Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 11

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533806/1

Page #1

પુસ્તક ૬૭ મુ]
શ્રીજૈનધર્મ પ્રકાશ
- 2
ઇ. સ. ૧૯૫૧
ܐ ܐ ܐ
વીર સ, ૨૪૭૭
HOWSUPE
BIEBER
tesacasastadested
ज्ञान
જ્ઞાનપ્રામ્યાં સ
સ
उ
ान
(ज्ञान परज ‍ि શનૈનધન પ્રારબ સા
ભાદ્રપદ
[ અંક ૧૧ મે।
૫ મી સપ્ટેમ્બર
પ્રગટકì—
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
વિ. સ. ૨૦૦૯

Page #2

શ્રી જન ધમે પ્રકાશ.
બહારગામ માટે બાર અંક ને પોસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩-૪–૦ પુસ્તક ૬૭ મું
ભાદ્રપદ
વીર સં. ર૪૭૭ અંક 11 મે.
વિ. સં. ૨૦૦૭ __ अनुक्रमणिका ૧. શ્રી પદ્મપ્રભ જિન સ્તવન .. .. (મુનિશ્રી ચકવિજયજી) ૨૨૭ ૨. અમર આત્મ જયતિ (શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ શાહ “સાહિત્યપ્રેમી”) ૨૨૮ ૩. શ્રી અભિનંદન સ્વામીનું સ્તવન . (આચાર્ય શ્રી વિજયપત્રસૂરિજી ) ૨૨૮ ૪. પ્રભુ-સહકાર . . (શ્રી બાલચંદ તારાચંદ “ સાહિત્યચંદ્ર”) ૨૨૯ ૫. ધર્મક્રિયા રસપ્રદ શી રીતે થાય? ... ... (
) ૨૩૦ ૬. સાહિત્ય-વાડીના કુસુમો :: ક્ષપકશ્રેણીને મુસાફર (૩) "
(શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચેકસી ) ૨૩૨ ૭. વિચાર કર્ણિકા : : અન્ધકાર. . (મુનિરાજ શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી) ૨૩૭ આંસુને ઉપદેશ (
, ) ૨૪૪ ૮. સત્તરિયા અને તેનું વિવરણાત્મક સાહિત્ય : ૨
'(શ્રી હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા 5. A.) ૨૩૮ ૯ પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકા (ડે. ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતા M,B.B.s.) ૨૪૫ ૧૦. પુસ્તકોની પહોંચ . . . . . . ૨૪૮
નવા સભાસદ ૧. શ્રી જૈન વેતાંબર દેરાવાસી સંઘ મોમ્બાસા લાઈફ મેમ્બર ૨. શ્રી જગજીવનદાસ ભગવાનદાસ શાહ ભાવનગર
સ્વજનેના સ્મરણાર્થે જ્ઞાન-દાનને અપર્વ લાભ. શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચિરિત્ર પર્વ ૧-૨
(ભાષાંતર :: આવૃત્તિ છઠ્ઠી) ઘણા વર્ષો પૂર્વે આ પુસ્તક અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ. તેની નકલ મળતી ન હતી અને વારંવાર માગણી થતી હોવાથી, છાપકામ તથા કાગળની મેઘવારી છતાં પણ અમોએ આ છઠ્ઠી આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરી છે. - કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજની આ અપૂર્વ કૃતિ માટે તો કહેવાનું જ શું હોય? છઠ્ઠી આવૃત્તિ એ જ તેની ઉપયોગિતા અને લોકપ્રિયતાની નિશાની છે. આ પુસ્તકમાં આર્થિક સહાયની જરૂર છે, તો સખાવતી અને જ્ઞાન પ્રેમી ગૃહસ્થનું આ તરફ ધ્યાન ખેંચીએ છીએ. આર્થિક સહાય આપવા ઈચ્છનાર ગૃહસ્થે અમારા સાથે પત્રવ્યવહાર કરે. આર્થિક સહાયક ફેટ તથા જીવનચરિત્ર આ પુસ્તકમાં પ્રગટ કરવામાં આવશે. ગ્રંથ ફાઉન આઠ પિજી મટી સાઈઝના ૪૦૦ પૃષ્ઠ લગભગ થશે.
લખો શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર

Page #3

પુસ્તક ૬૭ મું, છે
અંક ૧૧ મો ૧
: ભાદ્રપદ :
| વીર સં. ૨૪૭૭
વિ. સં. ૨૦૦૭
શ્રી પદ્મપ્રભ જિન સ્તવન.
(તુજ મુજ રીઝની રીઝ—એ દેશી ) શ્રી પદ્મપ્રભ જિનરાજ, આજ વિનતિ ભલેરી; સુણો સાહિબ કાજ, જેમ અમ નિરતરેરી. !! ૧ | તુમ સરિખો જગ કોણ? જેણે અમ શિત કરી; સગપણ વિણ પણ સુજાણ, કરુણા સહુની ધરીરી. | ૨ | આવ્યા છે તુજ હાથે, મુક્તિ જસ તે દીધીરી; નવિ આવ્યા તસ હેતે, જગતમાં થાપી વિધિરી. છે ૩ છે નવિ દે મેં તુજે, તે મુજને નવિ લઘોરી; કીધી કરુણ તો યે, સાહિબ ઉપકાર ભર્યારી. # ૪ શું કહીએ? જિનદેવ ! ઓળખ તુજ ના લીધીરી; ભટ ભવ હવે રાખ, એ હીજ વિનતિ કીધીરી. એ છે કહેવું તે પ્રભુ તુજને, બીજ તે છે ખુનીરી રચકવિજય નિજ ચિત્તે, ગ્રન્થી બાંધી ભલીરી. | ૬ |
-મુનિરાજશ્રી સચવિજયજી. 8
*
*

Page #4

અમર આત્મ ચૈાતિ. ( રાગ-ભૈરવીતી ધૂનમાં. ) સ્વ-આત્મ ચૈાતિ કદી ન બૂઝાતી, અમર અખંડ ગણાતી...સ્વ આત્મ॰ એ ટેક૦
9999998969a99999 + માં ર
રૂપ જૂદાં જુદાં ભાસે જગમાં, સ્વરૂપ ભેદ મનાતી; કમળથી મિલન બનીને, ભવાબ્ધિમાં ભટકાતી. સ્વ૦ ૧ કોઇ દિન માનવ કેાઇ દિન દાનવ, દેવપણે વખણાતી; નરકતિય ંચ ચેાનિ ધરીને, વ્યવહારથી અથડાતી સ્વ૦ ૨ સૂક્ષ્મ માદર ભેદ ઘણેરા, કાળ અનંત દમાતી; પર્યાસિ અપર્યાપ્ત પામી, સુષુપ્તિમાંહે કળ અકળ ઇન્દ્રિયાધીન ચેાગે, પરવશ: બહુ મધ કર્મના ઉદય સમયે, પર્યાયરૂપે વિભાવવશ થઇ ગુણુ દેખાવી, લાલચમાં ભાગ્ય કર્મોનાં દુઃખા નવા, જન્મ મૃત્યુ એ ઘસતાં ઘસતાં નૈતિ પ્રગટે, મેલ ભર્યાં જેમ મેતી; કર્માવરણથી દૂર થતાં તે, પામે સ્વરૂપ સ્વયેતિ. સ૦ ૬ કર્મ દંડના કઠણ આઘાતા, સમભાવે વેઢે જ્ઞાની; વિપાકાય પૂર્ણ થતાં એ, ન્યાતમાં જ્યોતિ સમાતી. સ્વ૦૭
મનાતી સ્વ૦ ૫
સમાતી, ૧૦ ૩ મુંઝાતી; મનાતી. સ્વ૦ ૪ લપટાતી;
મગનલાલ માતીચદ શાહ, ‘સાહિત્યપ્રેમી’
શ્રી અભિનદનવામીનુ’ સ્તવન —આચાય શ્રી વિજયપદ્મસુરિજી રાગ-સુમતિનાથ ગુણ શુ મિલીજી,
અભિનંદન સમતા ગુÌછ, ચંદન જેવા દેવ; પુણ્યવત નર ભાથીજી, કરતા પ્રભુપદસેવ;
અભિનંદન ધ્યાવેા, ઉત્તમ અવસર એહ૦ ૧ હેમવણું કપિલ છનીજી, જેના સ`વર તાત; સિદ્ધાર્થા જનનીતણુાજી, નંદન જગ વિખ્યાત, સાડી ત્રણસે ધનુતણીજી, તનુ લગ્ન સાડી ખાર; પૂર્વ સુધી કું વપણેજી, સાડી છત્રીશ રાજ્ય વિચાર ઇગલખ પૂરવ સંયમીજી, સાયરસમ ગભીર; દીક્ષા દિનથી વર્ષ અઢારે, કેવલ નાણી ધીર. પ્રચાસ લાખ પૂરવતણું છું, આયુષ્ય પૂર્ણ હેવત; સહસ સાધુ પરિવારથીજી, સમ્મેતગિરિ પર મુક્ત. સંભવ જિન નિર્વાણુથીજી, દશ લખ કાડી માન; સાગરકેરા અ ંતરેજી, અભિનદન નિર્વાણું, નેમિસૂરિ પદ પદ્મનેજી, પામી પુણ્ય પસાય; ઘુણતાં અભિનંદન પ્રભુજી, આત્મકમલ વિકસાય.
ભિનદન ૨
અભિનંદન૦ ૩
અભિનંદન૦ ૪
અભિનંદન૦ ૫
અભિનંદન ૬
અભિન ક્રન૦ ૭
999999939393939. ઉલ્લેè@399999939

