Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ janadRSTise manuSyoM meM ucca-nIca vyavasthAkA AdhAra jaina saMskRtimeM samasta saMsArI arthAt nAraka, tiryak, manuSya aura deva - ina cAroM hI gatiyoMmeM vidyamAna sabhI jIvoMko yathAyogya ucca aura nIca do bhAgoM meM vibhakta karate hue yaha batalAyA gayA hai ki jo jIva ucca hote haiM unake uccagotra karmakA aura jo jIva nIca hote haiM unake nIcagotra karmakA udaya vidyamAna rahA karatA hai / yadyapi jaina saMskRtike mAnanevAloMke liye yaha vyavasthA vivAda yA zaMkAkA viSaya nahIM honA cAhie / parantu samasyA yaha hai ki pratyeka saMsArI jIvameM uccatA athavA nIcatAkI vyavasthA karanevAle sAdhanoMkA jabataka hameM parijJAna nahIM ho jAtA, tabataka yaha kaise kahA jA sakatA hai ki amuka jIva to ucca hai aura amuka jIva nIca hai ? yadi koI kahe ki eka jIvako uccagotrakarmake udayake AdhArapara ucca aura dUsare jIvako nIcagotrakarma ke udayake AdhArapara nIca kahane meM kyA Apatti hai ? to isapara hamArA kahanA yaha hai ki apanI vataMmAna alpajJatAkI hAlata meM hama logoMke liye jIvoMmeM yathAyogyarUpase vidyamAna uccagotra-karma aura nIcagotrakarmake udayakA parijJAna na ho sakaneke kAraNa eka jIvako uccagotra-karmake udayake AdhArapara ucca aura dUsare jIvako nIcagotra-karma ke udayake AdhArapara nIca kahanA zakya nahIM hai / mAnA ki jaina saMskRtike Agama-granthoMke kathanAnusAra narakagati aura tiryaggatimeM rahanevAle saMpUrNa jIvoMmeM kevala nIcagotrakarmakA tathA devagatimeM rahanevAle sampUrNa jIvoMmeM kevala uccagotrakarmakA hI sarvadA udaya vidya mAna rahA karatA hai / isalie yadyapi saMpUrNa nArakiyoM aura saMpUrNa tiryaMcoMmeM nIcagotrakarmake udayake AdhArapara kevala nIcatAkA tathA sampUrNa devoMmeM uccagotrakarmake udayake AdhArapara kevala uccatAkA vyavahAra karanA hama logoMke liye azakya nahIM hai / parantu unhIM jaina AgamagranthoMmeM jaba saMpUrNa manuSyoMmeMse kinhIM manuSyoMke to uccagotrakarmakA aura kinhIM manuSyoMke nIcagotrakarma kA udaya honA batalAyA hai to jabataka saMpUrNa manuSyoM meM pRthak-pRthak yathAyogya rUpase vidyamAna ukta ucca tathA nIca donoM hI prakArake gotrakarmo ke udayakA parijJAna nahIM ho jAtA tabataka hama yaha kaise kaha sakate haiM ki amuka manuSyoMmeM cU~ki uccagotra - karmakA udaya vidyamAna hai isalie unheM to ucca kahanA cAhie aura amuka manuSyoMmeM cU~ki nIcagotra - karmakA udaya vidyamAna hai isalie use nIca kahanA cAhie? isake atirikta manuSyoMmeM jaba gotra parivartanakI bAta bhI unhIM Agama-granthoMmeM svIkAra kI gayI hai to jabataka unameM (manuSyoM meM ) yathAsamaya rahanevAle uccagotra-karma tathA nIcagotra-karmake udayakA parijJAna hameM nahIM ho jAtA, tabataka yaha bhI eka samasyA hai ki eka hI manuSya ko kaba to hameM uccagotra-karmake udayake AdhArapara ucca kahanA cAhie aura usI manuSyako kaba hameM nIcagotra - karmake udayake AdhAra para nIca kahanA cAhie ? eka bAta aura hai / jaina saMskRtikI mAnyatAke anusAra sAtoM narakoMke sampUrNa nArakiyoM meM paraspara tathA ekendriyase lekara paMcendriya takakI sampUrNa tiryagjAtiyoM aura inakI upajAtiyoM meM rahanevAle sampUrNa tiyaMcoMmeM paraspara uccatA aura nIcatAkA kucha na kucha bheda pAyA jAnepara bhI yadi sabhI nArakI, narakagati sAmAnyakI apekSA aura sabhI tiyaMca, tiryaggati sAmAnyakI apekSA nIca gotra-karmake udayake AdhArapara nIca mAne jA sakate haiM to, aura isI prakAra bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika nAmakI sampUrNa deva jAtiyoM aura inakI upajAtiyoMmeM rahanevAle sampUrNa devoMmeM paraspara uccatA aura nocatAkA kucha na kucha bheda pAyA jAnepara bhI yadi sabhI deva devagati sAmAnyakI apekSA uccagotra karmake udayake AdhAra para
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : sarasvatI-barasapatra0baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ucca mAne jA sakate haiM to, phira manuSyagatimeM rahanevAle sampUrNa manuSyoMmeM bhI manuSya-gati sambandhI vividha prakArakI samAnatA rahate hae anya jJAta sAdhanoMke abhAvameM kevala ajJAta uccagotra-karma aura nIcagotra-varmake udayake AdhArapara pRthak-pRthak kramazaH uccatA aura nIcatAkA vyavahAra kaise kiyA jA sakatA hai ? ye saba samasyAe~ haiM jinakA jabataka yathocita samAdhAna prApta nahIM ho jAtA, tabataka jaina saMskRtike anuyAyI hone para bhI hama logoMke mastiSkameM manuSyoMko lekara uccatA aura nIcatA sambandhI saMdeha paidA hote rahanA svAbhAvika hI hai| SaTkhaNDAgamake sUtra 135 kA AcArya zrIvIrasena svAmI dvArA kiyA gayA jo vyAkhyAna dhavalAzAstrakI pustaka 13 ke pRSTha 388 para pAyA jAtA hai, use dekhanese mAlUma par3atA hai ki manuSyoMkI uccatA aura nIcatAke viSayameM