Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-dharma kA trividha sAdhanAmArga jaina-darzana meM mokSa kI prApti ke lie trividha sAdhanAmArga batAyA gayA hai| tattvArtha sUtra meM samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra ko mokSamArga kahA gayA / uttarAdhyayana sUtra meM samyak jJAna, samyak darzana, samyak cAritra aura samyak tapa aise caturvidha mokSamArga kA bhI vidhAna hai, kintu jaina AcAryoM ne tapa kA aMtarbhAva cAritra meM karake isa trividha sAdhanAmArga ko hI mAnya kiyA hai| trividha sAdhanAmArga hI kyoM? saMbhavataH yaha prazna ho sakatA hai ki trividha sAdhanAmArga kAhI vidhAna kyoM kiyA gayA hai? vastutaH trividha sAdhanAmArga ke vidhAna meM jaina AcAryoM kI eka gahana manovaijJAnika sUjha rahI hai / manovaijJAnika dRSTi se mAnavIya cetanA ke tIna pahalU mAne gae haiM-- 1. jJAna, 2. bhAva aura 3. saMkalpa / cetanA ke ina tInoM pakSoM ke vikAsa ke lie trividha sAdhanAmArga ke vidhAna kA prAvadhAna kiyA gayA hai| cetanA ke bhAvAtmaka pakSa ko sahI dizA meM niyojita karane ke lie samyak darzana, jJAnAtmaka pakSa ke sahI dizA meM niyojana ke lie jJAna aura saMkalpAtmaka pakSa ke sahI dizA meM niyojana ke lie samyak cAritra kA prAvadhAna kiyA gayA hai| anya darzanoM meM trividha sAdhanAmArga jaina-darzana ke samAna hI bauddha darzana meM bhI trividha sAdhanAmArga kA vidhAna hai| bauddha darzana kA aSTAMga mArga bhI trividha sAdhanAmArga hI aMtarbhUta hai| bauddha darzana ke isa trividha sAdhanAmArga ke tIna aMga haiM- 1 zIla, 2. samAdhi aura 3. prajJA / vastutaH bauddha-darzana kA yaha trividha sAdhanAmArga jaina-darzana ke trividha sAdhanAmArga kA samAnArthaka hI hai / tulanAtmaka dRSTi se zIla ko samyak caritra se, samAdhi ko samyak darzana se aura prajJA ko samyak jJAna se tulanIya mAnA jAtA hai| samyak darzana samAdhi se isalie tulanIya hai ki donoM meM citta vikalpa nahIM hote haiN| gItA meM bhI jJAna, karma aura bhakti ke rUpa meM trividha sAdhanAmArga kA ullekha hai| hindU dharma meM jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyoga bhI trividha sAdhanAmArga kA hI eka rUpa hai| hindU paraMparA meM parama sattA ke tIna pakSa, satya, suMdara aura ziva mAne gae haiN| ina tInoM pakSoM kI upalabdhi ke lie hI unhoMne bhI trividha sAdhanAmArga kA vidhAna kiyA hai| satya kI upalabdhi ke lie jJAna, suMdara kI upalabdhi ke lie bhAva yA zraddhA aura ziva kI upalabdhi ke lie sevA yA karma mAne gae haiN| gItA meM prasaMgAntara se trividha sAdhanAmArga ke rUpa meM praNipAta, pariprazra aura sevA kA bhI ullekha hai| inameM praNipAta zraddhA kA pariprazna jJAna kA aura sevA karma kA pratinidhitva karate haiN| upaniSadoM meM zravaNa, manana aura nididhyAsana ke rUpa meM bhI trividha sAdhanAmArga kA prastutIkaraNa huA hai| yadi hama gaharAI se dekheM to inameM zravaNa zraddhA ke, manana jJAna aura nididhyAsana karma ke aMtarbhUta ho sakate haiN| pAzcAtya paraMparA meM bhI tIna naitika Adeza upalabdha hote haiM -- 1. svayaM ko jAno ( Know Thyself), 2. svayaM ko svIkAro (Accept Thyself) aura 3. svayaM hI bana jAo (Be Thyself pAzcAtya ciMtana ke ye tIna naitika Adeza