Book Title: Jain Dharm me Bhaktiyoga
Author(s): Chainsukhdas Nyayatirth
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211021/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha jainadharma meM bhaktiyoga bhakti eka prakAra kA yoga hai, kintu 'bhaktiyoga' zabda kA prayoga jainazAstroM meM dekhane meM nahIM AyA. jabaki bhakti zabda kA prayoga yatra-tatra bahulatA se huA hai. karmayoga yA niSkAma karmayoga kI taraha bhaktiyoga bhI eka siddhAnta hai aura usakA aucitya tarkasiddha hai. yoga evaM bhakti zabda kA artha yoga' zabda ke aneka artha haiM. yahAM yoga kA artha prayoga athavA aprApta kI prApti hai. upAya yA rakSA kA sAdhana bhI yahA~ yoga zabda kA artha liyA jA sakatA hai. taba 'bhaktiyoga' zabda kA artha hogA Atmazuddhi ke liye bhakti kA prayoga, athavA bhakti ke dvArA aprApta ko prApta karanA, paramAtmA kA sAnidhya pAne ke liye bhakti sarvotkRSTa upAya hai evaM vaha burAiyoM se bacane kA sAdhana bhI hai. isalie yahA~ yoga kA artha upAya evaM saMnahana arthAt kavaca bhI kara sakate haiM. bhakti kA artha hai bhAva kI vizuddhi se yukta anurAga. jisa anurAga meM bhAva kI nirmalatA nahIM hotI vaha anurAga (prema) bhakti nahIM kahalA sakatA. sAMsArika anurAga meM vAsanA hotI hai isalie use bhakti kA rUpa nahIM diyA jA sakatA. paramAtmA santa yA zAstra Adi meM hone vAle vizuddha prema ko hI bhakti kahA jA sakatA haiM. bhakti kA bhAva utpanna hotA hai. jisakI bhakti kI jAtI hai usameM pahale pUjyabuddhi utpanna hotI hai. usakA kAraNa hai apane iSTa devatA Adi ke ve guNa jinheM bhakta prApta karanA cAhatA hai. bhakti kA lakSya jainabhakti kA lakSya vaiyaktika arthAt aihika svArtha nahIM hai, apitu Atmazuddhi hai. AtmA jaba paramAtmA bananA cAhatA hai taba usakA prArambhika prayatna bhakti ke rUpa meM hI hotA hai. bhakti AtmA ko paramAtmA banAne ke liye eka sarala evaM pakar3a sakane yogya mArga hai. khAsakara grahastha ke liye yaha mArga viSeSa rUpa se upAdeya hai. bhakti zubhopayoga kA kAraNa hai aura zubhopayoga se puNyabaMdha hotA hai. yadi bhakti meM phalAsakti na ho aura vaha pUrNatayA niSkAma ho to anta meM manuSya ko zuddhopayoga kI ora AkRSTa karane kA kAraNa bana sakatI hai jo mukti kA sAkSAt kAraNa hai. jainadharma guNa kA upAsaka hai jainadharma vyakti kA upAsaka nahIM apitu guNa kA upAsaka hai. vyakti kI upAsanA kA samarthana to karatA hai para usakA kAraNa bhI vyakti ke guNa hI haiM. vyakti svayaM meM kucha nahIM hai, usakI sArI mahattA kA kAraNa usake guNa haiM aura guNoM kI upAsanA kA prayojana bhI guNoM kI prApti hai. guNoM kI prApti ke liye hI bhakta upAsaka guNavAn upAsya ko apanA 1. yogaH samhanopAyacyAnasaMgatiyuktiSu-amarakoSa, tRtIya kAMDa nAnArthavarga, 22 zloka. yogo'pUrvArthasaMprAptI saMgatithyAnayuktiSu, vapuHsthairye prayoge ca viSkaMbhAdiSubheSaje, vizrabdhaghAtake dravyopAyasanhateSvavi. kArmaNe'pi ca medanI. 2. aIdAcIbahuzrutapravacaneSu bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhaktiH sarvArthasiddhiA . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cainasukhadAsa jaina jainadharma meM bhaktiyoga 403 : Adarza mAnatA hai aura jisa vidhi se svayaM upAsya ne guNa prApta kiye usI vidhi se usa mArga ko apanAkara bhakta bhI upAsya ke guNoM ko prApta karanA cAhatA hai. yahI bhakti kA vAstavika dhyeya hai. isa sambandha meM nimnAMkita prAcIna ullekha bar3A hI mahatvapUrNa hai. 7 mokSamArgasya netAraM sAraM karmabhUtAm jJAtAraM vizvatAnAM kande guNalabdhaye / arthAt maiM mokSa mArga ke netA, karmarUpI parvatoM ke bhettA aura vizva tattvoM ke jJAtA ko usake guNoM kI prApti ke liye vaMdanA karatA hU~. yahA~ kisI khAsa vyakti ko praNAma nahIM hai apitu una guNoM ko dhAraNa karane vAle vyakti ko praNAma hai cAhe vaha koI bhI kyoM na ho. eka zvetAmbarAcArya bhI yahI kahate haiM , bhavabIjAMkurajaladAH, rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya: brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / bhava-bIjAMkura ke liye megha ke samAna, rAgAdika saMpUrNa doSa jisake naSTa ho gaye haiM use merA praNAma hai phira cAhe vaha brahmA ho yA viSNu athavA mahAdeva ho yA jina. suprasiddha tArkika AcArya akalaMkadeva bhI guNopAsanA ke sambandha meM yahI kahate haiM yo vizva veda vedya jananajalanidhebhaMginaH pAradRzvA paryAparyAviruddha vacanamanupamaM niSkalaMka yadIyam / taM vande sAdhuvaMdya nikhilaguNa nidhiM dhvastadoSadviSantaM, buddha vA vaddhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA / jisane jAnane yogya saba kucha jAna liyA hai, jo janma rUpI samudra kI taraMgoM ke pAra pahu~ca gayA hai, jisake vacana doSarahita, anupama aura pUrvApara virodha rahita hai, jisane apane sAre doSoM kA vidhvaMsa kara diyA hai aura isIlie jo saMpUrNa guNoM kA bhaMDAra bana gayA hai tathA isI hetu se jo saMtoM dvArA vaMdanIya hai, maiM usakI vaMdanA karatA hU~ cAhe vaha koI bhI ho - buddha ho, varddhamAna ho, brahmA ho, viSNu ho athavA mahAdeva ho. ye saba udAharaNa hameM yaha batalAte haiM ki bhakti ke sthAna guNa haiM, vyakti nahIM. isalie jainadarzana bhakti kA AdhAra guNoM ko mAnatA hai. yadi paramAtmA kI bhakti karane se koI paramAtmA nahIM bana sakatA to phira usakI bhakti kA prayojana hI kyA hai ? isa sambandha meM bhakti ke pradhAna AcArya mAnatuMga ne ThIka hI kahA hai : nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNa ! bhUtanAtha / bhUtairguNairbhuvi bhavantamabhiSvantaH tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiMvA / bhUtyAdi nAtmasamaM karoti / he jagat ke bhUSaNa ! he jagat ke jIvoM ke nAtha ! Apake yathArtha guNoM ke dvArA ApakA stavana karate hue bhakta yadi Apake samAna ho jAya to hameM koI adhika Azcarya nahIM hai. aisA to honA hI cAhie kyoMki svAmI kA yaha kartavya hai ki vaha apane Azrita bhakta ko apane samAna banA le. athavA usa mAlika se lAbha hI kyA hai jo apane Azrita ko vaibhava se apane samAna nahIM banA letA. kintu yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki jaba paramAtmA rAgadveSa se vihIna hai, taba usakI bhakti se lAbha hI kyA hai ? rAga na hone ke kAraNa vaha apane kisI bhI bhakta para anugraha nahIM karegA aura dveSa na hone se kisI duSTa kA nigraha karane ke liye bhI kaise prerita hogA ? kyoMki anugraha aura nigraha meM pravRtti to rAgadveSa kI preraNA se hI hotI hai jo ziSToM para anugraha aura duSToM kA nigraha karatA hai usameM rAga yA dveSa kA astitva jarUra hotA hai kintu jaina isa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya -0-0-0-0--0-0-0-0-0-0. prakAra ke kisI Izvara kA astitva svIkAra nahIM karate. isa prazna kA uttara jaina stotroM meM jo diyA gayA hai