AcArya zrIvIrasena svAmIke samayameM bhI vivAda thA, itanA hI nahIM AcArya zrIvIrasena svAmIke usa vyAkhyAnase to yahA~ taka bhI mAlUma par3atA hai ki unake samayake koI-koI vicAraka vidvAn manuSya-gatimeM mAne gaye ucca aura nIca ubhayagotra karmoke udayake sambandhameM nirNayAtmaka samAdhAna na mila sakaneke kAraNa ucca aura nIca donoM bhedaviziSTa va samUce gotra-karmake abhAva takako mAnaneke liye udyata ho rahe the, AcArya zrIvIrasena svAmIkA vaha vyAkhyAna nimna prakAra hai: "uccairgotrasya kva vyApAraH ? na tAvad rAjyAdilakSaNAyAM sampadi, tasyAH sadvedyataH samutpattaH nApi paMcamahAvratagrahaNayogyatA uccairgotreNa kriyate, deveSvabhavyeSu ca tadgrahaNaM pratyayayogyeSu uccargotrasyodayAbhAvaprasaMgAt, na samyagjJAnotpattI vyApAraH jJAnAvaraNakSayopazasahAya smygdrshntstdutptteH| tiryagnArakeSvapi uccargotrasyodayaH syAt, tatra samyagjJAnasya sattvAt, nAdeyatve, yazasi, saubhAgye vA vyApAraH, teSAM nAmataH samutpatteH, nekSvAkukulAdyutpattau, kAlpanikAnAM teSAM paramArthato. 'sattvAt, viDbrAhmaNasAdhuSvapi uccargotrasyodayadarzanAt, na sampannebhyo jIvotpattau tadvyApAraH, mleccharAjasamutpannapRthukasyApi uccargotrodayaprasaMgAt, nANubatibhyaH samutpattau tadvyApAraH, deveSvIpapAdikeSu uccaMrgotrodayasyAsatvaprasaMgAt, nAbheyasya nIcagotratApattezca, tato niSphalamuccairgotram, tata eva na tasya karmatvamapi, tadabhAve na nIcairgotramapi, dvayoranyonyAvinAbhAvitvAt, tato gotrakarmAbhAva iti / " isa vyAkhyAnameM prathama hI yaha prazna uThAyA gayA hai ki jIvoMmeM uccagotra-karmakA kyA kArya hotA hai ? isake Age uccagotra-karmake kArya para prakAza DAlanevAlI tatkAlIna pracalita mAnyatAoMkA nirdeza karate hue unakA khaNDana kiyA gayA hai aura isa taraha ukta praznakA ucita samAdhAna na mila sakaneke kAraNa antameM niSkarSake rUpameM gotra-karmake abhAvako prasthApita kiyA gayA hai, vyAkhyAnakA hindI vivaraNa nimna prakAra hai| zaMkA-jIvoMmeM uccagotra-karmakA kisa rUpa meM vyApAra huA karatA hai ? arthAt jIvoMmeM uccagotrakarmakA kArya kyA hai ? 1. samAdhAna-jIvoMmeM uccagotra-karmakA kArya unako rAjyAdi sampattiko prApti honA hai| khaNDana-yaha samAdhAna galata hai kyoMki jIvoMko rAjyAdi sampattikI prApti uccagotra-karmake udayase na hokara sAtAvedanIya karmake udayase hI huA karatI hai| 2. samAdhAna-jIvoMmeM paMca mahAvratoMke grahaNa karanekI yogyatAkA prAdurbhAva honA hI uccagotra-karmakA kArya hai| .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 17 khaNDana-yadi jIvoMmeM uccagotra-karmake udayase paMcamahAvratoMke grahaNa karanekI yogyatAkA prAdurbhAva hotA hai to aisI hAlatameM devoMmeM aura abhavya jIvoMmeM uccagotra-karma ke udayakA abhAva svIkAra karanA hogA, jabaki una donoM prakArake jIvoMmeM, jaina saMskRtikI mAnyatAke anusAra, uccagotra-karmake udayakA to sadbhAva aura paMcamahAvratoMke grahaNa karane kI yogyatAkA abhAva donoM hI eka sAtha pAye jAte haiN| 3. samAdhAna-jIvoMmeM samyagjJAnakI utpatti uccagotra-karmake udayase haA karatI hai| khaNDana-yaha samAdhAna bhI sahI nahIM hai kyoMki jaina saMskRtikI mAnyatAke anusAra jIvoMmeM samyagjJAnakI utpatti uccagotra-karmakA kArya na hokara jJAnAvaraNakamake kSayopazamakI sahAyatAse sApekSa samyagdarzanakA hI kArya hai, dUsarI bAta yaha hai ki jIvoMmeM samyagjJAnakI utpattiko yadi uccagotra-karmakA kArya mAnA jAyagA to phira tiryacoM aura nArakiyoMmeM bhI uccagotrakarmake udayakA sadabhAva mAnaneke liye hameM bAdhya honA par3egA, jo ki ayukta hogA, kyoMki jainazAstroMkI mAnyatAke anusAra jina tiryaMcoM aura yoMmeM samyagjJAnakA sadabhAva pAyA jAtA hai unameM uccagotra karmake udayakA abhAva hI rahA karatA hai| 4.samAdhAna-jIvoMmeM AdeyatA, yaza aura subhagatAkA prAdurbhAva honA hI uccagotra-karmakA kArya hai / khaNDana--yaha samAdhAna bhI isIlie galata hai ki jIvoMmeM AdeyatA, yaza aura subhagatAkA prAdurbhAva uccagotra-karmake udayakA kArya na hokara kramazaH Adeya, yazaHkIrti aura subhaga saMjJA vAle nAmakarmokA hI kArya hai| 5. samAdhAna-jIvoMkA ikSvAkUkUla Adi kSatriyakuloMmeM janma lenA uccagotra-karmakA kArya hai / ' khaNDana-yaha samAdhAna bhI ullikhita praznakA uttara nahIM ho sakatA hai kyoMki ikSvAkukula Adi jitane kSatriyakuloMko lokameM mAnyatA prApta hai ve saba kAlpanika honese eka to atadrUpa hI haiM, dUsare yadi inheM vastutaH sadrUpa hI mAnA jAya to bhI yaha nahIM samajhanA cAhie ki uccagotra-karmakA udaya kevala ikSvAkukula Adi kSatriyakuloMmeM hI pAyA jAtA hai; kAraNa ki jaina siddhAntakI mAnyatAke anusAra ukta kSatriyakuloMke atirikta vaizyakuloM aura brAhmaNakuloMmeM bhI tathA sabhI tarahake kuloMse bandhanase mukta hue sAdhuoMmeM bhI uccagotra-karmakA udaya pAyA jAtA hai| 6. samAdhAna-sampanna (dhanADhya) logoMmeM jIvoMkI utpatti honA hI uccagotra-karmakA kArya hai / khaNDana-yaha samAdhAna bhI sahI nahIM hai kyoMki sampanna (dhanADhya) logoMmeM jIvoMkI utpattiko yadi uccagotra-karmakA kArya mAnA jAyagA to aisI hAlatameM mleccharAjase utpanna hue bAlakameM bhI hameM uccagotrakarmake udayakA sadbhAva svIkAra karanA hogA, kAraNa ki mleccharAjakI sampannatA to rAjakulakA vyakti honeke nAte nirvivAda hai, parantu samasyA yaha hai ki jaina-siddhAntameM mlecchajAtike sabhI logoke niyamase nIcagotra-karmakA hI udaya mAnA gayA hai / 1. 