jJAna, darzana aura cAritra ke hI samakakSa haiN| AtmajJAna meM jJAna kA tattva, AtmasvIkRti meM zraddhA kA tattva aura AtmanirmANa meM caritra kA tattva upasthita hai| jainadarzana bauddhadarzana gItA upaniSad pAzcAtya darzana samyak jJAna samyak darzana samyak cAritra prajJA samAdhi zIla DaoN. sAgaramala jaina, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI.... tt 44 66 6 6 6 6 jJAna, pariprazna zraddhA, praNipAta karma, sevA Know Thyself Accept Thyself trividha sAdhanAmArga aura mukti kucha bhAratIya vicArakoM ne isa trividha sAdhanAmArga ke kisI eka hI pakSa ko mokSa kI prApti kA sAdhana mAna liyA hai| AcArya zaMkara mAtra jJAna se aura rAmAnuja mAtra bhakti se mukti kI saMbhAvanA ko svIkAra karate haiN| lekina jaina dArzanika aisI manana zravaNa nididhyAsana Be Thyself SMGMGOMGOTO
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndra sUrismArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra kisI ekAntavAditA meM nahIM par3ate haiN| unake anusAra to jJAna, tattvArtha-zraddhAna ke artha meM bhI samyak darzana zabda apane mUla karma aura bhakti kI samaveta sAdhanA hI mokSa kI prApti kA mArga artha se adhika dUra nahIM huA thA, yadyapi usakI dizA badala hai| inameM se kisI eka ke abhAva meM mokSa kI prApti saMbhava nahIM cukI thii| usameM zraddhA kA tattva pratiSThita ho gayA thaa| yadyapi yaha hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra darzana ke binA jJAna nahIM hotA zraddhA tatva ke svarUpa kI mAnyatA ke sandarbha meM hI thii| vaiyaktika aura jJAna ke abhAva meM AcaraNa samyak nahIM hotA hai aura zraddhA kA vikAsa bAda kI bAta thii| yaha zraddhA bauddhika zraddhA thii| samyak AcaraNa ke abhAva meM mukti bhI nahIM hotI hai| isa prakAra lekina jaise bhAgavata sampradAya kA vikAsa huA usakA prabhAva mukti kI prApti ke lie tInoM hI aMgoM kA honA Avazyaka hai| zramaNa paraMparAoM para bhI pdd'aa| tattvArtha zraddhA aba buddha aura jina para kendrita hone lgii| vaha jJAnAtmaka se bhAvAtmaka aura samyaka darzana kA artha nirvaiyaktika se vaiyaktika bana gii| jisane jaina aura bauddhajaina-AgamoM meM darzana zabda aneka arthoM meM prayukta huA paraMparAoM meM bhakti ke tattva kA vapana kiyaa| yadyapi yaha saba hai aura isake artha ke saMbaMdha meM jaina-paraMparA meM kAphI vivAda kacha Agama evaM piTaka-graMthoM ke saMkalana evaM unake lipibaddha rahA hai| darzana zabda ko jJAna se alaga karate hue vicArakoM ne hone taka ho cukA thaa| phira bhI hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki darzana ko antarbodha yA prajJA aura jJAna ko bauddhika jJAna kahA samyaka darzana kA dRSTikoNaparaka artha bhASAzAstrIya vizleSaNa hai| naitika jIvana kI dRSTi se darzana zabda kA dRSTikoNaparaka kI dRSTi se usakA prathama evaM mUla artha hai| tattva-zraddhAparaka artha artha bhI liyA gayA hai| darzana zabda ke sthAna para dRSTi zabda kA eka paravartI artha hai| yadyapi ye paraspara viparIta nahIM hai| AdhyAtmika prayoga dRSTikoNaparaka artha kA dyotaka hai| jaina-AgamoM meM darzana sAdhanA ke lie dRSTikoNa kI yathArthatA arthAt rAga-dveSa se pUrNa zabda kA eka artha tattva