Page #5

Diા અદા
માહ (૯) કાન મા નખમાં
:
-
AlikAli એ- ૪
- આપના આ પ્રમા
!
માથા નાના
મા
પ્રભુ સહકાર શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ “સાહિત્યચંદ્ર ”—માલેગામ ' પ્રભુ તું દિસે સહકાર જગમાં એક તુજ મુજ વંદના; મંગલ ખરે સર્વાંગસુંદર જગ વડો મન રંજના. ૧ સહુ જ્ઞાનમૂલક વૃક્ષ થડ તુજ વિસ્તરી શાખા જગે; શાખા પ્રશાખા નયને રંજન તેજથી જે ઝગમગે. વત ગ તપ જપ પણું તાહરા સચિર જગમાં શોભતા; તારણ રયા સહુ ભાવિક ઘર ઘર શુભ સુમંગલ અર્પતા. છાયા ખરી તારી મનહર ચિત્ત શાંતિ અર્પતી; ભવનપથિકને વિશ્રામ શીતલ વાયુ સુખકર આપતી. સહકાર ! તું સહકાર સહુને અતિ સુખ શાંતિને; પાપી અને મુનિ સર્વને તૂટે કરી ભવભ્રાંતિને. ધન વિપુલ છાયા તાહરી જે આદરે શુભ , ધર્મની: તે અ૮૫ કાળે દુઃખ ટાળી યુક્તિ પામે મુક્તિની. વિજ્ઞાન નય નિક્ષેપ ભંગો વિવિધ બુદ્ધિ વિચક્ષણા; શોભે સહસ્ત્રો પણ તારા વિવિધ વર્ણ વિચારણા. એ પર્ણયુત શાખા વિષે મુન વિહગ રમતા મોદથી; આનંદના કલ્લેલ કરતા સર્વ કાલ પ્રમોદ થી. શુક પિક અને બહુ કોકિલા પણ વચન સુંદર ઉચરે; તારા પ્રભાવે માન આદર પામતા જસ વિસ્તરે. ઋતુમાં વસંત પ્રધાન જા વર્ષમાં એકલે; પણ તું વસંત ખરે નિરંતર શુભ પ્રફુલિત જે લાલો. ૧૦ સહુ સંત કોકિલ કલરે નિજ શ્રુતિ મનોહર બોલતા; આનંદ આપે ભવિક જનને નિજ મને સહુ ડેલતા. ૧૧ સહુ શાસ્ત્ર વિદ્યા મંજરી ભક્ષણ કરી બહુ ભાવથી; તારા પ્રભાવે બોધ આપે ભવિકને અતિ પ્રેમથી. ૧૨ પાકે પછી સહકાર અમૃત તુલ્ય મીઠા ફળ ભલા; આંબા સુશોભિત સ્વર્ણ રૂપે મુક્તિના દાતા ભલા. ૧૭ ચાખે ખરા પણ વર્ણવે નહીં નિજ ગિરાથી સ્વાદને; શબ્દ નહીં સુખ વર્ણવાને મુક્તિના આનંદને. ૧૪ હે વીર ! તેમાંથી કદી જે બિંદુ પણું મુજ આપશે; બાલેન્દુને ભવ સફલ થાશે સાથે મુજ વાણી થશે. ૧૫
-
---- finખાન અને કે
---- -- માં- -
મારા કારક", "જન્મ ના :- ગામ ના મન મા
=
“I - - - --- -
-- TWIT)ના નાના નાના નાના નાના કે
- E M HO
s
- પી . અને
ક
=
1
ગામના

Page #6

બિ ધર્મક્રિયા રસપ્રદ શી રીતે થાય ? એ
(લેખકઃ-સાહિત્યચંદ્ર બાલચંદ હિરાચંદ-માલેગામ) પ્રભુપૂજા, જાપ કર, સામાયિક અથવા તત્સમ મયાન, ધારણા વિગેરે ધર્મક્રિયા ઘણું બંધુઓને કરવી ગમતી પણ નથી. અને જે તે કરે છે તેના મનમાં એ ક્રિયાઓ માટે કેટલી સચિ હોય છે એ પણ એક પ્રશ્ન જ છે. ઘણાખરા તો એ ક્રિયાઓનો પરમાર્થ સમજતા પણ નથી. ઘણુ બંધુઓ એવી ક્રિયા કરતી વેળા પિતાનું મન કેવું અસ્થિર થાય છે તેને અનુભવ કહી સંભળાવે છે. એ ક્રિયાના પ્રસંગે અનેક જાતના વિસંગત અને પ્રપંચ વિષયક વિચારે તેઓના મનમાં દોડધામ કરી મનની વિકૃત સ્થિતિ કરી નાખે છે. અને ક્રિયાઓ કેવળ યંત્રવત પિતાની મેળે થતી જાય છે. રોજની ટેવ પડી ગએલી હોવાને લીધે ક્રિયા તે થાય છે, પણ તેમાં મન પરોવાએલુ નહી હોવાને લીધે એ ક્રિયા અમૃત કિયા તે નથી જ થતી. કેટલાએક નિખાલસ અંતઃકરણના બંધુઓ સવાલ કરે છે કે–અમો ક્રિયા તે કયે જઈએ છીએ, પણ તે યંત્રવત થતી રહે છે, એમાં રસ ઉત્પન્ન થઈ મન ઓતપ્રેત થતું નથી અને તેથી સાચો આનંદ અને અનુભવી શકતા નથી. અમારી ક્રિયા જાણે યંત્ર ચાલતું રહે અને મંત્રમાંથી વસ્તુ નિર્માણ થતી રહે પણ યંત્ર જેવી રીતે નિવિકાર રહી પોતે કાંઈ સંવેદના ભગવતું નથી, તેવી જ રીતે ક્રિયા કરનાર ઉપર કાંઈ અસર થતી નથી. ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે કે–એવી ક્રિયા કરવાથી લાભ શો ? તેના કરતા તો ક્રિયા નહીં જ કરવી એમાં ખોટું શું છે ? આમ કહેનાર અને માનનાર બંધુઓ માટે વિચાર કરવાની આપણને જરૂર છે.
આતમા અનાદિકાળથી અનંત કા કરતો આવે છે. એ કર્મો કરતાં એ જડ અથવા પુદ્ગલ સાથે એટલે ઓતપ્રોત થઈ ગએલે હોય છે કે આત્મા જેવી કઈ વસ્તુ છે અને તે આ શૂલ જણાતા શરીર કરતા કાંઈ જુદી છે એવું એ માનવાને પણ તૈયાર નથી. એને પુદગલ સાથે એટલી દૃઢ મિત્રતા જામી ગએલી હોય છે કે–એ શરીરને જ સર્વસ્વ સમજી બેઠેલે છે. આત્મા એ મુખ્ય અધિપાત કે રાજ છે અને શારીર એને રહેવા માટે મહેલ કહે કે ઘર કહે એ જુદી જ વસ્તુ છે. કાલાંતરે શરીરને નાશ નિમૉણ થએલે છે અને આમાં એ અનાદિ કાલથી અસ્તિત્વમાં છે અને અનંતકાલ સુધી ટકવાનું છે. એ અમર છે અને કમલ જોવાઈ જતા એ અત્યંત ઉજજવલ અને દિવ્ય થઈ જવાને છે એ વસ્તુ તદ્દન ભૂલી જ જવાઈ છે. શરીરને જરા પણ અશાતા થતા એ પોતાને જ અશાતા થઇ એમ સમજી દુ:ખી થાય છે. કોઈ એકાદ અપશબ્દ બોલે કે એ પિતા ઉપર તાણું લઈ ક્રોધવશ થઈ જાય છે. એકાદ જો એણે ધારેલી અને માનેલી જગ્યા ઉપર એને બેસવા ન મળે તે એને મન બધું જ બગડી ગયું એમ સમજી એ દુઃખી થાય છે, એનું માન ઘવાય છે એણે પોતે ધારણ કરેલા શરીરની કે અકારની વાત બાજુ ઉપર મૂકીએ તે પણ એનું

Page #7

અંક ૧૧ મે ].
ધર્મક્રિયા રસપ્રદ શી રીતે થાય ?
૨૩૧
દ્રવ્ય કે વસ્તુ અગર ઘર જે પિતાનું છે એમ નિશ્ચયથી માની લીધેલું હોય છે તેને વિયોગ કે નાશ થતા તે એટલે બધે કકળાટ કરે છે કે–જાણે એ પોતે જ મહાદુઃખી થઈ ગએલો હોય એમ માની અત્યંત વેદનાઓ અનુભવે છે. મતલબ કે, પિતાથી સંબંધિત બધી જ વસ્તુઓને અને પિતાના શરીરને પોતે જ હોય એમ માને છે. પિતાનું માની લીધેલું ઘર બળે છે ત્યારે એ પોતે જ બન્યો એમ માને છે. દ્રવ્ય જતું રહેતાં હું ડૂબે, હું મર્યો એમ એ માને છે. વાસ્તવિક જોતાં સંયોગ અને વિયોગ એ કર્મ જનિત ઘટનાઓ થાય છે. જાણે કે-નાટકમાં થાય છે તેમ વેષ પરાવર્તનરૂપ જ બધું હોય છે. ઘણુ કાળની એ ટેવનું જ એ પરિણામ છે એ વસ્તુ સ્પષ્ટ છે. એ ટેવ બદલી આપણે બીજી જાતની ટેવ પાડવી છે. એક વલણ બદલી જુદું વલણ આપણે આપવું છે. દેરીને વળ એક બાજુ છે તે ફેરવી ન વળ એને આપી છે. ત્યારે તે બદલતા કેટલું મુશ્કેલ થાય છે એ અનુભવસિદ્ધ વાત છે.
જે જીવ આત્માથી તદ્દન વિરુદ્ધ દિશામાં કાર્ય કરે હૈય, પુદ્ગલ તરફ તેણે સદ્દભાવ કેળવે હેય, રાતદિવસ પુદ્ગલ કે જડ સાથે જ એને આનંદ આવતો હેય એને આત્મ સન્મુખ કરે એ અત્યંત અઘરી વસ્તુ સમજવાની છે. એકાદ પુણ્યવાન છa વિશિષ્ટ પ્રકારનું પરાક્રમ ફેરવી ફેરવી પોતાનું વલણ ફેરવી શકે તે વાત જુદી. પણ સામાન્ય માનવ માટે એ વસ્તુ લગભગ અશક્ય જેવી છે. શ્રીપાલ ચરિત્રમાં લડાઈ બાદ અજિતસેન રાજા જ્યારે રાજા મટી સંત-સાધુ બને છે ત્યારે શ્રીપાલ એ મુનિની મુક્તક કે સ્તુતિ કરે છે.
શ્રીપાળ કહે છે કે-મુનીશ્વર ! આપે તે પુદ્ગલ અને આત્મા જુદા માની લીધા અને સત્ય વસ્તુ જાણી તે માર્ગે પ્રયાણ કર્યું છે. અમારામાં પુદ્ગલ અને આત્મા જુદા માનવાની શક્તિ આવી નથી. ભાવના જો કે છે, પણ શક્તિ નથી. શ્રીપાલ જેવા ધર્મપરાયણ વિશુદ્ધ આચરણ કરતા શુદ્ધ શ્રાવકને પણ આત્મસમુખ થવાની ટેવ પાડવી અઘરી લાગી અને પિતાની અશક્તિ જણાવવી પડી ત્યારે સામાન્ય મનુષ્યની ત્યાં શું કીમત હોય છે
એકાદ સામાન્ય વ્યસન માણસને હેય, ટેવ પડી ગએલી હોય તે છોડાવવી હોય તે તે માટે કેટલું કષ્ટ પડે છે? વ્યસની માણસ કહે છે કે એ વ્યસન મને છૂટતું નથી. વાસ્તવિક જોતાં વ્યસન એવી વસ્તુ નથી કે જે પોતે થઇને મનુષ્યને આવી વળગે. એ તો મનુષ્ય પોતે જ ઉત્પન્ન કરેલી વસ્તુ હોય છે. એ ધારે તો તે છેડી શકે, પણ વ્યવહારમાં એ એમ કહે છે કે– મને વ્યસન ટતું નથી. વાસ્તવિક એ પિતે તે છોડવા તૈયાર હતા નથી. પણ દેવ પિતાને નહી જોતાં જાણે કરતું કાવતું બધું વ્યસન પોતે જ છે. પિતાને એમાં જાણે દેશ જ નથી એમ એ બોલે છે.
અનાદિ કાળથી આત્મવિમુખ બધા કાર્યો કરનારને આત્મસન્મુખ કરવા માટે ધર્મક્રિયાના બધા વિધારે છે. એ ક્રિયાઓમાં અને અનુષાનમાં એકદમ આનંદ આવવા એ અત્યંત મુશ્કેલ છે. નાના બાળકને ગુરુ સ-મુખ ભગુ મેકલ હોય ત્યારે ઘણી ખટપટ કરવી પડે છે. અનેક જાતના વિલભને એની સામે ધરવા પડે છે. ખાવાની, પીવાની અને સુંદર ચિત્રો તેમજ સંગીત વિગેરેના પ્રયોગો એની સામે ધરવા પડે છે