'nekSvAkukulAdyutpattI'kA hindI artha SaTkhaNDAgama pustaka 13 meM 'ikSvAkukula Adiko utpattimeM isakA vyApAra nahIM hotA' kiyA gayA hai jo galata hai, isakA sahI artha 'ikSvAkukula Adi kSatriyakuloMmeM jIvoMkI utpatti honA isakA vyApAra nahIM hai' honA caahie| 2. yahA~ para SaTkhaNDAgama pustaka 13 meM viDbrAhmaNasAdhuSvapi' vAkyakA hindI artha 'vaizya aura brAhmaNa sAdhuoMmeM' kiyA gayA hai jo galata hai, isakA sahI artha 'vaizyoM, brAhmaNoM aura sAdhuoMmeM' honA cAhie /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ___7. samAdhAna-aNuvratoMko dhAraNa karanevAle vyaktiyoMse jIvoMkI utpatti honA uccagotra-karmakA kArya hai| khaNDana--yaha samAdhAna bhI nirdoSa nahIM hai kyoMki aNuvratoMko dhAraNa karanevAle vyaktise jIvakI utpattiko yadi uccagotra-karmakA kArya mAnA jAyagA to aisI hAlatameM devoMmeM punaH uccagotra-karmake udayakA abhAva prasakta ho jAyagA, jo ki ayukta hogaa| devoMmeM eka ora to uccagotra-karmakA udaya jainadharmameM svIkAra kiyA gayA hai tathA dUsarI ora devagatimeM aNuvratoMke dhAraNa karaneko asaMbhavatAke sAtha-sAtha mAtra upapAdazayyApara hI devoMkI utpatti svIkAra kI gaI hai / jIvoMkI aNuvatiyoMse utpatti honA uccagotrakarmakA kArya mAnanepara dUsarI Apatti yaha upasthita hotI hai ki isa tarahase to nAbhirAjake putra bhagavAn RSabhadevako bhI nIcagotrI svIkAra karanA hogA kyoMki nAbhirAjake samayameM aNuvrata Adi dhArmika pravRttiyoMkA mArga khulA huA nahIM honese jaina-saMskRtimeM unheM aNuvratI nahIM mAnA gayA hai| isa prakAra uccagotra-karmake kAryapara prakAza DAlane vAle ullikhita sAtoM samAdhAnoMmeMse jaba koI bhI samAdhAna nirdoSa nahIM hai to inake AdhArapara uccagotra-karmako saphala nahIM kahA jA sakatA hai aura isa taraha niSphala ho jAnepara uccagotra-karmako karmoke varga meM sthAna denA hI ayakta ho jAtA hai jisase isakA (uccagotrakarmakA) abhAva siddha ho jAtA hai tathA uccagotra-karmake abhAvameM phira nIcagotra-karmakA bhI abhAva nizcita ho jAtA hai, kAraNa ki ucca aura nIca donoM hI gotra-karma paraspara eka-dUsarese sApekSa hokara hI apanI sattA kAyama rakkhe hae haiN| isa prakAra aMtima niSkarSake rUpameM sampUrNa gotra-karmakA abhAva siddha hotA hai / / ukta vyAkhyAnapara bArIkIse dhyAna denepara itanI bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki AcArya zrIvIrasena svAmIke samayake vidvAn eka tarapha to jaina-siddhAnta dvArA mAnya nArakiyoM aura tiryaMcoMmeM nIcatAkI vyavasthAko tathA devoMmeM uccatAkI vyavasthAko nirvivAda hI mAnate the lekina dUsarI tarapha manuSyoMmeM jainazAstroM dvArA svIkRta uccatA tathA nIcatA sambandhI ubhayarUpa vyavasthAko ve zaMkAspada svIkAra karate the| nArakiyoM aura tiryacoMmeM nIcatAkI vyavasthAko aura devoMmeM uccatAkI vyavasthAko nirvivAda mAnanekA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki sabhI nArakiyoM aura sabhI tiryacoMmeM sarvathA nIcagotra-karmakA tathA sabhI devoMmeM sarvadA uccagotra-karmakA ucaya hI jaina AgamoM dvArA pratipAdita kiyA gayA hai aura manuSyoMmeM uccatA tathA nIcatA ubhayarUpa vyavasthAko zaMkAspada mAnanekA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki caMki manuSyoMmeM nIcagotra-karma tathA uccagotra-karmakA udaya chadmasthoM (alpajJoM) ke liye ajJAta hI rahA karatA hai| ataH unameM nIcagotra-karmake AdhArapara nIcatAkA aura uccagotra-karmake udayake AdhArapara uccatAkA vyavahAra karanA hama logoMke liye zakya nahIM raha jAtA hai| ___ yadyapi dhavalAzAstrakI pustaka 15 ke pRSTha 152 para tiryacoMmeM bhI uccagotra-kamakI udIraNAkA kathana kiyA gayA hai isalie manuSyoMkI taraha tiyaMcoMmeM bhI uccatA tathA nIcatAkI donoM vyavasthAyeM zaMkAspada ho jAtI haiM parantu vahIMpara yaha bAta bhI spaSTa kara dI gaI hai ki tiryacoMmeM uccagotra-karmakI udIraNAkA sadabhAva mAnanekA AdhAra kevala unake (tirya coMke) dvArA saMyamAsaMyamakA paripAlana karanA hI hai| vaha kathana nimna prakAra hai: 'tirikkhesU NIcAgodasya va udIraNA hodi tti savvattha parUvidaM, ettha puNa uccAgodassa vi udIraNA parUvidA / teNaM puNa puvvAvaraviroho tti bhaNide, Na, tirikkhesu saMjamAsaMjamapari