zraddhA bhI mAnA gayA hai| paravartI jaina- vimukta dRSTi kA honA Avazyaka hai, kintu sAdhaka avasthA meM sAhitya meM darzana zabda ko deva guru aura dharma ke prati zraddhA yA rAga dveSa se pUrNa vimukti saMbhava nahIM hai| ata: jaba taka vItarAga bhakti ke artha meM bhI prayukta kiyA gayA hai| isa prakAra jaina- dRSTi yA yathArtha dRSTi upalabdha nahIM hotI taba taka vItarAga ke paraMparA meM samyak darzana tattva-sAkSAtkAra, AtmasAkSAtkAra, vacanoM para zraddhA Avazyaka hai| aMtarbodha, dRSTikoNa, zraddhA aura bhakti Adi aneka arthoM ko samyaka darzana ko cAhe yathArtha dRSTi kaha yA tattvArtha zraddhAna apane meM sameTe hue hai| usameM vAstavikatA kI dRSTi se adhika aMtara nahIM hotA hai| aMtara samyak darzana zabda ke ina vibhinna arthoM para vicAra karane hotA hai unakI upalabdhi kI vidhi meN| eka vaijJAnika svataH se pahale hameM yaha dekhanA hogA ki inameM se kauna sA artha prayoga ke AdhAra para kisI satya kA udghATana kara vastutattva ke aitihAsika dRSTi se prathama thA aura kina-kina aitihAsika yathArtha svarUpa ko jAnatA hai kintu dUsarA vyakti aise vaijJAnika paristhitiyoM ke kAraNa yahI zabda apane dUsare artha meM prayukta ke kathanoM para vizvAsa karake bhI vastutattva ke yathArtha svarUpa huA hai| prathamataH hama yaha dekhate haiM ki buddha aura mahAvIra ke yuga ko jAnatA hai| yadyapi yahA~ donoM kA hI dRSTikoNa yathArtha hogA, meM pratyeka dharmapravartaka apane siddhAnta ko samyak dRSTi aura dUsare phira bhI eka ne use svAnubhUti meM pAyA hai, dUsare ne use zraddhA ke ke siddhAnta ko mithyA dRSTi kahatA thA, lekina yahA~ para mithyA mAdhyama se| eka ne tattva-sAkSAtkAra kiyA hai to dUsare ne tattva dRSTi zabda mithyA zraddhA ke artha meM nahIM varan galata dRSTikoNa ke shrddhaa| phira bhI hameM yaha mAna lenA cAhie ki tattva-zraddhA mAtra artha meM hI prayukta huA hai| jIvana aura jagat ke saMbaMdha meM apane usa samaya taka ke lie eka anivArya viSaya hai; jaba taka ki se bhinna dUsaroM ke dRSTikoNoM ko hI mithyA darzana kahA jAtA hai| tattva sAkSAtkAra nahIM hotaa| paMDita sukhalAlajI ke zabdoM meM pratyeka dharmapravartaka AtmA aura jagat ke svarUpa ke viSaya meM tattva-zraddhA hI samyaka dRSTi ho to bhI vaha artha antima nahIM hai, apane dRSTikoNa ko samyak dRSTi aura apane virodhI ke dRSTikoNa antima artha tattva sAkSAtkAra yA svAnubhUti hI hai aura yahI ko mithyA dRSTi kahatA hai| samyak darzana zabda apane dRSTikoNa samyaka darzana kA vAstavika artha hai||11 ke artha ke bAda tattvArtha-zraddhAna ke artha meM bhI abhirUr3ha huaa| saarsaagruddu guruvaargaarurururuvaarN saayNtinordinandana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra samyaka jJAna kA artha jJeya nahIM bana sakatA, lekina anAtma tatva to aisA hai jise hama ___ jJAna ko mukti kA sAdhana svIkAra kiyA gayA hai, lekina jJAtA aura jJeya ke dvaita ke AdhAra para jAna sakate haiN| sAmAnya kauna sA jJAna mukti ke lie Avazyaka hai, yaha vicAraNIya hai| vyakti bhI apane sAdhAraNa jAna ke dvArA itanA to jJAna hI sakatA jaina darzana meM samyak jJAna ke do rUpa pAe jAte haiN| sAmAnya dRSTi hai ki usake jJAna ke viSaya