Page #8

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાર
[ ભાદ્રપદ
૨૩૨
૫
એને ભણવું એ કડવા ઓસડ જેવુ લાગે છે. એની સામે ખાંડ, ખજૂર કે એકાદ મિષ્ટ વસ્તુ રાખવી પડે છે. અને એના લાભથી ભણવા માટે એની મતિ તૈયાર કરવી પડે છે. જ્યારે એ થે।ડુ ભણે છે અને એમાં નવી નવી આન'દની વસ્તુએ છે એમ એના અનુભવમાં આવે છે ત્યારે એ નિયત કરેલ વખત પહેલા નિશાળમાં હાજર થઇ જાય છે. ભણતરમાં ઉચ્ચાંક મેળવતા એના આનંદમાં વધારો થાય છે. પછી તે કાઇ કહે કે~~~ આપણે આજે રમીશું, ગુવા જવું નથી. ત્યારે એને જરાએ ગમતુ નથી. એને તે ભવું, ભણવુ' ને ભણવુ જ સૂઝે છે. એ રીતે એના આન ંદને વિષય બદલાઇ જાય છે, એ માટે પ્રથમ કેટલી ખટપટ કરવી પડી હતી એના વિચાર કરવા જોઇએ, સામાન્ય મનુષ્ય પ્રાથમિક નિશાળીઆ જે જડાય છે. એને અત્યારસુધી જે વસ્તુમાં આનંદ આવતે હતા તે વસ્તુ છેડાવી તેને અન્ય વસ્તુમાં આનદ મનાવે છે. ત્યારે પ્રથમ ધર્મક્રિયા જેવી વસ્તુ ખારી લાગે એ સ્વાભાવિક છે. કાઇના કહેવાથી તે કરે તે પણ તેમાં રસ ન જામે, આનદ ન આવે એ સ્પષ્ટ વાત છે. શાસ્ત્રકારે એ એવી આત્મસાક્ષીની ક્રિયાના ફળેા બતાવી વિલેાભન પણ કરાવેલ છે. પણ શાસ્ત્રકારે કાંઈ સાધકની જોડે હંમેશ આવી ઊભા રડે? શાસ્ત્રો જ્યારે વહેંચાય, તેને પરમાય જ્યારે નવામાં આવે અને તેના ઉપર શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય ત્યારે જ બધુ ઠીક માગે ચઢે. પણ એ બધું થતા સુધી અનાદિકાળથી પડેલી રેવા કાંઇ શ્રેય થઇ બેસી રહેવાની નથી. એક વખત એટલું નક્કી થઈ જાય કે ધર્મક્રિયા અને અનુકાના એ અંતે આત્મકલ્યાણ કરનારી વસ્તુ છે, તે, પછી આપણે પોતે જ આપણા ગુરુ થઇ જવું પડે. આપણે પ્રથમ દ્વરા તે કંટાળા આવે. ક્રિયાએ નિરુપયોગી લાગે. છતાં આપણે ગભરાઈ જવાનું કાંઇ કારણુ નથી. પ્રથમ બાલિનશાળીઆની પેઠે આપણે પશુ ક્રિયામાં રસ પડતાં સુધી ક્રિયા-ભલે તે નિરુપયેાગી જેવી લાગે-કયે જ જવી જોઇએ. વાસ્તવિક ક્રિયામાં દોષ નથી હોતા પણ આપણે અનાદિકાળની ટેવ પડી ગએલી છે તે એમાં રસ ઉત્પન્ન થવામાં આડે આવે છે. આપણે તે નિરપવાદપણે ક્રિયા કર્યે જ જવું એ આપણ કર્તવ્ય છે. આપણે તે ક્રિયા કરીએ અને ખીજી ડીએ એના રૂડા કળાની રાહ જોઇએ, એ આપણ્ અજ્ઞાન છે, ક્રિયા યંત્રવત્ જ્યાંસુધી થાય છે ત્યાંસુધી તેના ફળની અને આનંદની રાહુ જેવી એ આપણુ પેાતાનું અજ્ઞાન છે. ક્રિયા રસપ્રદ થતા સુધી ય ંત્રવત્ કરતા રહેવુ' એટલું જ આપણું કર્તવ્ય છે. જેવી રીતે બાલકને એક રીતે જોએ તે તેની ચ્છિા વિરુદ્ધ યંત્રવત્ ક્રિયા કરીતે જ ભણવાની ટેવ પાડવી પડે છે. અને એ ટેવ પાકી થતા એમાં પેાતાની મેળે રસ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રથમ ૪ રસ કેમ ઉત્પન્ન થતા નથી ? એ પ્રશ્ન અસ્થાને છે. અત્યંત ચિવટ્ટાથી અને ભલે યંત્રવત્ હાય-ક્રિયા કરવા આગ્રડુ રાખવાથી રસ ઉત્પન્ન થાય છે એ જ્ઞાનીઓનો અનુભવજન્ય વાત છે. આપણી પણ એમાં શ્રદ્ધા હંગે અને અનાદિકાળથી પડેલી પુદગલાનદી રેવા દૂર ધ ધ ક્રિયા રસપ્રદ થઇ જાય એ જ અન્યમના !
powers ~

Page #9

સાહિત્ય–વાડીનાં કુસુમો. ) ક્ષપકશ્રેણનો-મુસાફર. (૩)
!
(લેખક–શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચસી-મુંબઈ)
(ગતાંક ૩ ૧૭૫ થી ચાલુ) હદયમંથનના અંતે
અહા ! આજે મેં જે દ્રશ્ય જોયું એ જ જે જીવન-સાફલ્યમાં લેખાતું હોય તો સાચે જ એ બિહામણું છે ! એ જાતના બિભત્સ દશ્યમાં રાચનાર ખરેખર મૂખશિરોમણી જ ગણાય. જે સૌન્દર્ય પાછળ હું અંધ બને, જે રૂપરાશિમાં રમણી-યુગલ સાથે સંસારી વિલાસ માણવા, હું પવિત્ર જીવનના પગથિયે ચાલી ચલાવી, લેકલા કે આત્મખ્યાતિને ગણકાર્યા વિના સામે આવ્યું, અરે ! પૂનિત પંથની સેરભ છેડી, સંસારની ગંદકીભરી ખાઈમાં કૂદી પડ્યો ! એને આખરી અંજામ આ હોય તે મારે એને છેલા રામ રામ કરવા જ જોઈએ. પરિસ્થિતિ કથળી જાય એ પૂર્વે હાથ ઉઠાવી લેવું ઘટે.
શું શચી-રંભા મારા પૂર્વ જીવનથી અજ્ઞાત હતી ! હું તેમની સાથે સ્નેહની સાંકળ સધવા સાધુપણું ત્યજીને આવી રહ્યો છું એની તેમને ખબર હતી. એાગ્ય જીવન-સખા તરીકેની પસંદગી પરસ્પરના લાંબા દિવસોના વાર્તાલાપ પછી જ થઈ હતી. પ્રભુતામાં પગલાં પાડતી વેળાએ, એ રમણ–યુગલને, મારા અંતરમાં તેમના વિષેના અખલિતપણે વહેતા પ્રેમ-ઝરાના દર્શન કરાવતાં મેં કહ્યું હતું કે-“ આપણા દાંપત્ય જીવનને સુખદાયી અને આદર્શ બનાવવું એ આપણુ ત્રિપુટીની પવિત્ર ફરજ હેવાથી, આપણે એક બીજાના વિચારને અનુકૂળ થઈ વર્તવાની ટેવ પાડવી પડશે. એ કારણે એક બીજાને માફક ન આવે એવી આદત છોડવી પડશે. ગુરુમહારાજની વિદાય માંગતા તેઓશ્રીએ જે હિતશિક્ષારૂપે મને આમિ-ભોજન અને મદિરાપાનથી દૂર રહેવાની વાત કહી છે તે મારે અડગ પણે પાળવાની છે અને મારી અર્ધાગના તરીકે તમે ઉભયને પણ એ બંધન સ્વીકારવું પડશે. રસવતી-ગૃહમાં જ નહીં પણ આપણા આવાસમાં એ અભય વસ્તુઓને પ્રવેશ કોઈપણ સંયોગોમાં થવા ન પામે એની તકેદારી રાખવી પડશે. કળાકાર કેટલીક છૂટો લે છે એ જોતાં, અથવા તે નાટ્ય કળા એ ઉચ્ચ કોટિની કળા છતાં, ધંધારૂપે કમાણીનું સાધન બનતાં એમાં ભાગ લેનાર પાત્રોના હાથે ઉપરકહ્યા તેવા ભજન-પાન છૂટથી કેટલાક સ્થળે થતાં જોઇ મારે આ વાતની ચોખવટ પ્રથમથી જ કરવી પડી છે. અધઃપતનની ઊંડી ખાઈમાં એક સાચા પ્રેમી તરીકે મેં ઝંપલાવ્યું છે એ વાત દીવા જેવી સ્પષ્ટ છતાં મારો આદર્શ ઊંચો છે. મારો હાથ જીવનની વિષમ વેળાએ પકડનાર અને માનવતાના પાઠ પઢાવનાર, તેમજ જ્ઞાન દીવડાથી જીવનપંથ ઉજાળનાર ગુર્દેવની
૨૩૩ ) ”