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 6/ saMskRti aura samAja : 19 pAlayaMteSu uccAgottuvalaMbhAvo, uccAgode desasayalasaMjamaNibaMdhaNe saMte micchAiTThIsu tadabhAvo tti NAsaMkaNijjaM, tatthavi uccAgodajaNidasaMjamajogatAvekkhAe uccAgodattaM paDi virohaabhaavaado'| yaha vyAkhyAna zaMkA aura samAdhAnake rUpameM haiN| isameM nirdiSTa jo zaMkA hai vaha isalie utpanna huI hai ki isa prakaraNameM isa vyAkhyAnake pUrva hI tiryaggatimeM bhI uccagotra-karmakI udIraNAkA pratipAdana kiyA gayA hai|' vyAkhyAnakA hindI artha nimna prakAra hai zaMkA-tiryacoMmeM nIcagotrakarmako udIraNA hotI hai yaha to AgamameM sarvatra pratipAdita kI gaI hai, lekina isa prakArameM unake uccagotrakarmakI udIraNAkA bhI pratipAdana kiyA gayA hai isalie AgamameM pUrvApara virodha upasthita hotA hai| samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM, kyoMki saMyamAsayamakA pAlana karanevAle tiryacoMmeM hI uccagotrakI upalabdhi hotI hai| zaMkA-yadi jIvoMmeM dezasaMyama aura sakalasaMyamake AdhArapara uccagotrakA sadabhAva mAnA jAya to isa taraha mithyAdRSTiyoMmeM uccagotrakA abhAva mAnanA hogA jabaki jainasiddhAntakI mAnyatAke anusAra unameM uccagotrakA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai| samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM, kyoMki mithyASTiyoMmeM dezasaMyama aura sakalasaMyamakI yogyatAkA pAyA jAnA to sambhava hai hI isIlie unakI uccagotratAke prati AgamakA virodha nahIM raha jAtA hai| yadyapi ghavalAke ukta zaMkA-samAdhAnase tiryaggatimeM uccagotrakI udIraNA sambandhI prazna to samApta ho jAtA hai parantu isase eka to dezasaMyama aura sakalasaMyamako uccagotrakarmake udayake sadabhAbameM kAraNa mAnanese paMcama guNasthAnameM jainadarzanake karma-siddhAntake anusAra pratipAdita nIcagotra karmake udayakA sadbhAva mAnanA asaMgata hogA aura dUsare manuSyagatikI taraha tiryagga timeM bhI dezasaMyama dhAraNa karanekI yogyatAkA parijJAna alpajJoM ke liye asambhava rahaneke kAraNa uccagotrakarma aura nIcagotra-karma ke udayakI vyavasthA karanA manuSyagatikI taraha jaTila hI hogaa| ukta donoM hI prazna itane mahattvake haiM ki jabataka inakA samAdhAna nahIM hotA tabataka tiryaggatimeM bhI uccagotra aura nIcagotrakI vyavasthA sambandhI samasyAkA hala honA asaMbhava hI pratIta hotA hai| vidvAnoMko inapara apanA dRSTikoNa prakaTa karanA cAhie / hamArA dRSTikoNa nimna prakAra hai prathama praznake viSayameM hama aisA socate haiM ki Agama dvArA tiryaggatimeM uccagotrakarmakI udIraNAkA jo pratipAdana kiyA gayA hai use eka apavAda-siddhAnta svIkAra kara, yahI mAnanA cAhie ki aisA koI tiryaMca-jo dezasaMyama dhAraNa karanekI kisI vizeSa yogyatAse prabhAvita ho-usIke ukta Agamake AdhArapara uccagotra-karmakA udaya raha sakatA hai| isa taraha sAmAnyarUpase dezasaMyamako dhAraNa karanevAlA tiryaca nIcagotrI hI huA karatA hai| dUsare praznake viSayameM hamArA yaha kahanA hai ki narakagati, tiryaggati aura devagatike jIvoMko jIvanavRttiyoMmeM samAnarUpase prAkRtikatAko sthAna prApta hai, isalie tiryaJcoMmeM uccatA aura nIcatAjanya bhedakA sadabhAva rahate hue bhI jIvanavRttiyoMkI usa prAkRtikatAke kAraNa nArakiyoM aura devoMke samAna hI sabhI tiryacoM 1. tirikkhagaIeuccAgodasya jahaNNaTThidiudIraNA saMkhejjaguNA, jaTThidi0 visesaahiyaa| dhavalA, pustaka 15, pRSTha 152 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana granya meM paraspara jIvanavRttijanya aisI viSamatAkA pAyA jAnA sambhava nahIM hai jisake AdhArapara unameM yathAyogya donoM gotroMke udayakI vyavasthA svIkAra karanese vyAvahArika gar3abar3I paidA honekI sambhAvanA ho / kevala mAnava-jIvana hI aisA jIvana hai jahA~ jIvanavRttike liye anivArya sAmAjika vyavasthAkI svIkRti ke AdhArapara gotrakarmake ucca tathA nIcarUpa udayabhedakA vyAvahArika upayoga hotA hai / tAtparya yaha hai ki narakagati, tiryaggati aura devagatike jIvoMkI jIvanavRttiyoMmeM prAkRtikatAko jaisA sthAna prApta hai vaisA sthAna manuSyoMkI jIvanavRttiyoM meM prAkRtikatAko prApta nahIM haiM / yahI kAraNa hai ki manuSyako sAmAnyarUpase kauTumbika saMgaThana, grAmya saMgaThana, rASTrIya saMgaThana aura yahA~taka ki mAnava saMgaThana Adike rUpameM sAmAjika vyavasthAoMke adhIna rahakara hI puruSArtha dvArA apanI jIvanavRttikA saMcAlana karanA par3atA hai / parantu yaha saba tiryaMcoMke liye Avazyaka nahIM hai / yadyapi hama mAnate hai ki bhogabhUmigata manuSyoMkI jIvanavRttiyoMmeM prAkRtikatA ke hI darzana hote haiM aura yahI kAraNa hai ki una manuSyoMmeM sAmAjika vyavasthAoMkA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai / isake alAvA, unameM kevala