kyA haiM? aura jo usake jJAna ke viSaya haiM ve usake svasvarUpa nahIM haiM, ve anAtma haiN| samyaka jJAna se samyak jJAna anekAnta yA vaicArika anAgraha hai aura isa rUpa meM vaha vicAra zuddhi kA mAdhyama hai| jaina darzana ke anusAra ekAnta AtmajJAna hai, kintu AtmA ko anAtma ke mAdhyama se hI mithyAtva hai kyoMki vaha satya ke ananta pakSoM kA apalApa pahacAnA jA sakatA hai| anAtma ke svarUpa ko jAnakara anAtma karatA hai| ekAnta yA Agraha kI upasthiti meM vyakti satya ko se Atma kA bheda karanA yahI bheda vijJAna hai aura yahI jaina darzana samyaka prakAra se nahIM samajha sakatA hai| jaba taka Agraha buddhi hai meM samyak jJAna kA mUla artha hai| taba taka vItarAgatA saMbhava hI nahIM hai aura jaba taka vItarAga dRSTi isa prakAra jaina darzana meM samyak jJAna Atma-anAtma kA nahIM hai taba taka yathArtha jJAna bhI asaMbhava hai| jaina darzana ke viveka hai| AcArya amRtacaMdrasUri ke anusAra jo koI siddha hue anusAra satya ke anaMta pahaluoM ko jAnane ke lie anekAnta haiM ve isa Atma-anAtma ke viveka yA bheda vijJAna se hI siddha dRSTi samyaka jJAna hai| ekAnta dRSTi yA vaicArika Agraha apane meM hue haiM aura jo baMdhana meM hai, ve isake abhAva ke kAraNa hI haiN|13 nihita chadma rAga ke kAraNa satya ko raMgIna kara detA hai isa prakAra AcArya kundakunda ne samayasAra meM isa bheda vijJAna kA atyaMta ekAnta yA Agraha satya ke sAkSAtkAra meM bAdhaka hai| parama satya gahana vivecana kiyA hai| AcArya kundakunda kA yaha vivecana aneka ko apane saMpUrNa rUpa se Agraha buddhi nahIM dekha sktii| jaba taka bAra hameM bauddha tripiTakoM kI yAda dilA detA hai jisameM anAtma kA AMkhoM para rAga, dveSa, Asakti yA Agraha kA raMgIna cazmA hai, vivecana itanI hI adhika gaMbhIratA se kiyA gayA hai|14 anAvRtta satya kA sAkSAtkAra saMbhava nahIM hai| vaicArika Agraha na kevala vyakti ke AdhyAtmika vikAsa ko kuNThita karatA hai, samyaka cAritra kA artha varan sAmAjika jIvana meM bhI vigraha aura vaimanasya ke bIja bo jaina paraMparA meM samyaka cAritra ke do rUpa mAne gae haiM - detA hai| samyak jJAna eka anAgrahI dRSTi hai| vaha usa bhrAMti kA 1- vyavahAra aura 2. nizcaya critr| AcaraNa kA bAhya pakSa yA bhI nirAkaraNa karatA hai ki satya mere hI pAsa hai, varana vaha hameM AcaraNa ke vidhi vidhAna vyavahAra caritra kahe jAte haiN| jabaki batAtA hai ki satya hamAre pAsa bhI ho sakatA hai aura dUsaroM ke AcaraNa kI antarAtmA nizcaya caritra kahI jAtI hai| jahA~ taka pAsa bhii| satya na merA hai na parAyA, jo bhI use merA aura parAyA naitikatA ke vaiyaktika dRSTikoNa kA prazna hai athavA vyakti karake dekhatA hai vaha use ThIka prakAra se samajha hI nahIM sktaa| ke AdhyAtmika vikAsa kA prazna hai, nizcayAtmaka cAritra hI sUtrakRtAMga meM kahA gayA hai ki jo apane-apane mata kI prazaMsA usakA mUlabhUta AdhAra hai| lekina jahA~ taka sAmAjika jIvana aura dUsare mata kI niMdA karane meM apanA pAMDitya dikhAte haiM ve kA prazna hai cAritra kA bAhya pakSa hI pramukha hai| ekAntavAdI saMsAra cakra meM bhaTakate phirate haiN|12 ataH jaina nizcaya dRSTi se cAritra--nizcayadRSTi se cAritra kA saccA artha sAdhanA kI