Page #10

૨૩૪
શ્રી
ન ધર્મ પ્રકારા,
[ભાદ્રપદ
હિતશિલા જે મેં હસતે મુખડે સવીકારી છે, એમાંથી હું જરાપણ ચલિત થનાર નથી, તેમ ઘાલમેલ થવી દેનાર પણ નથી . ”
એ ઉભય તરુણીઓએ, પતાના પિતાની હાજરીમાં મારી વાતને રાજીખુશીથી સ્વીકાર કર્યો હતો. એટલા સાર તે જુદે આવાસ અને ભિન્ન સેડાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી, પણ આજે જે ચિતાર મારી આખે આ એ જોતાં મને લાગે છે કે-એ સ્વીકાર સાચા હૃદયને નહોતા. એમાં તક મેળવીને કિવા ચોરીછુપી કેળવીને છૂટ લેવાઈ છે. સ્વામીના પ્રેમી હૃદય કરતાં પણ મદિરાપાનની મેહની વધુ મીઠી લાગી છે.
સૌદર્યરાશીથી હજારોને આપના, વિવિધ કળાઓથી હજારોના મન મુગ્ધ બનાવનાર, સુડે ળ દેહયષ્ટિ તેમજ કમની ગાથી રમણી તરીકેની ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરનારના ચહેરા પર માખીઓ ગગગગાટ કરતી હોય, ન રહી શકાય એવી ગધ મુખવાટે હવામાં પ્રસરતી હેય, અને બેભાન દશાના કારણે પરિવાન કરેલાં વસ્ત્રાનું ઠેકાણું ન હોય, વલ બિભસ કર્યો સર્જાયું હોય ! તે “દીવા પાછળ એ વા' એ વૃદ્ધોની કહેવત સાચી ગણાય, દ્રવારૂણીના ફળ સમા બહારના ભપકાથી અંજા જપાર કદી સમજુ કે પ્રાત લેખાય ?
મારો પ્રેમ ભલે સા હૈય, પત્યભાવ પાછળને આદર્શ ઊંચા પણ હોય, છતાં સંસારને માનવાને અતિમ ભાગ તે કેવલ પદગલિક સુખામાં જ રાચનાર હેય છે. એમાં વિશ્વકર્મા જેવા ખ્યાતિ પામેલા કળાકોરની પુત્રીઓ પણ લેભાય, એ કડવો ઘૂંટડે. ગળવારૂપ છે. પણ સગી આંખે જોયેલા દ્રયને વિસરી શકાય તેવું નથી એટલે માનવું જ હ્યું કે “પ્રેમ અને આદર્શ 'ને દેલી સલામ કરી પુનઃ અષામના પંથે પળવું એ જ માનવભવની સાર્થકતા.
આવાસના એકાંત પ્રદેશમાં આ ઉદ્દગાર કાઢનાર વ્યક્તિ તે અન્ય કોઈ નહીં પણ કથાનાયક આપાઠભૂતિ પોતે જ છે. એ સાધુ મટી નાટકીઓ બન્યા, શચી-ભાની કામણગારી જોડી સાથે રંગભૂમિ પર વિવિધ પાઠ ભજવતા થયા, અને વર્ષોના વહેવા સાથે રાજગૃહ જેવા વિશાલ નગરમાં જ નહીં પણ મગધ દેશના ખૂણે ખૂણામાં અને એની બહારના કેટલાયે દેશમાં એક નામાંકિત નાટ્યકાર તરીકેની ખ્યાતિને વર્યા, અને છેલ્લે જોયું તેમ જૈન સાહિત્યના એક ઉચ્ચ કોટિના માનવ ભરત ચક્રીને રંગભૂમિ પર લાવવાનાં કામમાં મશગૂલ બન્યા છે અથાત્ “ ભરતચકોનું નાટક” અંક સમયમાં ભજવવાના છે એવી તેમની જાહેરાત પણ જઈ ગયો. એ સંબંધમાં ગુરુદેવ સમક્ષ ધર્મપ્રેમી શ્રેણીઓને ધા નાખતા અને આચાર્યશ્રીને આશ્વાસન આપતા આપણે વાંચી ચૂકયા,
પણ એના મૂળમાં કેવી લીલા ભજવાઈ ગઈ છે એ જાણ્યા વિના, વાર્તા-પ્રવાહમાં રસપૂર્વક આગળ વધી શકાય તેમ ન હોવાથી, એ તરફ ઊડતી નજર ફેરવી લઈએ.
દિવસના વહેવા સાથે, નવીનતાનો રંગ ઝાંખો પડવા માંડે છે. યુવાનીનો તનમનાર ઓગળવા લાગે છે અને સાન્દર્યને ઓપ ઉતરે શરૂ થાય છે. પિગલિક વસ્તુઓને આ

Page #11

અંક ૧૧ મે ]
સાહિત્યવાડીનાં કુરુમે.
૨૩૫
સ્વભાવ છે. એમાંથી માનવદેહ પણ મુક્ત રહી શકતા નથી. ઉભરાતા પ્રેમવાળા રાચી૨ભા કે આષાઢસ્મૃતિરૂપ પાત્રમાં પણ આ સ્થિતિ વર્ષોના વહેવા સાથે આવી. સંસારના વિવિધ વિલાસ માનનાર રમણ-યુગલને આષાઢભૂતિને જે ચીજ નહતી પસંદ એ આમિલભોજન ને સુરાપાનને સ્વાદ લેવાનું મન થયું. ચોરીછુપીથી એ માર્ગ લેવાયો. પછીથી એમાં એવો રસ પડયે કે એની આગળ અન્ય પ્રકારના વરસ ભોજને શુષ્ક લાગવા માંડયા.
એક દિન રાજભવનમાં દિવસને મેટો ભાગ અને રાત્રિના પણ થોડા કલાકે વિશ્વ કર્માની મંડળીને રાજાની આજ્ઞાથી ગાળવાનું નક્કી થયું. એમાં આષાઢભૂતિને પણ જવાનું હતું. એ તક સાધીને રમણીયુગલે એ દિવસે યથેચ્છપ્રકારે ભજન રસ લુંટવાનું ગોઠવી રાખ્યું. - નિયત દિવસ આવતાં જ સવારના ભેજનથી પરવારી મંડળી સાથે આવભૂતિ રાજભુવનની દિશામાં ઉપડી ગયા. આવાસમાં પણ આપ-ભજન અને સુરાપાનની મીજલસ જામી ગઈ. ઉભય રમણીઓએ સ્વપણે એને સ્વાદ માણ્યો અને નિશે ચઢતાં નિશ્ચિતપણે સુકોમળ શયામાં કાયા લંબાવી. નિશાના ઓળા સષ્ટિ પર ઉતરે એ પૂર્વે તે જાગ્રત થઈ, શણગાર સજી જાણે કંઈ બન્યું નથી એ રીતે સ્વામીનું સ્વાગત કરીશું એવી આશા સેવતી આ લલનાઓની આખા ઘેરાવા માંડી અને અલ્પ સમયમાં નિદ્રાદેવીને કબજો પણ એમના નેત્રો પર સ્થપાયો.
માનવ ધારણા પ્રમાણે કુદરતનું તંત્ર ચાલતું હોત તે જે કંઇ બતાવે ઇતિહાસના પાને સંધાયેલા છે એમાંનાં મોટા ભાગનું અસ્તિત્વ જ ન હોત, પણ વિધાતાની જાત દશા અને કલ્પનામાં પણ ન હોય એવું ચિત્ર આલેખવાની શક્તિ જોયા-જાણયા પછી ખૂદ નીતિવેત્તાઓને હાથ ધોઈ નાંખવા પડયા છે અને કહેવું પડયું છે કે કુદરત બળવાન છે ” અથવા તે "વિવિ વાય.’
મગધના રાજમહાલયમાં વિશ્વકમોની મંડળીએ સ ગીતની જમાવટ કરી અને જ્યાં એમાં ઉત્તરોત્તર સનો પારો ચઢવા લાગે ત્યાં અચાનક પ્રતિહારીએ આવી એવા સમાચાર આપ્યા કે રાજવીને આ જજો બંધ રાખવો પડે અને મંત્રણાગૃહ માં તરત જ જવું પડયું. ‘વર વિનાની જાન ” જેવી દશ ! મંડળી તરત જ પિતાના સાજ બાંધી પાછી ફરી. આરાઠભૂતિ ધાર્યા કરતાં ઘણું વહેલા પિતાના આવાસે આવી પહોંચ્યા.
દાદર ચઢી જ્યાં શયનગૃહમાં પગ મૂકે છે ત્યાં ઉભય પત્નીઓને ઘેરતી, તેમના મુખ પર માખીઓને ગણગણાટ કરતી અને મુખમાંથી મદિરાની નીકળતી વાસ કમરાના વાતાવરણને ભરી દેતી નિહાળી. ઘડીભર તે એ સ્થંભી ગયો ! સંસારી જીવનમાં પગલાં પાડ્યા પછી આ દ્રશ્ય પહેલીવાર જ જોયું. એની બિભત્સાએ પ્રેમી હૃદયમાં ઉકાપાત મચાવે. શરૂઆતમાં જોયું તેમ એને વિચાર-કરતે બનાવી દીધો. એ એવો તે અકળાઈ ગયો કે ત્યાં વધુ વખત ઘેલ્યા વગર નજિકના કમરામાં જઈ, એકલે વિચારના મણકા મૂકી રહ્યો. તેના મુખમાંથી જે ઉગારે બહાર પડ્યા તે આપણે જોઈ ગયા.
નિશો ઉતરતાં, જ્યારે ઉભય લલનાઓએ આંખ ખેલી ત્યારે સંખ્યા સુંદરીને