uccagotrakarmakA hI udaya sarva udita vidyamAna rahatA hai / isalie unake jIvana meM vyAvahArika viSamatAko sthAna prApta nahIM hotA hai lekina karmabhUmigata manuSyoMkI jIvanavRttiyoMmeM jo aprAkRtikatA svabhAvataH pAyI jAtI hai usake kAraNa unako apanI jIvanavRttikI sampannatAke liye ukta sAmAjika vyavasthAoMkI adhInatA meM puruSArthakA upayoga karanA par3atA hai aura aisA dekhA jAtA hai ki unake dvArA apanI jIvanavRttike saMcAlana ke liye apanAye gaye bhinna-bhinna prakArake puruSArthoM meM uccatA aura nIcatAkA vaiSamya svabhAvataH ho jAtA hai jisake kAraNa unakI jovanavRttiyA~ bhI ucca aura nIcake bhedase do vargomeM vibhAjita ho jAtI haiM / yadyapi karmabhUmigata manuSyoM meM jIvanavRttiyoMkI bahuta-sI vividhatAyeM pAyI jAtI haiM aura jIvanavRttiyoMkI inhIM vividhatAoMke AdhArapara hI unameM brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra- ina cAra varNoMkI tathA inhIM varNoMke antargata jIvanavRttiyoM ke AdhArapara hI yathAyogya luhAra, camAra Adi vividha jAtiyoMkI sthApanAko jainasaMskRtimeM svIkAra kiyA gayA hai / parantu jIvanavRttiyoMke AdhArapara sthApita sabhI varNoM aura unake antargata pAyI jAnevAlI ukta prakArakI sabhI jAtiyoMko bhI jIvanavRttiyoM meM pAyI jAnevAlI uccatA aura nIcatAke anusAra hI ucca aura nIca do vargoM meM saMgrahIta kara diyA gayA hai / isa prakAra ucca aura nIca donoM prakArakI jIvanavRttiyoMko hI kamazaH uccagotra karma aura nIcagotra karma ke udayakA jaina saMskRtimeM mApadaNDa svIkAra kiyA gayA hai / jIvoMmeM uccagotra karmakA kisa rUpameM vyApAra hotA hai ? athavA jIvoMmeM uccagotra karmakA kyA kArya hotA hai ? isa praznakA jo samAdhAna AcArya zrIvIrasena svAmIne svayaM kiyA hai aura jise unhoMne svayaM hI nirdoSa mAnA hai usameM manuSyoMkI isI puruSArthapradhAna jIvanavRttiko AdhAra prarUpita kiyA hai| AcArya zrIvIrasena svamIkA vaha samAdhAnarUpa vyAkhyAna nimna prakAra hai / 'na, jinavacanasyAsatyatvavirodhAt / tadvirodho'pi tatra tatkAraNAbhAvato'vagamyate / na ca kevalajJAna viSayIkRteSvartheSu sakaleSvapi rajojuSAM jJAnAni pravartante yenAnupalambhAjjinavacanasyApramANatvamucyet / na ca niSphalamuccairgotram, dIkSAyogyasAdhvAcArANAM sAdhvAcAraiH kRtasaMbandhAnAM AryapratyayAbhidhAnavyavahAranibandhanAnAM puruSANAM saMtAnaH uccagotram, tatrotpattihetuH karmApyuccairgotram / na cAtra pUrvoktadoSAH saMbhavanti, virodhAt, tadviparItaM nIcairgotram / evaM gotrasya dve eva prakRtI bhavataH / " pahale jo samUce gotrakarmake abhAvakI AzaMkA isa lekhameM uddhRta dhavalAzAstrako pustaka 13 ke pRSTha 288 ke vyAkhyAnameM prakaTa kara Aye haiM, usIkA samAdhAna karate hue Age vahIM para Upara likhA vyAkhyAna AcArya zrI vIrasena svAmIne kiyA hai| usakA hindI artha nimna prakAra hai
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 , saMskRti aura samAja : 21 "gotrakarmake abhAvakI AzaMkA karanA ThIka nahIM hai kyoMki jinendra bhagavAnane svayaM hI gotrakarmake astittvakA pratipAdana kiyA hai aura yaha bAta nizcita hai ki jinendra bhagavAnake vacana kabhI asatya nahIM hote haiM, asatyatAkA jinendra bhagavAnake vacanake sAtha virodha hai arthAt vacana eka ora to jinendra bhagavAnke hoM aura dusarI ora ve asatya bhI hoM-yaha bAta kabhI saMbhava nahIM hai, aisA isalie mAnanA par3atA hai ki jina bhagavAn ke vacanoMko asatya mAnanekA koI kAraNa hI dRSTigocara nahIM hotA hai| jina bhagavAnne yadyapi gotrakarmake sadbhAvakA pratipAdana kiyA hai kintu hameM usakI (gotrakarmakI) upalabdhi nahIM hotI hai, isalie jinavacanako asatya mAnA jA sakatA hai, para aisA mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki kevalajJAnake viSayabhUta sampUrNa padArthoM meM hama alpajJoMke jJAnakI pravRtti hI nahIM hotii| isa prakAra uccagotra-karmako niSphala mAnanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki jo puruSa svayaM to dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle haiM hI tathA isa prakArake sAdhu AcAravAle puruSoMke sAtha jinakA sambandha sthApita ho cukA hai unameM 'Arya' isa prakArake pratyaya aura 'Arya' isa prakArake zabda-vyavahArakI pravRttike bhI jo nimitta haiM, una puruSoMke saMtAna' arthAt kulakI jaina saMskRtimeM uccagotra saMjJA svIkAra kI gayo hai tathA aise kuloMmeM jIvake utpanna honeke kAraNabhUta karmako bhI jaina saMskRtimeM uccagotra-karmake nAmase pukArA gayA hai| isa samAdhAna meM pUrva pradarzita doSoMmeMse koI bhI doSa sambhava nahIM hai kyoMki isake sAtha una sabhI doSoM kA virodha hai| isI uccagotrakarmake ThIka viparIta hI nIcagotrakarma hai| isa prakAra gotrakarmakI ucca aura nIca aisI do hI prakRtiyA~ haiM / AcArya zrIvIrasena svAmIne jIvoMmeM uccagotra-karmakA