vaha bar3A hI manogrAhI tarkasaMgata evaM AkarSaka hai. prakhyAta tArkika AcArya samantabhadra isa prazna kA uttara dete hue apane svayaMbhUstotra' meM vAsupUjya tIrthaMkara kA stavana karate hue kahate haiM na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAntavaire , tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAtu ceto duritAMjanebhyaH / he nAtha ! Apa to vItarAga haiM. Apako apanI pUjA se koI prayojana nahIM hai. Apa na apanI pUjA karane vAloM se khuza hote haiM aura na nindA karane vAloM se nAkhuza, kyoMki Apane to vaira kA pUrI taraha vamana kara diyA hai. to bhI yaha nizcita hai ki Apake pavitra guNoM kA smaraNa hamAre cita ko pAparUpa kalaMkoM se haTA kara pavitra banA detA hai. isakA Azaya hai ki paramAtmA svayaM yadyapi kucha bhI nahIM karatA phira bhI usake nimitta se AtmA meM jo zubhopayoga utpanna ho jAtA hai usI se usake pApa kA kSaya aura puNya kI utpatti ho jAtI hai. mahAkavi dhanaMjaya isI kA samarthana karate hue apane viSApahAra nAmaka stotra meM kyA hI manogrAhI vANI meM kahate haiMupaiti bhaktyA sumukhaH sukhAni tvayi svabhAvAd vimukhazca duHkham , sadAvadAtA tirekarUpastayostvamAdarza ivAvabhAsi / he bhagavAn ! tuma to nirmala darpaNa kI taraha sadA svaccha ho. svacchatA tumhArA svabhAva hai. jo tumheM apane niSkapaTabhAva se dekhatA hai vaha sukha pAtA hai. aura jo tumase vimukha hokara bure bhAvoM se tumheM dekhatA hai vaha duHkha pAtA hai. ThIka hI hai, darpaNa meM koI apanA muMha sIdhA karake dekhatA hai to use usakA muMha sIdhA dikhatA hai. aura jo apanA muMha Ter3hA karake dekhatA hai use Ter3hA dikhatA hai. kintu darpaNa kisI kA muMha na sIdhA karatA hai aura na Ter3hA. isI prakAra rAgadveSa rahita paramAtmA svayaM na kisI ko sukha dete haiM aura na duHkha. vaha to prakRtistha hai. isa prakAra ke kAryoM meM svayaM unakA koI bhI prayatna saMbhava nahIM hai. sukha athavA duHkha to mana kI apanI hI vRttiyoM kA pariNAma hai. sajIva athavA nirjIva padArtha evaM anurakta athavA virakta vyakti kA dUsare sajIva athavA nirjIva padArthoM para jo svayaM prabhAva par3atA hai vaha manuSya ke liye naI cIja nahIM hai. yaha to pratyeka manuSya ke apane anubhava kI vastu hai. manuSya apanI manaH prakRti ke anusAra dUsaroM se prabhAvita hotA hai. kisI strI kA manohara citra kisI bhI rAgI puruSa ke AkarSaNa kA kAraNa bana jAtA hai. kintu yaha kArya vaha citra nahIM karatA, vaha to usameM nimitta mAtra hai. citra meM na kisI ke prati rAga hotA hai aura na kisI ke prati dveSa. phira bhI yaha AkarSaNa citra kA kArya mAnA jAtA hai. yahI bAta paramAtmA kI bhakti ke viSaya meM bhI hai. bhakti ke sambandha meM ekalavya kA udAharaNa saMsAra meM apratima hai. vaha miTTI ke droNAcArya se svayaM par3hakara saMsAra kA advitIya dhanurdhArI banA thA. vaha eka niSTha hokara miTTI ke droNAcArya se par3hatA rahA. usakI manaHkalpanA meM vaha miTTI kI mUrti sAkSAt droNAcArya thI. kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki ekalavya ko saMsAra kA apratima dhanurdhArI banane meM miTTI ke droNAcArya kA svayaM koI prayatna nahIM thA kyoM ki miTTI meM kisI prakAra kI AkAMkSA sambhava hI nahIM hai, para yaha bhI sahI hai ki miTTI kA droNAcArya hI ekalavya ko aisA dhanurdhArI banA sakA jisakI dhanuHsaMcAlana-kuzalatA ko dekhakara droNAcArya