Page #12

२३१
શ્રી જેન ધમ પ્રકાશ
[ જાદ્રપદ
આમ મનની ભૂંગળ વાગી રહી હતી. જ્યાં શા છેડી,’ સ્વસ્થ થવાની તૈયારી કરવા પગલાં ભરે છે ત્યાં દાસીમુખ સ્વામીના જલદી આગમનના સમાચાર કાને પડ્યો અને એ પણું જવામાં આવ્યું કે તેઓ શયનગૃહમાં પણ આવી ગયા હતા. મુદ્દામાલ સાથે પકડાઈ જનાર ચોરની જેવી શરમૌદી દશા થાય અને ચહેરા પરનું નૂર ઓસરી જાય, તેમ એ વાતથી રાચી-રંભાના સંબંધમાં પણ બન્યું. મુખ પરની લાલાશ સ્પામતામાં ફેરવાઈ ગઈ ! પિતાના જ આવાસમાં એ ઉભય મુગારની સ્થિતિમાં મૂકાઈ ચૂકી ! મનમાં ઊભી થયેલ મંઝવણે એટલું જ કર્યું કે શું કરવું એની સમજ ન રહી. મુખ-પ્રક્ષાલન અને ઉચિત વસ્ત્રપરિધાને આદિ કાર્યવાહી થઈ, પણ તે યાંત્રિક પૂતળાની માફક.
‘કિંકર્તવમૂઢ દશા” ઝાઝો સમય ન રહી ! સ્વામી બોલાવે છે એવું કહે થોડા કાળમાં જ દાસીઠા આવ્યું. અકથિત ભયથી ગભરાતી હરિણી માફક ઉમયે કમરામાં પગ મૂકો, પૂછડ્યા વિના જ એક સાથે બએ ગગ૬ કઠે કહ્યું. નાથ ! અપરાધની સમાં આપે. જિલ્લા રસે ફરજ ભૂલાવી છે. પુનઃ આવું ન કરવાની ખાતરી આપીએ છીએ.
વામાઓ ! ગભરાવાનું કંઈ જ કારણ નથી. માનવમાત્ર ભૂલને પાત્ર છે. બુદ્ધિમાનની ફરજ તો એ વેળા એમાંથી તય મેળવવાની છે. તમે એ જે આચરણ કર્યું એ જરૂર દેશપાત્ર છે, છતાં કર્મના પ્રપંચને પિછાનનાર હું તમને ઠપકે દેવા નથી ઇચ્છતો. તમે તો નિમિત્ત માત્ર છે. મેં આખાયે બનાવ પરથી સાર શોધી લીધું છે અને તે એટલે જ કે મારે મારા પૂર્વના પથે પાછા ફરવું.'
ટૂંકમાં કહું તે એટલું જ કે સ્નેહને તૂટેલે તાર ફરીથી સંધાય તેમ નથી જ. તમે રાજીખુશીથી મારા નિશ્ચયને વધાવો અને હસતા મુખડે રજા આપે.
સ્વામિન ! તમારા વગર અમારે કાનું શરણ ગ્રહવું?
અમદાઓ, એ પ્રશ્ન અસ્થાને છે. પિતા એવા વિકમ છે, સંપત્તિ છે અને ઉભયમાં એક કરતાં એક ચઢીયાતી એવી કલાઓને વાસ છે એને શરણની જરૂર કેવો ?
નાથ ! આપશ્રીના સ્વભાવની દ્રઢતાથી અમે પરિચિત છીએ, એટલે સમજી ચૂક્યા કે અમારી ભૂલે સર્વનાશ નેતર્યો છે; છતાં પિતાજીને બોલાવો અને તેઓ જે માગ કાઢી આપે તે આપ તથા અમો કબૂલ રાખીએ.
વિશ્વકર્માને બેલાવવામાં આવ્યા. સર્વ વૃત્તાન્તથી માહિતગાર કર્યા. શરૂઆતમાં તે અદભૂતિને નિરધાર ફેરવવા તેમણે ઘણે પ્રયાસ કર્યો. તેમની નજર સામે રવપુત્રીઓને ઉપાલંભ આપે. પણ ધનુષ્યમાંથી બાણુ છૂટયું તે ટયું' એ માફક આવાઢભૂતિની ‘ના’ કાયમ જ રહી. આખરે એવું કર્યું કે એક નવિન નાટક ભજવી, એ દ્વારા મારી કમાણી કરી આપ, પછી આપાભૂતિએ પિતાના પૂર્વ પંથે પ્રયાણ કરવું.
આ યોજના પાછળ સસરા-જમાઈના હેતુ નિરાળા હતા. વિશ્વકમોની ધારણા હતી કે શેડો સમય વાત આધી ઠેલાતા જમાઈ પુનઃ રાગથી લેપાઈ જશે. આવાભૂત માનતા કે રાજીખુશીથી ફૂટે છે. ભરતક્રીના નાટકનું સર્જન ઉપરના બનાવને આભારી છે

Page #13

અંક ૧૧ મ ]
વિચારકર્ણિકા :: અંધકાર
૨૩૭
વિચાર કણિકા.
અધકાર અધકાર, પ્રિય અન્ધકાર ! જગતને ભલે તારે અણગમો હોય, કવિએ ભલે તારા દુર્ગુણનાં વર્ણન કરતા હોય અને જગતના છે પ્રવાસીઓ ભલે તારાથી દૂર-દૂર ભાગતા હોય; પણ હું તો તને છે હૈયાથી, પ્રેમથી ચાહું છું !
તારા વિના મને, મારા ઈશનું સ્મરણ કેણ કરાવે ?
પ્રકાશમાં, અનેક વિરાટ વસ્તુઓના અવલોકન અને નિરીક્ષણથી છે મારો વિભુ મને સાવ નાનો લાગે છે–અરે, કેટલીક વાર તો જગતના છે તખ્તા પરથી સંપૂર્ણ લુપ્ત થતી દેખાય છે !
–પણ અન્ધકારમાં તેમ નથી. અન્ધકારમાં તે વિશ્વની સર્વ છે વિરાટ વસ્તુ વિલીન થઈ જાય છે–બહાર અન્ધકાર હોય ને અન્તરમાં છે. પ્રકાશ હોય ત્યારે તે માત્ર મારે વિભુ જ વિરાટ રૂપે દેખાતે Iી હોય છે. એ અન્ધકારમાં અનેખા આકારને ધારા કરી, એ છે પ્રેમના મૂર્ત સ્વરૂપે નયન સનમુખ ખડા થાય છે !
મારા એ નાવલિયાને જોઈ. હું આનન્દથી નાચી ઊડું છું, ને હર્ષભેર ભેટવા જાઉં છું ત્યારે, એ અમૌખિક મન વાણીમાં કહે છે?
“ઊભું રહે. ભેટવાને જરા વાર છે. તારી ને મારી વચ્ચે પડદે છે. સબળ પુરુષાર્થ કરી, કર્મના એ પડદાને ચીરી નાંખ, અને પછી છે તે, તું તે હું છું ને હું તે તું છો- તિ-શું–તિ મિલી.”
| મારા વિભુ સાથે આવો મધુર વાર્તાલાપ કરાવનાર અન્ધકાર! છે હું તને કેમ ભૂલી શકું?
જ એ મારા પ્રિય અન્ધકાર ! આવા સમયે તે તું પ્રકાશ કરતાં ૐ પણ મહામૂલો છે !
જગત, ભલે તારું મૂલ્યાંકન ન કરે, પણ મૂલ્ય કરવાથી જ છે વસ્તુ મૂલ્યવાન થાય છે, એમ કેણે કહ્યું? એમ તે મલયાચલ પર વસતા ચન્દન-વનું પણ મૂલ્યાંકન કેણ કરે છે?
મૂલ્યાંકન ન કરવા માત્રથી એની સરસતાને કોઈ નિરસતામાં ફેરવવા સમર્થ છે ખરું ? – ચન્દ્રપ્રભસાગર(ચિત્રભાનુ)
જ સરખા – યા નિરા સર્વભૂતાનાં, તયાં કાર્તિ રંજની
यस्यां जाग्रति भूतानि, सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ સર્વ અજ્ઞાની મનુષ્યની જે રાત્રિ( અંધકારરૂપ) છે, તેમાં સંયમી-ગોગી જાગે છે, અર્થાત તે તેને દિવસ–પ્રકાશ છે; અને જેમાં–દિવસમાં સર્વ અજ્ઞાની મનુષ્ય જાગે છે, તે આત્મા મુનિની રાત્રિ છે.