kisa rUpameM vyApAra hotA hai, isa praznakA samAdhAna karaneke liye jo DhaMga apanAyA hai usakA Azaya una sabhI doSoMkA parihAra karanA hai, jinakA nirdeza Upara uddhRta pUrva pakSake vyAkhyAnameM AcArya mahArAjane svayaM kiyA hai| ve isa samAdhAna meM yahI batalAte haiM ki dIkSAke yogya sAdhu-AcAravAle puruSoMkA kula hI uccagotra yA uccakula kahalAtA hai aura aise gotra yA kulameM jIvakI utpatti honA hI uccagotrakarmakA kArya hai / isa prakAra manuSya-gatimeM dIkSAke yogya sAdhu-AcArake AdhArapara hI jaina saMskRti dvArA uccagotra yA uccakulakI sthApanA kI gayI hai| isase niSkarSa nikalatA hai ki manuSyagatimeM to jina kuloMkA dIkSAke yogya sAdhu AcAra na ho ve kula nIca-gotra yA nIca kula kahe jAne yogya haiM, 'gotra' zabdakA vyutpattyartha gotra zabdake nimnalikhita vigrahake AdhAra para hotA hai "gUyate zabdyate arthAt jIvasya uccatA vA nIcatA vA loke vyavahriyate anena iti gotram" isakA artha yaha hai ki jisake AdhArapara jIvoMkA uccatA athavA nIcatAkA lokameM vyavahAra kiyA jAya vaha gotra kahalAtA hai / isa prakAra jaina saMskRtike anusAra manuSyoMkI ucca aura nIca jIvanavRttiyoMke AdhArapara nizcaya kiye gae brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAra varNa tathA luhAra, camAra Adi jAtiyA~ ye saba gotra, kula Adi nAmoMse pukArane yogya hai / ina sabhI gotroM yA kuloMmeMse jina kuloMmeM pAyI jAne vAlI manuSyoMkI jIvanavRttiko lokameM ucca mAnA jAe ve uccagotra yA ucca kula tathA jina kuloMmeM pAyI jAne vAlI manuSyoMkI jIvanavRttiko lokameM nIca mAnA jAe ve nIcagotra yA nIca kula kahe jAne yogya hai, isa 1. saMta targotra jananakulAnyabhijanAnvayau / vaMzo'nvAyaH saMtAna |-amrkoss, brahma varga / 2. 'dIkSAyogyasAdhvAcArANA' Adi vAkyakA jo hindI artha SaTkhaNDAgama pustaka 13 meM kiyA gayA hai, vaha galata hai, hamane jo yahA~ artha kiyA hai use sahI samajhanA caahie|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcAryaM abhinandana grantha taraha uccagotra yA kulameM janma lene vAle manuSyoMko ucca tathA nIca gotra yA kulameM janma lene vAle manuSyoMko nIca kahanA cAhie / AcArya zrIvIrasena svAmIke ullikhita vyAkhyAnase yaha bAta bilakula spaSTa ho jAtI hai ki uccagotra meM paidA honevAle manuSyoMke niyamase uccagotra - karmakA tathA nIcagotra meM paidA honevAle manuSyoMke niyamase nIca gotra - karmakA hI udaya vidyamAna rahA karatA hai arthAt binA uccagotra-karmake udayake koI bhI jIva ucca kula meM aura binA nIcagotra - karmake udayake koI bhI jIva nIca kulameM utpanna nahIM ho sakatA hai / tattvArthasUtrako TIkA sarvArthasiddhi meM usake AThaveM adhyAyake 'uccairnIcaizca' (sUtra 12) sUtrakI TIkA karate hue AcArya zrI pUjyapAdane bhI yahI pratipAdana kiyA hai ki "yasyodayAllokapUjiteSu kuleSu janma taduccergotram | yadudayAd garhiteSu kuleSu janma tannI caigotram / " arthAt jisa gotra-karmake udayase jIvoMkA lokapUjita (ucca) kuloMmeM janma hotA hai usa gotrakarmakA nAma uccagotra karma hai aura jisa gotrakarmake udayase jIvoMkA lokagarhita ( nIca ) kuloM meM janma hotA hai usa gotra karmakA nAma nIcagotra karma hai / jaina saMskRtike AcArazAstra ( caraNAnuyoga ) aura karaNAnuyoga se yaha siddha hotA hai ki sabhI deva uccagotrI aura sabhI nArakI aura sabhI tiryaJca nIcagotrI hI hote haiM, parantu Upara jo uccagotra-karmakI udIraNA karane vAle tiryacoMkA kathana kiyA gayA hai unheM isa niyamakA apavAda samajhanA cAhie, manuSyoM meM bhI kevala AryakhaNDameM basane vAle karmabhUmija manuSya hI aise haiM jinameM uccagotrI tathA nIcagotrI donoM prakArake vargoMkA sadbhAva pAyA jAtA hai arthAt ukta karma-bhUmija manuSyoM meM se cAturvaNya vyavasthAke antargata brAhmaNa, kSatriya aura vaizya varNoM aura ina varNoMke antargata jAtiyoMke sabhI manuSya uccagotrI hI hote haiM, inase atirikta jitane zudra varNa aura isa varNake antargata jAtiyoMke manuSya pAye jAte haiM ve saba tathA cAturvaNya vyavasthAse bAhya jo zaka, yavana, pulindAdika haiM, ve saba nIcagotrI hI mAne gaye haiM / AryakhaNDa meM basanevAle ina karmabhUmija manuSyoMko chor3akara zeSa jitane bhI manuSya lokameM batalAye gaye haiM unameMse bhogabhUmike sabhI manuSya uccagotrI tathA pA~coM mlecchakhaNDoMmeM basane vAle manuSya aura antadvapaja manuSya nIcagotrI hI huA karate haiM, AryakhaNDameM basane vAle zaka, yavana, pulindAdikako tathA pAMcoM mlecchakhaNDoM meM aura antardIpoMmeM basane vAle manuSyoM ko jaina saMskRti meM mleccha saMjJA dI gayI hai aura yaha batalAyA gayA hai ki aise mlecchoMko bhI uccagotrI samajhanA cAhie, jinakA dIkSAke yogya sAdhu AcAravAloMke sAtha sambandha sthApita ho cukA ho aura isa taraha jinameM 'Arya' aisA pratyaya tathA 