kA sAkSAt ziSya arjuna bhI daMga raha gayA. saMskRta-graMthoM meM eka prayoga AtA hai-'kArISo'gniradhyApayati:' arthAt chANoM kI Aga par3hA rahI hai. eka garIba chAtra ke pAsa or3hane ke liye kucha bhI nahIM hone se jAr3e kI rAtoM meM Aga ke sahAre se par3hatA hai aura ' kahatA hai ki yaha Aga hI mujhe par3hA rahI hai. Aga to adhyApaka nahIM hai phira vaha kaise par3hA rahI hai ? usameM isaliye par3hAne kA upacAra hai ki agara Aga na ho to vaha chAtra par3ha nahIM sakatA. par3hane aura agni meM nimittanaimittika sambandha hai. isI taraha bhakta ke AtmoddhAra aura bhagavAn kI bhakti meM nimitta naimittika sambandha hai. yadyapi janadarzana mAnatA hai ki bhakti sAkSAt mukti kA kAraNa nahIM hai, kyoMki usase 'dAso'ham' kI bhAvanA naSTa nahIM hotI, to bhI bhakti kA mahattva yahelibrary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0-0-0-0-0-0-0-0-0-0 cainasukhadAsa jaina : jainadharma meM bhaktiyoga : 411 kama nahIM hotA. vaha manuSya ke sAmane paramAtmA kA Adarza upasthita karatI hai. yadyapi usa Adarza kI prApti abheda ratnatraya se hotI hai, bhakti se kabhI nahIM, kintu sAdhanA kI prathama bhUmikA meM bhakti kA bahuta bar3A upayoga hai. isakA kAraNa yaha hai ki mana jaba upAsya kI ora AkRSTa hotA hai taba vaha usake mArga kA anusaraNa karanA bhI apanA kartavya samajhatA hai. vaha asat pravRttiyoM se haTatA hai aura sat pravRttiyoM ko apanAtA hai. adayA se dayA kI ora, akSamA se kSamA kI aura tathA saMkSepa meM adharma se dharma kI ora bar3hatA hai. yadi bhakti meM pAkhaNDa na ho, kisI prakAra kA pradarzana na ho aura vaha mAnava-mana ko apane yathArtha rUpa se chUne lage to bhakti usako mukti kI ora le jA sakatI hai. yahI kAraNa hai ki aneka jaina kaviyoM ne bhakti ko itanA adhika mahattva de diyA hai ki use par3ha kara Azcarya hue vinA nahIM rahatA. bhakti tarka ko pasanda nahIM karatI, vaha to zraddhAprasUta hai. para isakA artha yaha kadApi nahIM hai ki bhakti meM viveka nahIM hotA. aisA ho to vaha bhakti hI nahIM hai. jJAnI aura ajJAnI kI bhakti meM jo mahAn aMtara jainAcAryoM ne batalAyA hai usakA kAraNa viveka kA sadbhAva aura asadbhAva hI to hai. viveka sahita bhakti hI manuSya ko amaratva kI ora le jAtI hai. jo sAdhaka zramaNatva kI UMcI bhUmikA meM nahIM jA sakatA usake lie bhakti saMbala hai, muktimArga meM pAtheya hai aura sAdhaka ke liye eka sahArA hai. isaliye mahAkavi vAdirAja ne apane ekIbhAva stotra meM kahA hai zuddha jJAne zucini carite satyapi tvayyanIcA, bhakti! cedanavadhisukhAvaMcikA kuMcikeyam , zakyodghATaM bhavati hi kathaM muktikAmasya puMso, muktidvAraM paridRr3hamahAmohamudrAkapATam / arthAt zuddha jJAna aura pavitra cAritra hone para bhI yadi asIma sukha dene vAlI tumhArI bhakti rUpI kuMcikA na ho to jisake mahAmoha rUpI tAlA lagA huA hai aisA muktidvAra, mukti kI icchA rakhane vAle ke liye kaise khula sakatA hai ? yahAM kavi ne bhakti kI tulanA meM zuddha jJAna aura pavitra cAritra ko bhI utanA mahattva nahIM diyA. yaha bhakti kI parAkASThA hai. bhakti kA phala jainAcAryoM ne bhakti ko eka niSkAma karma mAnA hai. yadi use lakSya kara manuSya meM phalAsakti utpanna ho jAya to bhakti bilkula vyartha hai. jainazAstroM meM nidAna (phalAkAMkSA) ko dhArmika jIvana meM eka prakAra kA zalya (kAMTA) batalAyA gayA hai. bhakta