dRSTi se vItarAgatA ko upalabdha karane ke lie samabhAva yA samatva kI upalabdhi hai|5 mAnasika yA caittisika vaicArika Agraha kA parityAga aura anAgrahI dRSTi kA nirmANa jIvana meM samatva kI upalabdhi hI cAritra kA pAramArthika yA Avazyaka hai aura yahI samyaka jJAna bhI hai| naizcayika pakSa hai| vastutaH cAritra kA yaha pakSa Atma-smaraNa kI eka anya dRSTi se samyak jJAna Atma-anAtma kA viveka sthiAta h| ma kA viveka sthiti hai| naizcayika cAritra kA prAdurbhAva kevala apramatta avasthA hai| yaha sahI hai ki Atmatattva ko jJAna kA viSaya nahIM banAyA meM hI hotA hai| apramatta cetanA kI avasthA meM hone vAle sabhI jA sakatA hai, use jJAtA jJeya ke dvaita ke AdhAra para nahIM jAnA jA kArya zuddha hI mAne gae haiN| cetanA meM rAga, dveSa, kaSAya aura sakatA hai kyoMki vaha svayam jJAna svarUpa hai, jJAtA hai aura jJAtA vAsanAoM kI agni pUrI taraha zAnta ho jAtI tabhI. sacce naitika wirdmiraradibasardarodesdoodwidroominionito-57 6006606A6AGAGGAGro-shodnabraditoria
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra . evam dhArmika jIvana kA udbhava hotA hai aura aisA hI sadAcAra mithyA hai, ayathArtha hai to, na to usakA jJAna samyaka (yathArtha) mokSa kA kAraNa hotA hai| apramatta cetanA jo ki naizcayika cAritra hogA aura na cAritra hii| yathArtha dRSTi ke abhAva meM yadi jJAna aura kA AdhAra hai| rAga, dveSa, kaSAya, viSaya vAsanA, Alasya aura cAritra samyak pratIta bhI hoM to bhI ve samyak nahIM kahe jA nidrA se rahita avasthA hai| sAdhaka jaba jIvana kI pratyeka kriyA sakate, vaha to saMyogika prasaMga mAtra hai, aisA sAdhaka bhI digbhrAMta ke sampAdana meM Atma-jAgrata hotA hai, usakA AcaraNa bAhya ho sakatA hai| jisakI dRSTi hI dUSita hai, vaha kyA satya ko AvegoM aura vAsanAoM se cAlita nahIM hotA hai tabhI vaha sacce jAnegA aura kyA usakA samAcaraNa karegA? dUsarI ora yadi hama arthoM meM naizcayika cAritra kA pAlanakartA mAnA jAtA hai| yahI samyak darzana kA zraddhAparaka artha lete haiM to use jJAna ke pazcAt naizcayika cAritra mukti kA sopAna kahA gayA hai| hI sthAna denA caahie| kyoMki avicala zraddhA to jJAna ke bAda vyavahAra cAritra--vyavahAra cAritra kA saMbaMdha hamAre mana, vacana hI utpanna ho sakatI hai| uttarAdhyayanasUtra meM bhI darzana kA zraddhAparaka aura karma kI zuddhi tathA usa zuddhi ke kAraNabhUta niyamoM se hai| ___ artha karate samaya jJAna ke bAda hI sthAna diyA gayA hai granthakAra sAmAnyatayA vyavahAra cAritra meM paMca mahAvrata, tIna gupti, paMca / kahate haiM ki jJAna se padArtha (tattva) svarUpa ko jAneM aura darzana samiti Adi kA samAveza hai| ke dvArA usa para zraddhA kreN|19 vyakti ke svAnubhava (jJAna) ke pazcAt hI jo zraddhA utpanna hotI hai usameM jo sthAyitva hotA hai, vaha samyak darzana aura samyak jJAna kA pUrvApara sambandha- sthAyitva jJAnAbhAva meM prApta huI zraddhA meM nahIM ho sktaa| jJAnAbhAva jJAna aura darzana kI pUrvAparatA ko lekara jaina vicAraNA meM meM jo zraddhA hotI hai, usameM saMzaya hone kI saMbhAvanA ho sakatI hai kAphI vivAda rahA hai| kacha AcArya darzana ko prAthamika mAnate haiM aisI zraddhA vAstavika zraddhA nahIM varan