Page #14

છે સત્તરિયા અને તેનું વિવરણમક સાહિત્ય |
*-
-
- પાન,
નામ ની
આ પાન ખાન ,
(લેખક:-- છે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા M. A. )
(ગતાંક ૪ ૨૦૦ થી ચાલુ) “મુક્તાબાઈ જ્ઞાનમંદિર” (ડભોઈ) તરફથી વિ. સં. ૧૯૯૯ માં છવાયેલી ચુરિ( પત્ર ક અ )માં જે મતાંતર થાય છે તે પ્રાચીન કર્મ–સ્તવના કર્તા વગેરેના છે, અને ચંદ્રષિ મહત્તર તે આ કર્મસ્તવકારના મતને અનુસરે છે એટલે પ્રસ્તુત મુદ્રિત ચુરણ ચન્દ્રર્ષિકૃત સત્તરિયાની પાઈય ટીકાથી ભિન્ન છે એમ સમજાય છે. બહથ્રિપનિકા ( ક્રમાંક ૧૧૫) પ્રમાણે ચંદ્રર્ષિની ટીકા અને યુણિગ એ બે એક નથી.
રામદેવકૃત પ્રાકૃત ટિણની હાથથી મને ઉપલબ્ધ નથી એટલે એને અંગેના પ્રશ્નને ઉત્તર હું આપી શકતા નથી.
વવાર: રમઝાથા: ની આવૃત્તિના અંતમાં નોંધાયેલી ચણિણ તે જ પ્રસ્તુત મુદ્રિત ચુરણ છે, કેમકે એ સિવાયની બીજી કોઇ ચેરિણ ઉપલબ્ધ નથી એમ સામાન્ય રીતે કહી શકાય.
મુદ્રિત ચુણિયુના કર્તાના નામ કે સમય વિષે સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કઈ સ્થળે જણાતો નથી. આ ચુરિગુના સંપાદકનું કહેવું એ છે કે સમયગની બહર્ષિ અને સયગની ચંદ્રષિ મહત્તકૃત લઘુચણિ એ બેની રચના બાદ સિત્તરિની ઉપલબ્ધ સુષ્યિ રચાઈ હશે. જે આ હકીકત સાચી હોય તે ચરિકારને સમય ચંદ્રષિ મહત્તર પછી ગણાય.
ભાસ-સરિયા ઉપર ૧૯૧ પદ્યનું જ. મ. માં ભાસ છે. અંતિમ ગાથામાં આડકતરી રીતે કર્તાએ પિતાનું “અભય” એટલે કે અભયદેવ નામ સૂચવ્યું છે. આ વાત આ ભાસની ટીકા(પત્ર ૧૨૭ ગા)માં એના કર્તા મેરૂતુંગ રિએ કરી છે. આ ટીકા વિ. સં. ૧૪૪૯ માં રચાઈ છે એટલે ભાસના કતાં એ પૂર્વે થયાં છે.
મલયગિરિમૂરિએ સત્તરિયા ઉપર જે ટીકા રચી છે તેમાં ભાસની ગાથાઓ આપી તેનું વિવરણ પણ કર્યું છે, એમ આ ભાસની પ્રસ્તાવના(પૃ. ૪ આ)માં કહ્યું છે, પણ એ ગાથાઓ મલયગિરીય ટીકામાં કયાં કયાં છે તે દર્શાવાયું નથી. જે. આ. સભા તરફથી આ ટીકા સહિત સત્તરિયા છપાઈ છે, એના અંતમાંના બીજા પરિશિષ્ટમાં સપ્તતિકા ભાગ્યનો નિર્દેશ નથી તે સાચી હકીક્ત શી છે? તે તપાસવી જોઈએ. એને
૧. મેહુગમૂરિકૃત સંસ્કૃત ટીકા સહિત આ ભાસ “ શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા ” તરફથી “ શ્રી સતકા ભાગ્યમ્ ” એ નામથી ઇ. સ. ૧૯૧૯ માં છપાવાયું છે.
૨. આ ટીકામાં પત્ર પબમાં કમં પ્રકૃતિ-ટીકાન, ૧૦૫ એમાં ચૂર્ણિ, ૩૪ આમાં પંચસંગ્રહ મૂલ ટીકા, ૧૦૨ અમાં મલયગિરિફત વ્યાખ્યાન, આમાં શતકચૂર્ણને ૧૧ અમાં સપ્તતિકા-ગૃનિ અને ૨ આ તેમજ ૧૦૨ અમાં આને જ સપ્તતિચૂર્ણિ તરીકને ઉલેખ છે.
( ૨૩૮) :

Page #15

અંક ૧૧ મો.]
સરિયા અને તેનું વિવરણાત્મક સાહિત્ય.
૨૩૯
નિર્ણય ન કરાય ત્યાં સુધી આ અભયદેવસૂરિ તે મલયગિરિના પૂર્વકાલીન અને એથી કરીને નવાંગી વૃત્તિકાર છે એમ કેમ માની લેવાય ?
ભાસની પ્રથમ માથામાં સત્તરિયાની ચુત્રિ(ચૂર્ણિ) અનુસાર ભાસ રચવાની પ્રતિજ્ઞા કરાઈ છે. આ ચુરિગ તે મુદ્રિત ચુરિયું છે કે બીજી કે એને નિર્ણય કર બાકી રહે છે. બાકી મેરૂતુંગ રિએ પત્ર ૨ આમાં જે પાઠ ચુરિણમાંથી આપી છે તે તો મુદિત ચુરિણ(પત્ર ૨ અ)માં જોવાય છે.
ભાસની મુદ્રિત આવૃત્તિની સત્તરિયા સાથે તુલના કરતાં જોઇ શકાય છે કે એમાં મૂળની કેટલીક ગાથાઓ વણી લેવાઈ છે. દા. ત. ભાસની ૧૯, ૨૫, ૪, ૫૮, ૮૦ ૮૮, ૧૨૨, ૧૨૩, ૧૫૧, ૫૫ ને ૧૩ મી એ ક્રમાંકવાળી ગાથાઓ સત્તરિયાની નિમ્નલિખિત અંકવાળી ગાથાઓ છે–ર, ૧૩, ૧૪, ૨૬, ૨૭, ૨૮, ૨૯, ૩૦, ૩૧, ૪૦ અને ૪૭.
આ સંબંધમાં શ્રીપુણ્યવિજયજીવારા સંપાદિત આવૃત્તિ જોતાં ભાસની ૧૮, ૨૫ અને ૧૩ મી ગાથા સત્તરિયામાં નથી. બાકીના સત્તરિયામાં ૧૨, ૨૪, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૮, ૨ અને ૩૬ એ ક્રમાંકે છે.
દેવેન્દ્રસૂરિએ સત્તરિયા ઉપર ટીકા રચી છે અને મૂળ કૃતિમાં ૨૦ ગાથા ઉમેરી છે એમ ગુણરત્નસૂરિ આને લગતી અવસૂરિમાં કહે છે એવું વિધાન જિનરત્ન (પુ. ૪૧૪) માં કરાયું છે કે
આ જિનરત્નકેશ પ્રમાણે દેવસુન્દરસૂરિના શિષ્ય સેમસુંદરસૂરિએ ચૂર્ણિ, મુનિ શેખરે (મતિશેખરે ? ) વૃત્તિ, કુશલભુવનગણિએ વિ.સં. ૧૬૦૧ માં બાલાવબોધ, કલ્યાણ વિજયના શિષ્ય ધનવિજયગણિએ વિ. સં. ૧૭૦૦માં ટળે, રાજહંસે બાલાવબોધ અને કોઈકે ટીકા રચેલ છે.
અંતમાં સત્તરિયાને અંગે ચાર બાબતે હું નેધુ છું (૧) આ કૃતિનું પ્રાચીનમાં પ્રાચીન અને વાસ્તવિક નામ શું છે તે વિચારવું જોઈએ. (૨) આ પ્રાચીન કૃતિને તુલનાત્મક અભ્યાસ થ ઘટે.
(૩) સત્તરિયાની મુકિત ચુરણ કરતાં એના જે વિવરણે પ્રાચીન અને અમુકિત હેય તેનું સંપાદન થવું જોઈએ.
(૪) જેમ કમ્મપડિ ચુપિણ તેમજ મલયગિરિરિકૃત વૃત્તિ અને યશવિજય ગણિત ટીકા સહિત એક જ ગ્રંથ એ પ્રસિદ્ધ થઈ છે તેમ સત્તરિયા પણ અંતરભાસ ચુરિણ, ભાસ અને મલયગિરિ રિસ્કૃત ટીકા અને બને તે ચુરિ કરતાં પ્રાચીન અને વિવરણ સહિત એક ગ્રંથરૂપે વિશિષ્ટ પ્રસ્તાવના અને પરિશિષ્ટો સહિત પ્રસિદ્ધ થવી ઘટે.
૧. આ હકીકત મને આગમોદ્ધારકના સંતાનીય મુનિશ્રી દોલતસાગરજી તરફથ જાણવા મળી છે.
૨ જે. સા. સં. ઈ. પૃ. ૪૬૨-૩)માં કહ્યું છે કે ગુણરત્નસૂરિએ સપ્તતિકા ઉ૫ રથી દેવેન્દ્રમણિકૃત ટીકા પર આધાર રાખી વિ. સં. ૧૪૫૯માં અવચૂરિ રચી છે.