ke sAmane sadA mukti kA Adarza upasthita rahatA hai. vaha usase kabhI bhaTakatA nahIM. yadi bhaTaka jAya to use saccA bhakta nahIM kaha sakate. bhakti kA saccA phala vaha yahI cAhatA hai ki jaba taka mukti kI prApti na ho taba taka pratyeka mAnava janma meM use bhagavadbhakti milatI rahe. isI Azaya ko spaSTa karate hue "dvisaMdhAna kAvya' ke kartA mahAkavi dhanaMjaya kahate haiM iti stutiM deva vidhAya dainyAda, varaM na yAce svamupekSako'si / chAyA taru saMzrayataH svataH syAt, kazchAyayA yAcitayA''smalobhaH / athAsti ditsA yadivoparodhaH, svayyeva saktAM diza bhakti buddhi| kariSyate deva tathA kupAM me, ko vAtmapoSye sumukho na suuriiH| he deva ! isa prakAra ApakI stuti kara maiM Apa se usakA koI vara nahIM mAMgatA, kyoMki kisI se bhI kucha mAMganA to eka prakAra kI dInatA hai. saca to yaha hai ki Apa upekSaka (udAsIna) haiM. Apa meM na dveSa hai aura na rAga. rAga vinA koI kisI kI AkAMkSA pUrI karane ke lie kaise pravRta ho sakatA hai ? tIsarI bAta yaha hai ki chAyAvAle vRkSa ke nIce baiThakara phira usa vRkSa se chAyA kI yAcanA karanA to bilkula vyartha hai, kyoki vRkSa ke nIce baiThane vAle ko to vaha svataH hI prApta ho jAtI hai. Jain Educa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya -0-----0-0-0-0-0-0-0 yaha saba kucha hone para bhI yadi Apa stuti kA koI phala denA hI cAheM, itanA hI nahIM isake lie ApakA anurodha yA Agraha bhI ho to he bhagavAn ! Apa mujhe yahI vara dIjie jisase ApakI bhakti meM hI merI buddhi lagI rahe. yaha kRpA mujha para jarUra kIjiye. aisA kauna hai jo apane Azrita ke hita kI ora dhyAna na de ! kalyANamaMdira stotra ke kartA mahAvidvAn kumudacandra bhI isa sabaMdha meM yahI bAta karate haiM: yadyasti nAtha bhavadaMghrisaroruhANAm, bhakteH phalaM kimapi satataM saMcitAyAH, tanme tvadekazaraNasya zaraNyabhUyAH svAmI tvameva bhuvane'tra bhavAntarepi / he zaraNya ! Apake caraNa-kamaloM kI satata saMcita bhakti kA yadi koI phala ho to vaha yahI honA cAhie ki isa janma aura agale janma meM Apa hI mere svAmI hoM. kyoMki Apa ke atirikta merA koI bhI zaraNa nahIM ho sakatA. kintu jaisA ki pahale kahA hai, manuSya kA carama lakSya mukti hai. isalie koI bhI bhakta jaba taka mukti nahIM mile taba taka hI isa phalAkAMkSA kA aucitya samajhatA hai. isalie bhagavAna kI pUjA ke aMta meM jaina maMdiroM meM jo zAntipATha bolA jAtA hai, usameM isa abhiprAya ko atyanta spaSTa zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai: tava pAdau mama hRdaye, mama hRdayaM tava padadvaye lInam , tiSThatu jinendra! tAvat yAvannirvANasaMprAptiH / he bhagavan ! jaba taka nirvANa kI prApti na ho taba taka tumhAre caraNa mere hRdaya meM lIna raheM aura merA hRdaya tumhAre caraNoM meM lIna rahe. ina uddharaNoM se yaha acchI taraha samajhA jA sakatA hai ki jaina bhakti kA uddezya paramAtmattva kI ora bar3hanA hai. kisI bhI prakAra kA laukika svArtha usakA lakSya nahIM hai. jisake jIvana meM bhakti kI mahattA aMkita ho jAtI hai usakI duniyA ke kSaNamaMgura padArthoM meM AsthA nahIM hotI aura na usake mana meM kisI prakAra ke vaiyaktika svArtha ko hI AkAMkSA hotI hai. vAstavika bhakta vaha hai jisakI duniyA ke kSaNabhaMgura sukhoM meM AsthA nahIM hotI. jisako isa prakAra ko AsthA, Asakti athavA AkAMkSA hotI hai vaha kabhI paramAtmattva