andha zraddhA hI ho sakatI to kucha jJAna ko, kucha ne donoM kA yogapadya (samAnAntaratA) hai| jina-praNIta tattvoM meM bhI yathArtha zraddhA to unake svAnubhava svIkAra kiyA hai| AcAra mImAMsA kI dRSTi se darzana kI prAthamikatA evam tArkika parIkSaNa ke pazcAt ho sakatI hai| yadyapi sAdhanAmArga kA prazna hI prabala rahA hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki ke AcaraNa ke lie zraddhA anivArya tattva hai, lekina vaha jJAnaprasUta darzana ke binA jJAna nahIM hotaa|16 isa prakAra jJAna kI apekSA / honA caahie| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki darzana ko prAthamikatA dI gaI hai| tattvArthasUtrakAra umAsvAmI ne "dharma kI samIkSA prajJA ke dvArA kareM, tarka ke tattva kA vizleSaNa bhI apane grantha meM darzana ko jJAna aura caritra ke pahale sthAna kreN|"2deg isa prakAra yathArtha dRSTiparaka artha meM samyaka darzana ko jJAna diyA hai|17 AcArya kandakanda darzana pAhaDa meM kahate haiM ki dharma kapUva lanA cAhie Ara zraddhAparaka atha ma jJAna ke pshcaat| (sAdhanAmArga) darzanapradhAna hai|8 na kevala jaina-darzana meM apitu bauddha-darzana aura gItA meM lekina dUsarI ora kacha sandarbha aise bhI haiM jinameM jJAna kI nA bhA jJAna Ara zraddhA bhI jJAna aura zraddhA ke saMbaMdha kA prazna bahucarcita rahA hai| cAhe prAthamikatA bhI dekhane ko milatI hai| uttarAdhyayana satra meM usI buddha ne AtmadIpa evam AtmazaraNa ke svarNima sUtra kA udghoSa adhyAya meM mokSamArga kI vivecanA meM jo krama hai usameM jJAna kA kiyA ho, kintu bauddha-darzana meM zraddhA kA mahattvapUrNa sthAna sabhI sthAna prathama hai| vastutaH isa vivAda meM koI aikAntika nirNaya yugoM meM mAnya rahA hai| suttanipAta meM Alavaka yakSa ke prati svayaM lenA anucita hI hogaa| buddha kahate haiM manuSya kA zreSTha dhana zraddhA hai|21 gItA meM bhI zraddhA yA bhakti eka pramukha tathya hai mAtra itanA hI nahIM, apitu gItA aura hamAre apane dRSTikoNa meM inameM se kise prathama sthAna diyA bauddha darzana donoM meM hI aise sandarbha haiM jinameM jJAna ke pUrva zraddhA ko jAe isakA nirNaya karane ke pUrva hameM darzana zabda kA kyA artha sthAna diyA gayA hai| jJAna kI upalabdhi ke sAdhana ke rUpa meM hai, isakA nizcaya kara lenA caahie| darzana zabda ke do artha haiM-- zraddhA ko svIkAra karake buddha gItA kI vicAraNA ke atyadhika 1. yathArtha dRSTikoNa aura 2. shrddhaa| yadi hama darzana kA yathArtha nikaTa A jAte haiN| gItA ke samAna hI buddha suttanipAta meM Alavaka dRSTikoNaparaka artha lete haiM to hameM sAdhanAmArga kI dRSTi se use yakSa se kahate haiM nirvANa kI ora le jAne vAle arhatoM ke dharma meM prathama sthAna denA caahie| kyoMki yadi vyakti kA dRSTikoNa hI zraddhA rakhane vAlA apramatta aura vicakSaNa puruSa prajJA ko prApta vaarNdrrNguruvaarsaarNloo paardrsaarsaagrruurururNgyerone