'Arya' aisA zabda vyavahAra bhI hone lagA ho| isase jaina saMskRti meM mAnya gotraparivartana ke siddhAntakI puSTi hotI hai, gotraparivartanake siddhAntako puSTa karane vAle bahutase laukika udAharaNa Aja bhI prApta haiM / jaise--yaha itihAsaprasiddha hai ki jo agravAla Adi jAtiyA~ pahale kisI samaya meM kSatriya varNa meM thIM ve Aja pUrNataH vaizya varNa meM samA cukI haiM, jainapurANoMmeM anuloma aura pratiloma vivAhoMkA ullekha hai, ve ullekha striyoMke gotra-parivartanakI sUcanA dete haiN| Aja bhI dekhA jAtA hai ki vivAhake anantara kanyA pitRpakSa - ke gotrakI na rahakara patipakSake gotrakI ho jAtI hai| isa saMpUrNa kathanakA abhiprAya yaha hai ki yadi parivartita gotra ucca hotA hai to nIcagotra meM utpanna huI kanyA uccagotrakI bana jAtI hai aura yadi parivartita gotra nIca hotA hai to uccagotra meM utpanna huI nArI bhI nIcagotrakI bana jAtI hai aura parivartita gotrake anusAra hI nArIke yathAyogya nIcagotra karmakA udaya na rahakara uccagotra karmakA udaya tathA uccagotrakA udaya samApta hokara nIcagotra karmakA udaya Arambha ho jAtA hai / isI prakAra manuSya meM jIvanavRttikA parivartana na honepara
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 23 bhI gotra parivartana ho jAtA hai| jaisA ki agravAla Adi jAtiyoMkA udAharaNa Upara diyA gayA hai / pahale kahA jA cakA hai ki AcArya zrIvIrasena svAmIne 'uccagotra-karmakA jIvoMmeM kisa rUpa meM vyApAra hotA hai| isa praznakA samAdhAna karaneke liye jo DhaMga banAyA hai usakA uddezya una sabhI doSoMkA parihAra karanA hai jinakA nirdeza pUrva pakSake vyAkhyAnameM kiyA hai| isase hamArA abhiprAya yaha hai ki AcArya zrIvIrasena svAmIne uccagotrakA nirdhAraNa karake usameM jIvoMkI utpattike kAraNabhUta karmako uccagotra-karma nAma diyA hai| unhoMne batalAyA hai ki dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle puruSoMkA kula hI uccagotra kahalAtA hai aura aise kulameM jIvakI utpatti honA hI uccagotra-karmakA kArya hai| isameM pUrvokta doSoMkA abhAva spaSTa hai kyoMki isase jaina saMskRti dvArA devoMmeM svIkRta uccagotra-karma ke udayakA aura nArakiyoM tathA tiryaMcoMmeM svIkRta nIcagotrakarmake udayakA vyAghAta nahIM hotA hai, kyoMki isameM uccagotrakA jo lakSaNa batalAyA gayA hai vaha mAtra manuSyagatise hI sambandha rakhatA hai aura isakA bhI kAraNa yaha hai ki uccagotra-karmake kAryakA yadi vivAda hai to vaha kevala manuSyagatimeM hI sambhava hai, dUsarI gatiyoMmeM yAne deva, naraka aura tiryakna mikI gatiyoMmeM, kahA~ kisa gotra-karmakA, kisa AdhArase udaya pAyA jAtA hai, yaha bAta nirvivAda hai / isa samAdhAnase abhavya manuSyoMke bhI uccagotra-karmake udayakA abhAva prasakta nahIM hotA hai kyoMki abhavyoMko ucca mAne jAnevAle kUloMmeM janma lenekA pratibandha isase nahIM hotA hai / mlecchakhaNDoMme basanevAle manuSyoMke nIcagotra-karmake udayakI hI siddhi isa samAdhAnase hotI hai kyoMki mlecchaNDoMmeM jaina saMskRtikI mAnyatAke anusAra dharma-karmakI pravRttikA sarvathA abhAva vidyamAna rahaneke kAraNa dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle uccakuloMkA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai| isI AdhArapara antarvIpaja aura karmabhUmija mlecchake bhI kevala nIcagotra-karmake udayakI hI siddhi hotI hai| AryakhaNDake brAhmaNa, kSatriya aura vaizya saMjJAvAle kuloMmeM janma lenevAle manuSyoMke isa samAdhAnase kevala uccagotra-karmake udayakI hI siddhi hotI hai kyoMki brAhmaNa, kSatriya aura vaizya saMjJAvAle sabhI kula dIkSA yogya sAdhu AcAravAle uccakula hI mAne gaye haiN| sAdhuvarga meM uccagotra-karmake udayakA vyAghAta bhI isa samAdhAnase nahIM hotA hai kyoMki jahA~ dIkSAyogya sAdhu AcAravAle kuloM takako uccatA prApta hai vahA~ jaba manuSya, kulavyavasthAse bhI Upara uThakara apanA jIvana Adarzamaya banA letA hai to usameM kevala uccagotra-karmake udayakA rahanA hI svAbhAvika hai, zudroMmeM isa samAdhAnase nIcagotra-karmake udayakI hI siddhi hotI hai kyoMki unake kaulika AcArako jaina saMskRtimeM dIkSAyogya sAdhu AcAra nahIM mAnA gayA hai| yahI kAraNa hai ki pUrvameM uddhata dhavalAzAstrakI pustaka 13 ke paSTha 388 ke 'vir3abrAhmaNasAdhaSvapi ucairgotrasyodayadarzanAt' vAkyameM vaizyoM. brAhmaNoM aura sAdhuoMke sAtha zUdroMkA ullekha AcArya zrIvIrasena svAmIne nahIM kiyA hai / yadi AcAryazrIko zUdroMke bhI vaizya, brAhmaNa aura sAdhu puruSoMkI taraha uccagotrake udayakA sadbhAva svIkAra hotA to zUdrazabdakA bhI ullekha ukta vAkyameM karanese ve nahIM cUka sakate the / ukta vAkyameM kSatriyazabdakA ullekha na karanekA kAraNa yaha hai ki ukta vAkya una logoM kI mAnyatAke khaNDanameM prayukta kiyA gayA hai jo loga uccagotra-karmakA udaya kevala kSatriya kuloMmeM mAnanA cAhate the| yadi koI yahA~ yaha zaMkA upasthita kare ki bhogabhUmike manuSyoMmeM bhI to jaina saMskRti dvArA kevala uccagotra-karmakA hI udaya svIkAra kiyA gayA hai lekina uparyukta uccagotrakA lakSaNa to unameM vaTita nahIM hotA hai, kyoMki bhogabhUmimeM sAdhumArgakA abhAva ho pAyA jAtA hai, ataH vahA~ke manuSya-kuloMko dIkSA-yogya sAdhu-AcAravAle kula kaise mAnA jA sakatA hai ? to isa zaMkAkA samAdhAna yaha hai ki bhogabhUmike ma uccagotrI hI hote haiM, yaha bAta hama pahale hI batalA Aye haiM, jaina-saMskRtikI bhI yahI mAnyatA hai| isaliye