kI ora nahIM bar3ha sakatA, bhaktahRdaya ahiMsaka hotA hai isalie usakA koI zatru bhI nahIM hotA haiM vaha apanI bhakti ke bIca meM isa prakAra kI AkAMkSAyeM bhI nahIM lAtA jo dveSamUlaka evaM hRdaya ko vikRta karanevAlI hoM. jainadRSTi se ve stotra atyanta nIca stara ke hI samajhe jAne cAhie jo manuSya ko hiMsA evaM vikAra kI ora prerita karane vAle hoM. hA~, jaina bhakti evaM pUjA ke prakaraNoM meM bhakti ke phalasvarUpa aisI mAMgeM jarUra upalabdha hotI haiM jo vaiyaktika nahIM apitu sArvajanika haiM, phira cAhe ve laukika hI kyoM na hoM. bhagavAn kI upAsanA ke bAda jo jaina upAsanA-gRhoM meM zAMtipATha bolA jAtA hai usameM bhakta kahatA hai: kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAlaH , kAle kAle ca samyag vilasatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam / durbhikSaM cauramArI kSaNamapi jagatAM mAsmabhUjjIvaloke , jainendraM dharmacakraM prabhavatu satataM sarvasaukhya-pradAyi / he bhagavan ! sArI prajA kA kalyANa ho. zAsaka balavAn aura dharmAtmA ho. samaya-samaya para (AvazyakatAnusAra) pAnI barase. roga naSTa ho jAveM. kahIM na corI ho aura na mahAmArI phaile aura sAre sukhoM ke denevAlA bhagavAn jinendra kA dharmacakra zaktizAlI ho. isI prakAra kA eka ullekha aura bhI suniye : saMpUjakAnAM pratipAlakAnAm, yatIndrasAmAnyatapodhanAnAm , dezasya rASTrasya purasya rAjJaH, karotu zAMti bhagavAn jinendrH| - ~ NAAMAALAAMALINIRMANANDHAR Hironment ANA ANYLEOthy MIDIH VS Jain RIVYTONYMVL W W W Priese & Bester Use V . yowwwynineliterary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cainasukhadAla jaina : jainadharma meM bhaktiyoga : 413 jo bhagavAn ke bhakta haiM, jo dIna-hInoM ke sahAyaka haiM, jo yatiyoM meM zreSTha haiM, jo tapodhana haiM una sabako tathA deza, rASTra, nagara aura rAjA ko bhagavAn jinendra zAnti pradAna kareM. ye saba ullekha spaSTa yaha batalAte haiM ki jainoM ke vAGmaya kA lakSya Atmazodhana ke sAtha-sAtha lokopakAra kI bhAvanA bhI hai. usakA dRSTikoNa saMkucita nahIM apitu udAra, vizAla evaM vyApaka hai. isameM vasudhaivakuTumbakam kI 'udAtta' tathA prAMjala bhAvanA otaprota hai. isase mAnava ko jo preraNA milatI hai usase usakI pazutA nikala kara mAnavatA nikhara jAtI hai. jaina-bhakti kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki isameM kisI prakAra ke ADambara ko sthAna nahIM milatA. ADambara bhakti kI viDambanA hai. usase kabhI AtmA kA yathArtha darzana nahIM hotA. upAsya kA jo vAstavika svarUpa hai usIkI upAsanA para jainabhakti meM bala diyA gayA hai. bhakta bhI usI svarUpa kI prApti ke liye kRtasaMkalpa hotA hai. jaina maMdiroM meM vItarAgatA ke sAdhanoM ke atirikta jo bAhya cIjeM dIkha par3atI haiM, ve cAhe kitanI hI AkarSaka kyoM na hoM, bhakti meM unakA koI mahattva nahIM. jahA~ bhakti ke ucca stara kA varNana milatA hai vahA~ sone-cA~dI Adi atyanta bAhya padArthoM kI kauna kahe, zarIrAzrita guNoM ko bhI koI mahattva nahIM diyA gayA. vahA~ to AtmAzrita guNoM ko hI bhakti kara AdhAra mAnA gayA hai kyoMki unhIM kI abhivyakti jIvana meM apekSita hai. zarIra aura isase sambandha rakhane vAle sabhI bAhya padArtha jar3a haiM. jar3a ke kisI bhI guNa-dharma kI abhivyakti AtmA ko iSTa nahIM hai. mUrtipUjA aura bhakti zvetAmbara jainoM ke sthAnakavAsI aura terApaMthI evaM digambara