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndra sUri smArakagrantha karatA hai| 'zraddhAvA~llabhate jJAnaM' aura 'saddahAno labhate paJJA' kA `zabdasAmya donoM AcAra- darzanoM meM nikaTatA dekhane vAle vidvAnoM ke lie vizeSa rUpa se draSTavya hai / 22 lekina yadi hama zraddhA ko AsthA ke artha meM grahaNa karate haiM to buddha kI dRSTi meM prajJA prathama hai aura zraddhA dvitIya sthAna para / saMyukta nikAya meM buddha kahate haiM zraddhA puruSa kI sAthI hai aura prajJA usa para niyaMtraNa karatI hai / 23 isa prakAra zraddhA para viveka kA sthAna svIkAra kiyA gayA hai| buddha kahate haiM 'zraddhA se jJAna bar3A hai|' 24 lekina isakA artha yaha bhI nahIM hai ki buddha mAnavIya prajJA ko zraddhA se pUrNatayA nirmukta kara dete haiN| / buddha kI dRSTi meM jJAna-vihIna zraddhA manuSya ke svaviveka rUpI cakSu ko samApta kara use aMdhA banA detI hai aura zraddhAvihIna jJAna manuSya ko saMzaya aura tarka ke marusthala meM bhaTakA detA hai| isa mAnavIya prakRti kA vizleSaNa karate hue visuddhimagga meM kahA gayA hai ki balavAna zraddhAvAlA kintu manda prajJAvAlA vyakti binA soce samajhe hara kahIM vizvAsa kara letA hai aura balavAna prajJA kintu manda zraddhAvAlA vyakti kutArkika (dhUrta) ho jAtA hai| vaha auSadhi se utpanna hone vAle roga ke samAna hI asAdhya hotA hai| 25 isa prakAra buddha zraddhA aura viveka ke madhya eka samanvayavAdI dRSTikoNa prastuta karate haiM / jahA~ taka gItA prazna hai nizcaya hI usameM jJAna kI apekSA zraddhA kI hI prAthamikatA siddha hotI hai, kyoMki gItA meM zraddheya ko itanA samartha mAnA gayA hai ki vaha apane upAsaka ke hRdaya meM jJAna kI AbhA ko prakAzita kara sakatA hai| samyak darzana aura samyak cAritra kA pUrvA para sambandha - caritra aura jJAna darzana ke saMbaMdha kI pUrvAparatA ko lekara jaina- vicAraNA meM koI vivAda nahIM hai| jaina AgamoM meM cAritra se darzana kI prAthamikatA batAte hue kahA gayA hai ki samyak darzana ke abhAva meM samyak caritra nahIM hotA / bhakta-parijJA meM kahA gayA hai ki darzana se bhraSTa ( patita ) hI vAstavika rUpa meM bhraSTa hai, caritra se bhraSTa bhraSTa nahIM hai, kyoMki jo darzana se yukta hai vaha saMsAra meM adhika paribhramaNa nahIM karatA jabaki darzana se bhraSTa vyakti saMsAra se mukta nahIM hotA hai / kadAcit caritra se rahita siddha bhI ho jAe lekina darzana se rahita kabhI bhI mukta nahIM hotA / 26 vastutaH dRSTikoNa yA zraddhA hI eka aisA tattva hai jo vyakti ke Amramormorim jaina-sAdhanA evaM AcAra jJAna aura AcaraNa ko sahI dizA nirdeza de sakatA hai| madhyayuga ke jaina AcArya bhadrabAhu AcArAMganiryukti meM kahate haiM ki samyak dRSTi se hI tapa, jJAna aura sadAcaraNa saphala hote haiM / 27 AdhyAtmika saMta AnandaghanajI darzana kI mahattA ko siddha karate hue ananta jina stavana meM kahate haiM - - zuddha zraddhA binA sarva kiriyA karI, chAra (rAkha) para lIpaNuM teha jANo re samyak jJAna aura samyak cAritra kI pUrvAparatA jahA~ taka jJAna aura caritra kA saMbaMdha hai, jaina- vicArakoM ne caritra ko jJAna ke bAda hI sthAna diyA hai| dazavaikAlika - sUtra meM kahA gayA hai ki jo jIva aura ajIva ke svarUpa ko nahIM jAnatA aisA jIva aura ajIva ke viSaya meM ajJAnI sAdhaka kyA dharma (saMyama) kA AcaraNa karegA ? 