Page #16

૨૪૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ ભાદ્રપદ
અનુલેખઉપર પ્રમાણે આ લેખ તૈયાર કરી હું એ પ્રકાશનાર્થે મેકલવાની તૈયારીમાં તે ત્યાં તો નથી દાલતસાગર દ્વારા “શ્રી આત્માનંદ જૈન પુસ્તક પ્રચારક મંડલ” ( આગરા ) તરફથી . સ. ૧૯૪૮ મા છપાયેલું “ સંતતિકાપ્રકરણ ( પછી કર્મ અથે)' નામનું પુસ્તક જોવા મળ્યું. એમાં સત્તણ્યિાની અકક ગાથા આપી એને અર્થ અને સાથે સાથે એને વિશેપાર્થ હિંદીમાં અપાયેલ છે. આ હિન્દી લખાણુના કર્તા પં, ફલચન્દ્ર સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રી છે. આના સંપાદક તરીકે એમણે પ૮ પૃઇની મનનીય હિંદી પ્રસ્તાવના લખી છે તેમજ વિસ્તૃત વિષયાનુક્રમણિકા આપી છે. આ ઉપરાંત અંતમાં એમણે પાંચ પરિશિષ્ટ આપ્યાં છે, તે પૈકી બીજા પરિશિષ્ટ તરીકે એમણે અંતર્ભાગ્યની દસે ગાથાઓ આપી છે એ વાતની તેમજ ચેથા પરિશિષ્ટ તરીકે દિગંબરીય “પ્રાકૃત પંચસરાક ના એક પ્રકરણરૂપ સિત્તરિ આપી છે એ બાબતની હું અહીં નોંધ લઉં છું.
પ્રસ્તાવના (પૃ-પ તેમજ ૨૧)માં કહ્યું છે કે-તવાર્થસૂત્રની જેમ કહેતાંબરીય ગણુતા, શતક અને સંતતિકા એ બે થે થોડાક પાદપૂર્વક વેતાંબર તેમજ દિગંબર એમ બંને ફિરકાને માન્ય છે.
કસતિકામાં અનેક સ્થળ પર મતભેદને નિર્દેશ છે. જેમકે એક મતભેદ ઉદય-વિકપ અને પદ-દેની સંખ્યા બતલાવતી વેળા અપાય છે (જુઓ ગા. ૧૯ ને ૨૦ તેમજ એની ટીકા). બાજે મતભેદ અગિકેવલી ગુસ્થાનમાં નામકર્મની કેટલી પ્રકૃતિ સત્તામાં હોય તેને લગતા છે ( જુઓ ગા. ૬-૬૮). આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ કરી પ્રસ્તુત સરિયા, કવિયક અનેક મતાંતર પ્રચલિત થઈ ગયા હતા ત્યારે રચાઇ હાવી જોઇએ એમ કહેવાયું છે (પૃ. ૬),
કર્મવિષયક મૂળ સાત્યિ તરીકે પખંડાગામ, કર્મપ્રકૃતિ, શતક અને કષાય. પાબતની સાથે સાથે સંસતકા પણ ગણાવાઇ છે. આમ પાંચ ગ્રંથને ઉલ્લેખ છે (પૃ. ૬). સંતતિકાની આ પ્રમાણે ગણના માટે એ કારણ અપાયું છે કે છેડી ગાથાઓમાં કર્મ સાહિત્યને સમગ્ર નિચોડ આમાં અપાયો છે ( પૃ-૬ ).
સરિયા ઉપરની મુદ્રિત ગુણિણ રસરિયાની ૭૧ નહિ પરંતુ ૮૮ ગાથાઓ ઉપર છે. એથી ચૂણિકારને મતે આ સરિયા એ ૮૯ ગાથાની કૃતિ છે (પૃ. ૭); એમાં છર
૧ અત્યારે કર્મથે જે રીતે ગણાવાય છે તેમાં આને ક્રમાંક છઠ્ઠો હોવાથી આ નામ અપાયું છે.
૨. ગાથાઓની સંખ્યામાં મતભેદ હેવા માટે ત્રણ કારણ અપાયાં છે-(અ) લેખકે અને ગુજરાતી ટીકાકારોએ અંતધ્યને મૂળ ગાથા તરીકે કરેલે રવીકાર, (આ) દિગંબરીય સિરિતા કેટલીક ગાથાને રવીકાર અને (ઇ ) પ્રકરણોગી અન્ય ગાથા એને મૂળ ગાથારૂપે સ્વીકાર (પૃ. ૮)

Page #17

અંક ૧૧ મે ] સત્તરિયા અને તેનું વિવરણમક સાહિત્ય ગાથાઓ મળે છે. તેમાં દસ ગાથાઓ અંતભાગ્યની અને સાત બીજી મળી ૮૯ થઈ છે. આ સાત ગાથાઓ પ્રસ્તાવના મૃ. ૧૨-૧૩)માં ઉધત કરી ગા. ૪-૬ દિગંબરીય પંચસંગહગત સિત્તરિની છે એમ કહ્યું છે (પૃ. ૧૩ ). વિશેષમાં “ના નથી - વાળી ગાથા ઉપરથી એવું અનુમાન કરાયું છે કે મુદ્રિત ચુરિના કતાં ચંદ્રષેિ મદ્રત્તર છે (પૃ. ૧૩, ૧૬ ને ૧૭ ).
પૃ. ૯માં મુદ્રિત ચુરિને સંપાદક શ્રી. અમૃતલાલના મતની આલોચના છે. “પા. તર” કહેવાથી એને મૂળની ગાથા ન ગણવી એ વાત પં. કુલચન્દ સ્વીકારતા નથી (પૃ. ૯).
શિવશર્મસૂરિકૃત સાગ(બંધસયગ)ની ગા. ૧૦૪ ને ૧૦૫ નું સત્તરિયાની મંગલગાથા અને અંતિમ ગાથા સાથે સંતુલન કરી એવું વિધાન કરાયું છે કે આ બંને ગ્રંથોના સંકલનકાર-કર્તા એક જ આચાર્ય હેય એ ઘણો સંભવ છે (પૃ. ૯, ૧૦ ).
પૃ. ૧૦-૧૧માં કહ્યું છે કે-સયગ( શતક)ની ચૂણિ( પત્ર ૧)માં શિવશર્મ આચાર્યને શતકના કર્તા કહ્યા છે. એઓ એ જ શિવમ છે કે જેઓ કમપ્રકૃતિ કમ
યડિ )ના કર્તા મનાય છે. આ હિસાબે કમ પ્રકૃતિ શતક અને સપ્તતિકા એક જ કર્તાની કૃતિ સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ કર્મપ્રકૃતિ અને સપ્તતિકા મેળવતાં એમ જોવાય છે કે સંસતિકામાં અનંતાનુબંધી ચતુષ્કને ઉપશમ-પ્રકૃતિ કહી છે તે કર્મપ્રકૃતિમાં “ ઉપશમના” અધિકારમાં “રંતir ૩ઘન વા” એવો નિર્દેશ કરી આ ચતુષ્યની ઉપશમવિધિ અને અંતરકરણવિધિ નિષેધ કરાયો છે. આ પ્રમાણે વિવેચન કરી ત્રણ પ્રશ્ન ઉઠાવાયા છે.
(૧) શું શિવશર્મા નામના બે આચાર્ય થયા છે કે જેમાંના એક શતક અને સંતતિકાના કર્તા છે અને બીજા આચાર્ય કર્મ પ્રકૃતિના ?
(૨) શિવશર્મ આચાર્યું કર્મ પ્રકૃતિ રચી છે એ શું કેવળ કિવદંતી છે ?
(૩) શતક અને સપ્તતિકાની કેટલીક ગાથામાં સમાનતા અને એ બેન કર્યા એક છે એમ માનવું કયાં સુધી ઉચિત છે?
આમ પ્રશ્નો રજુ કરી એ સંભવ દર્શાવાયો છે કે-આના સંકલનાકાર એક જ આચાર્ય હશે, કિન્તુ એનું સંકલન બે ભિન્ન ભિન્ન ધારાઓને આધારે થયું કરો. ગમે તેમ હૈ, અત્યારે તે સંતતિકાના કર્તા શિવરામ મૂરિ જ છે એમ નિશ્ચયપૂર્વક કહેવું તે વિચારણીય છે. (પૃ. ૧૧).
દિગંબરીય પ્રાત પંચસંગ્રહનું સંકલન વિક્રમની સાતમી સદીની આસપાસમાં
૧. જે સત્તરિ પૂરત ભાગ છપાયો છે તેમાં ગા. ૪ તે ગા. ૬૦ સાથે મળે છે, પરંતુ ગાથા. ૫ ને ૬ના પૂર્વ ગા. ૬1 ને ૬૩ને પૂર્વ પૂરતો જ મળે છે; ઉત્તરાર્ધ માં ભિન્નતા છે એટલે આ ગાથ ઓ દિ. સત્તરિની છે એમ કેમ કહેવાય ? * ૨. પુ. ૧૦ માં કહ્યું છે કે બીજી ગાથાને અનુરૂપ એક ગાથા કમ્મપયડિમાં પણ જોવાય છે.