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : sarasvato-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha vahA~ manuSyoMkI uccatA aura nIcatAkA vivAda nahIM honeke kAraNa kevala karmabhUmike manuSyoMko lakSyameM rakhakara hI uccagotrakA uparyukta lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai / isa prakAra SaTkhaNDAgamakI dhavalA TIkAke AdhArapara tathA sarvArthasiddhi Adi mahAn granthoMke AdhArapara yaha siddhAnta sthira ho jAtA hai ki uccagotrI manuSyake uccagotra-karmakA aura nIcagotrI manuSyoMke nIcagotrakarmakA hI udaya rahA karatA hai lekina jo uccagotrI manaSya kadAcita nIcagotrI ho jAtA hai athavA jo nIcagotrI manuSya kadAcit uccagotrI ho jAtA hai, usake yathAyogya pUrvagotra-karmakA udaya samApta hokara dUsare gotrakarmakA udaya ho jAyA karatA hai| SaTakhaNDAgamakI dhavalATIkAke AdhArapara dusarA siddhAnta yaha sthira hotA hai ki dIkSAke yogya sAdhu AcAravAle jo kula hote haiM yAne jina kuloMkA nirmANa dIkSAke yogya sAdhu-AcArake AdhArapara huA ho ve kUla hI uccakUla yA uccagotra kahalAte hai| isakA spaSTa artha yaha hai ki kaulika AcArake AdhArapara hI eka manuSya uccagotrI aura dUsarA manuSya nIcagotrI samajhA jAnA cAhie, gommaTasAra karmakANDameM to spaSTa ccAcaraNake AdhArapara eka manaSyako uccagotrI aura nIcAcaraNake AdhArapara dUsare manuSyako nIcagotrI pratipAdita kiyA hai / gommaTasAra karmakANDakA vaha kathana nimna prakAra hai| 'saMtANakameNAgayajIvAyaraNassa godamidi saNNA / uccaM NIcaM caraNaM uccaM NIcaM have godaM // 13 // jIvakA saMtAnakramase arthAt kulaparamparAse AyA huA jo AcaraNa hai usI nAmakA gotra samajhanA cAhie, vaha AcaraNa yadi ucca ho to gotrako bhI ucca hI samajhanA cAhie, aura yadi vaha AcaraNa nIca ho to gotrako bhI nIca hI samajhanA caahie| gommaTasAra karmakANDakI ullikhita gAthAkA abhiprAya yahI hai ki ucca aura nIca donoM hI kuloMkA nirmANa kulagata ucca aura nIca AcaraNake AdhArapara hI huA karatA hai| yaha kulagata AcaraNa usa kulakI nizcita jIvanavRttike alAvA aura kyA ho sakatA hai ? isaliye kulAcaraNase tAtparya usa-usa kulakI nirdhArita jIvanavRttikA hI lenA cAhiye, kAraNa ki dharmAcaraNa aura adharmAcaraNako isalie ucca aura nIca gotroMkA niyAmaka nahIM mAnA jA sakatA hai ki dharmAcaraNa karatA huA bhI jIva jaina-saMskRtikI mAnyatAke anusAra nocagotrI ho sakatA hai / isa prakAra karmabhUmike manuSyoMmeM brAhmaNavRtti, kSAtravRtti aura vaizyavRttiko jaina-saMskRtikI mAnyatAke anusAra uccagotrakI niyAmaka aura zaudravRtti tathA mlecchavRttiko nocagotrako niyAmaka samajhanA caahie| eka bAta aura hai ki vRttiyoMke sAttvika, rAjasa aura tAmasa ye tIna bheda mAnakara brAhmaNavRttiko sAttvika, kSAtravRtti aura vaizyavRttiko rAjasa tathA zaudravRtti aura mlecchavRttiko tAmasa kahanA bhI ayukta nahIM hai / jisa vRttimeM udAtta guNako pradhAnatA ho vaha sAttvikavRtti, jisa vRttimeM zauryaguNa athavA prAmANika vyavahArakI pradhAnatA ho vaha rAjasavRtti aura jisa vRttimeM hInabhAva arthAt dInatA yA krUratAkI pradhAnatA ho vaha tAmasavRtti jAnanA cAhie / isa prakAra brAhmaNavRttimeM sAttvikatA, kSAtravRttimeM zaurya, vaizyavRttimeM prAmANikatA, zaudravRttimeM dInatA aura mlecchavRttimeM krUratAkA hI pradhAnatayA samAveza pAyA jAtA hai| ina tIna prakArakI vattiyoMmeMse sAttvika vRtti aura rAjasavRtti donoM hI uccatAkI tathA tAmasavatti nIcatAkI nizAnI samajhanA caahie|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 25 isa lekhameM hamane manuSyoMkI uccatA aura nIcatAke viSayameM jo vicAra prakaTa kiye haiM unakA AdhAra yadyapi Agama hai phira bhI yaha viSaya itanA vivAdagrasta hai ki sahasA samajha meM AnA kaThina hai| hamArA anurodha hai ki ve bhI isa viSayakA cintana kareM aura apanI vicAradhArAke niSkarSako vyakta kreN| yadyapi isa viSaya para karmasiddhAntakI dRSTise bhI vicAra kiyA jAnA thA, parantu lekhakA kalevara itanA bar3ha cukA hai ki prastuta lekhameM maiMne jo kucha likhA hai usameM bhI saMkocakI nItise kAma lenA par3A hai| ataH atirikta viSaya kabhI prasaMgAnusAra hI likhanekA prayatna kruuNgaa| AAXN