28 uttarAdhyayana sUtra meM bhI yahI batAyA gayA hai ki samyak jJAna ke abhAva meM sadAcaraNa nahIM hotA / 29 isa prakAra jaina darzana meM AcaraNa ke pUrva samyak jJAna kA honA Avazyaka hai phira bhI ve yaha svIkAra nahIM karate haiM ki akelA jJAna hI mukti kA sAdhana ho sakatA hai| yadyapi AcArya amRtacandra sUri jJAna kI caritra se pUrvatA ko siddha karate hue eka carama sImA kA sparza kara lete haiM ve apanI samayasAra TIkA meM likhate haiM ki jJAna hI mokSa kA hetu hai kyoMki jJAna kA abhAva hone se ajJAniyoM meM aMtaraMga vrata, niyama, sadAcaraNa aura tapasyA Adi kI upasthiti hote hue bhI mokSa kA abhAva hai| kyoMki ajJAna hI baMdha kA hetu hai| isa prakAra AcArya amRtacandra bahuta kucha rUpa meM jJAna ko pramukha mAna lete haiN| unakA yaha dRSTikoNa jaina darzana ko zaMkarAcArya ke nikaTa khar3A kara detA hai| phira bhI yaha mAnanA ki jaina- dRSTi meM jJAna hI mAtra mukti kA sAdhana hai jaina-vicAraNA ke maulika mantavya se dUra honA hai| sAdhanA-mArga meM jJAna aura AcaraNa donoM se samanvita sAdhanA patha kA upadeza diyA gayA hai / sUtrakRtAMga meM mahAvIra kahate haiM ki manuSya cAhe vaha brAhmaNa ho, bhikSuka ho athavA aneka zAstroM kA jAnakAra ho yadi usakA AcaraNa acchA nahIM hai to vaha apane kRtya karmoM ke kAraNa duHkhI hI hogA / " uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki aneka bhASAoM evaM zAstroM kA jJAna AtmA ko zaraNabhUta nahIM hotaa| dUrAcaraNa meM anurakta apane Apako paMDita mAnane vAle loga vastutaH mUrkha hI haiN| ve kevala vacanoM se hI 30 menstromeria 49 Thormon For Private Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra apanI AtmA ko AzvAsana dete haiM 32 / Avazyakaniyukti meM 10. sAmAyikasUtra-samyaktva pATha jJAna aura AcaraNa ke pArasparika saMbaMdha kA vivecana atyaMta 12. sUtrakRtAMga 1/1/2/23 vistRta rUpa se kiyA gayA hai| AcArya bhadrabAhu kahate haiM ki 13. samayasAraTIkA 132 AcaraNavihIna aneka zAstroM ke jJAtA bhI saMsArasamudra se pAra 14. dekhiye-samayasAra 392-407 nahIM hote| jJAna aura kriyA ke pArasparika saMbaMdha ko loka prasiddha niyamasAra 75-81 tulanIya-saMyuktanikAya 34/1/1/1-12 aMdha-paMgu nyAya ke AdhAra para spaSTa karate hue AcArya likhate haiM pravacanasAra 1/7, paMcAstikAyasAra 107 ki jisa prakAra eka cakra se ratha nahIM calatA hai yA akelA 16. uttarAdhyayana 28/30 aMdhA athavA akelA paMgu icchita sAdhya ko nahIM pahuMcate vaise hI mAtra jJAna athavA mAtra kriyA se mukti nahIM hotI, apitu donoM ke vinoM 18. darzanapAhuDa 2 19. uttarAdhyayanasUtra 28/35 sahayoga se hI mukti hotI hai|33 jaina-darzana kA yaha dRSTikoNa 20. uttarAdhyayana 23/35 manuSyoM meM zreSTha hai|' 34 24. sayukA uddharaNa 1. tattvArthasUtra 1/1 2. uttarAdhyayanasUtra 28/2 suttanipAta 28/8 gItA 4/34,4/39 Psychology and Morals, P.180 uttarAdhyayana 28/30 Some problems of jain psychology P. 32 abhidhAnarAjendra koSa khaMDa 5, pR. 2425 tattvArtha 1/2, uttarAdhyayana 28/35 23. saMyuktanikAya 1/1/59 saMyuktanikAya 4/41/8 25. visuddhibhagga 4/47 26. bhaktaparijJA 65-66 27. AcArAMganiyukti 221 28. dazavaikAlika 4/12 29. uttarAdhyayana 28/30 30. samayasAraTIkA 153 tulanIya-gItA,zAMkarabhASya,adhyAya 5 kI pachikA 31. sUtrakRtAMga 2/1/7 32. uttarAdhyayana 6/9-11 33. Avazyakaniyukti 95-102 tulanIya--nRsiMha purANa 61/9/11 34. majjhimanikAya 2/3/5 scooi