jainoM kA tAraNapaMthI sampradAya-yadyapi mUrtipUjA ko mahattva nahIM dete, phira bhI ve bhakti kA samarthana karate haiM. yadyapi mUrtipUjA aura bhakti kA nimitta-naimittika sambandha haiM to ye donoM cIjeM eka nahIM haiM. kinhIM do padArthoM meM nimitta-naimittika sambandha banAnA vyaktigata prazna hai. bhakti ke liye bhI koI mUrti ko avalambana mAnatA hai aura koI nahIM mAnatA hai. jo saMpradAya mUrti yA pratimA ko avalambana nahIM mAnate, ve bhI bhagavAn kI bhakti karate haiM. bhakti to manuSya kI mAnasika vRtti hai. vaha mUrtirUpa AlaMbana ke vinA nirAlaMbana bhI ho sakatI hai. vAstava meM paramAtmA yA bhagavAn hI AlaMbana haiM. upAsya meM to koi bheda hai nahIM, bhale hI unakI mUrti banAI jAya yA na banAI jAya. vinA mUrti ke bhI paramAtmA yA mahAtmAoM ke guNoM meM anurAga utpanna kara usameM pUjanIyatA kI AsthA sthApita kI jA sakatI hai. bhakti kA rahasya bhI yahI hai. ina tInoM saMpradAyoM ne jo mUrti kA virodha kiyA hai isake aitihAsika kAraNa haiM. isase kisI meM kisI kI sthApanA karane kI mAnava-buddhi kA virodha nahIM hotA. mUrtipUjA kA virodha karanA una tInoM sampradAyoM kA krAntikArI kadama thA kintu vaha bhakti kA virodha kabhI nahIM thA. jainadharma meM jo bhakti kA mahattvapUrNa sthAna hai use jainoM ke sabhI sampradAya eka mata se svIkAra karate haiM. bhakti sAhitya jaina vAGmaya meM bhaktisAhitya athavA stotragranthoM kA ullekhanIya sthAna hai. tIrthaMkaroM paMcaparameSThI evaM anya devI-devatAoM sambandhI hajAroM stotragrantha upalabdha hote haiM. bhaktAmarastotra, kalyANamandirastotra Adi stutiparaka racanAe~ bar3I hI mahattvapUrNa haiM. jaina upAsaka pratidina ina racanAoM ko bhakti ke bhAva meM vibhora hokara apanI Atmazuddhi ke liye par3hate haiM. tulanAtmaka dRSTi se ina stutigranthoM kI aneka vizeSatAeM haiM. inakA pratyeka padya eka maMtra mAnA jAtA hai aura ina para aneka kathAe likhI gaI haiM. jainoM ke vaiyaktika jIvana para ina stotroM kA bahuta prabhAva hai. yaha sAhitya itanA vizAla hai ki isa para vibhinna dRSTiyoM se anusaMdhAna kiyA jA sakatA hai. jainoM ke coTI ke AcAryoM ne anyAnya viSayoM kI racanA ke sAtha-sAtha bhaktisAhitya ko bhI apanI racanA kA viSaya banAyA hai. dArzanika sAhityakAroM ne bhakti ko tarka kI kasauTI para kasa kara apane granthoM meM isakI upAdeyatA siddha kI hai. 7.C O . HD JainEdi aresma imejamelibrary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya bhakti kA samanvaya saMsAra ke sabhI dharmoM meM bhakti kA ullekhanIya sthAna hai. jo Izvara kI sattA ko svIkAra karate haiM aura jo Izvara kI sattA ko svIkAra nahIM karate, unakA bhakti tattva aneka dRSTiyoM se samAna nahIM hai. gItA kA adhyayana karane se patA calatA hai ki Izvara kI sattA svIkAra karake bhI gItAkAra niSkAma bhakti para bahuta jora dete haiM. aisA jJAta hotA hai ki gItAkAra para kartasvavAda kI koI chApa hI nahIM hai. gItAkAra kI bhakti aura jainabhakti meM aneka dRSThiyoM se sAmya hai kintu upAsya kA svarUpa donoM meM eka-sA nahIM hai. vibhinna dharmoM meM jo bhaktitattva kI vyAkhyA milatI hai usakA anekAntavAda ke AdhAra para samanvaya kiyA jA sakatA hai. isa prakAra ke samanvaya kI Aja atyanta AvazyakatA hai. ataH sAdhya kI siddhi ke liye usakA niSkapaTa bhAva se prayoga karanA cAhie, yahI bhaktiyoga kI maryAdA hai.