Page #18

૨૪૨
શ્રી જન ધર્મ પ્રકાર.
[ ભાદ્રપદ
થઈ ગયું હતું. (પૃ. ૧૪) આમાં સપ્તતિકા સંકલિત છે એટલે પ્રસ્તુત (વેતાંબરીય ) સિત્તરિની ( સભ્યિા ) રચના એની પૂર્વે થઈ ગઈ હતી એમ નિશ્ચિત થાય છે. (પૃ. ૧૪)
સંભવ છે કે-અંતભાષ્યની ગાથાઓને રચનાર સત્તરિના કતાં જ હશે, કેમકે પાયખાભૂતમાં જે ભાષ્યગાથાઓ છે એના રચનાર કાયાભૂતકાર જ છે. (પૃ. ૧૫).
સત્તરિયાની મુકિત યુણિમાં સમગ, સંતકમ, કસાયપાહુડ અને કમ્મપયાડ-સંગહણનો ઉલ્લેખ છે.
સરિયા એ વાત સિદ્ધ કરતી નથી કે સ્ત્રવેદી જીવ મરીને સમ્યગ્દષ્ટિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે (જો કે દિગંબર પરંપરાની આ નિરપવાદ માન્યતા છે. ) આ સંબંધમાં મલયગિરિસૂરિએ યુણિ વગેરે અનેક ગ્રંથોનો ઉપયોગ કર્યો છે. (પૃ ૧૯),
અન્ય સત્તરિયા--(૧) ચંદ્રષિ મહતરકૃત પંચસંગહપગરણ અંતિમ પ્રકરણની અધિકારમાંની અનેક ગાથાઓ પ્રસ્તુત છે. સત્તરિયા સાથે મળતી આવે છે, (૨) આ પગરની રચના પ્રસ્તુત સત્તરિયા રચાયા બાદ ઘણે સમયે થઈ છે અને (૩) એના આ અંતિમ અધિકારને આધાર પ્રસ્તુત સત્તરિયા છે એમ પ્રસ્તાવના પ. ૨૦)માં ઉલ્લેખ છે. (અને એ વાસ્તવિક જણાય છે.)
દિગંબરીય પ્રાકૃત પંચસંગ્રહ એક સંગ્રહ’ ગ્રંથ છે. એમાં જીવસમાસ, પ્રકૃતિસમુત્કીર્તન, બંધદય સયુક્ત પદ, શતક અને સાત્તિકા એમ પાંચ ગ્રંથોનો સંગ્રહ કરાયો છે. એનાં છેલ્લાં બે પ્રકરણ ઉપર ભાષ્ય પણ છે. આ પંચસંગ્રહને આધાર લઈ, અમિતગતિએ વિ. સં. ૧૦૭૩ માં સંસ્કૃતમાં પંચસંગ્રહો છે એટલે એમાં સંતતિકા છે. (પૃ. ૨૦-૨૧ )
દિગંબરીય પ્રાકૃત પંચસંગ્રહમાં ૭૧ ગાથાઓ છે. એમાંની ૪૦ કરતાં વધારે ગાયા તાંબરીય સત્તરિયા સાથે મળતી આવે છે. ચૌદેક ગાયામાં પાઠભેદ છે. માન્યતા અને વર્ણનમાં ભેદને લઈને બાકીની ગાથા ભિન્ન છે (પૃ. ૨૧).
દિગંબરીય પ્રાકૃત પંચસંહને પુષ્કળ ઉપયોગ ગમ્મસારના જીવકાંડ અને કર્મ કાંડમાં કરાયો છે. કર્મકાંડમાં બે મત આ વાતની સાક્ષી પૂરે છે કેમકે એ ઉલ્લેખ આની સંમતિકા સિવાય કોઈ અન્ય દિગંબરીય કૃતિમાં જોવા નથી (પૃ. ૨૩ ).
ધવલા(પુ. ૪, પૃ. ૩૧૫)માં એના કર્તા વીરસેને “વતમારા ëિ ૩૪." એમ કહી “gi વાળં"વાળી ગાથા ઉદ્દત કરી છે. આ પ્રાકૃત પંચસંગ્રહમાં ૧૫૯ મી ગાથા તરીકે જોવાય છે. આથી ધવલાની રચના થઈ તે પૂર્વે આ પ્રાકૃત
૧ જુઓ પત્ર ૪, ૫. ૨ જુઓ પત્ર ૭ ને ૨૨. ૩ જુઓ પત્ર ૬૨, આ નામની કોઈ તાંબરીય કૃતિ જરૂર હોવી જોઈએ એમ લાગે છે. ૪ જુઓ પત્ર ૬૧, ૬૨ તે ૬૩. ૫. ખરી રીતે આને બદલે પાઈય નામ અપાવાં જોઈએ; જેમકે સિક્કિત ઈત્યાદિ ૬, માન્યતાભેદનાં ચાર ઉદાહરણ અપાયાં છે. જુઓ પૃ. ૨૧-૨૨.

Page #19

૪ ૧૧ મા ]
સત્તરિયા અને તેનુ વિવરણાત્મ સાહિત્ય
૨૪૩
પાંચસ ંગ્રહતુ. વ માન સ્વરૂપ નક્કી થઇ ગયું હતું. ( પૃ. ૨૪ ), વળી શ્વેતાંબરીય સયગની સુષ્ણુિની રચના પહેલાં આ દિગ ંબર ગ્રે'ય રચાયો છે ( પૃ. ૨૪) કેમકે આ સયગ ( ગા. ૯૭)ની સુઙ્ગિમાં જે બે વાર પાઠાંતરને ઉલ્લેખ છે તે પાતિર દિગબરીય પ્રાકૃત પ‘ચસ’ગૃહમાં નિબદ્ધ દિગંબરપરપરાના શતકમાંથી લઇને ઉદ્ધૃત કરાયેલ છે એમ જણાય છે ( પૃ. ૨૫).
વે, સયગની સુષ્ણુિના કર્તા જે ચદ્રષિ છે તે જ પંચસ`ગ પગરણના કર્તા 'દ્રષિ મહત્તર કદાચo હશે. ( પૃ. ૨૬ ). જો આ બંને એક જ ઢાય તે દિ પ્રાકૃત પ'ચસ બહુ ચ'દ્રષિ મહત્તરના પાંચસોંગહપગરણ કરતાં પહેલાંના છે (પૃ. ૨૬).
66
પ્રેમી-અભિનંદન ગ્રંથમાં પૃ. ૪૧૭-૪૨૩માં શ્રી હીરાલાલ જૈન સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રીને પ્રાકૃત સૌર સંસ્કૃત પંચતંત્રઢ તથા ઉના ત્રાપાર ” નામના લેખ છપાયે છે. આમાં પ્રારંભમાં એક અન!તકર્તૃક પ્રાકૃત અને બીજો અમિતતિકૃત સ ંસ્કૃત એમ એ દ્દિ પ'ચસ'પ્રહમાંનાં પાંચે પ્રકરણમાંથી કેટલાંક અવતરણો આપી પ્રાકૃત પંચસ બ્રહ સ, પસંગ્રહથી પ્રાચીન છે એમ દર્શાવાયુ છે અને એથી વિપરીત માન્યતા માટે અવકાશ નથી એમ સિદ્ધ કરવા માટે ધવલા પૃ. ૪, પૃ. ૩૧૫) ગત અવતરણ અપાયુ છે અને નવસમાજ્ઞાર્ ને બદલે નવત્તમાનદ્ જોઇએ એમ સૂચવાયુ` છૅ, દિ પ્રા પંચસ'ગ્રહુના શતક( સયગ ) અને સતિકા સત્તરિ ) એ બે પ્રકરણાતી અકેક ગાથા ઉપર ત્રણ ત્રણુ ગાથા જેટલું ભાષ્ય( ભાસ ) છે એમ અહીં કહેવાયુ છે. વિશેષમાં આ અને પ્રકરણેાની રચના એ નામની શ્વે. કૃતિ ઉપરથી થયાને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરાયો છે. એટલું જ નિહ પણ જે મૂળ કૃતિના સાંકલનરૂપ આ દિ॰ કૃતિ છે તેનાં નામે કૃતજ્ઞતા દર્શાવવા માટે એ જ રખાયાં છે એમ ઉમેરાયું છે. ત્યારબાદ બાકીનાં પ્રકરણે પૈકી પ્રકૃતિસમુત્કીર્તનની રચનાના આધાર છખડાગમની આ નામની ચૂલિકા કે જે છઠ્ઠા ભાગમાં છપાઇ છે તે છે એમ કહી કજીવસમાસ અને કમપ્રકૃતિસ્તવ એ છે પ્રકરણા છખ’ડાગમના ‘ બંધસ્વામિત્વ ' અને ‘ અંધવિધાન' નામના બે ખંડને આધારે યાજાયાના સભવ દર્શાવાય છે. અંતમાં દિ. પ્રાકૃત પંચસંગ્રહના કર્તાનું નામ જાણવામાં નથી, પરંતુ એને સમય રાક સંવત્ ૭૩૮માં પૂર્ણ કરાયેલી ધવલાની પહેલાને અને વિક્રમની પાંચમી સદીમાં થઇ ગયેલા મનાતા શિવશ`સૂરિષ્કૃત સયગની રચના પછીતેા છે એમ કહ્યું છે.
૧. ખંભાતના ભડારતી એક તાડપત્રીય પ્રતિની પુષ્ટિકામાં कृतिराचार्यश्रीચન્દ્રમત્તશિત વક્ષ્ય । રાત ગ્રંથસ્થ ॥ '' એવે! જે ઉલ્લેખ છે. એટલા જ ઉપરથી જો સયગ( શતક )ના ચૂર્ણિકાર તે જ પાંચસ`ગ્રહકાર છે એમ માનવાનું ઢાય તે હું એમ કરતાં જરૂર ખેંચાઉં છુ. આથી આ સબંધમાં કોઇ બીજું સબળ પ્રમાણુ હૈાય તા વિશેષજ્ઞાને એ રજૂ કરવા હું વિનવું બ્રુ.
૨ ચાથા અને પાંચમા પ્રકરણુમાં ગા. ૩૭૫ તે ૫૧૮ તેમજ લે!. ૪૫૦ તે ૫૦૨ છે એમ અહીં ઉલ્લેખ છે.
૩ આ નામની જે શ્વે. કૃતિ છે તે તે આના આધારરૂપ નહિ હાય ?
..

Page #20

२४४
શ્રી જન ધમ પ્રકારના
[ ભાદ્રપદ
આ પ્રમાણેના આ લેખમાં પ્રસ્તુત છે. સત્તરિયાને આધારે દિ. પ્રાકૃત પંચસંગ્રહસત્તરિ નામનું પ્રકરણ રચાયાનું જે સપષ્ટ વિધાન છે-જે નિષ્કર્ષ કઢાયો છે, તેને અંગે પં. ફલચ ઉપર્યુક્ત પ્રસ્તાવના(પૃ. ૨૬)માં કહ્યું છે કે જ્યાં સુધી આ નિષ્કર્ષની પુષ્ટિ માટે કોઈ નિશ્ચિત પ્રમાણ નહિ મળે ત્યાં સુધી આવો નિષ્કર્ષ કાઢવો કઠણ છે, અત્યારે તે કેવળ એટલું જ કહી શકાય તેમ છે કે કોઈ એક સત્તરિને જોઈને બીજી રચાઈ છે.
૫. કુલચન્દ્રનું આ વિધાન તેમજ એમણે પ્રસ્તાવનામાં રજૂ કરેલી કેટલીક બાબતો સાથે હું સંમત થતા નથી એટલું જ અત્યારે તે કહું છું. સાથે સાથે હું એ ઉમેરું છું કેગાગરમાં સાગરને સમાવવાની અદ્દભુત કળાના ઉત્તમ નમૂનાઓ છે. સત્તરિયાની રચના છે. સયગ(બંધસયગ) અને કમાયડિ પૂર્વે થઈ હશે એવો ડિયાર મારા મનમાં ઉદ્ભવે છે.
અંતમાં હું એટલું સૂચવું છું કે આ વિવિધ સત્તરિયા એક સાથે છપાવાય અને એવી રીતે સયગ માટે પણ વ્યવસ્થા થાય તે તુલનાત્મક અભ્યાસ કરનાર વિશેષતઃ અનુકૂળતા રહેશે અને તેમ થતાં કેટલીક વિવાદસ્ત કે સંદિગ્ધ બાબતો વિષે અંતિમ નિર્ણય રજૂ કરાય એવી પરિસ્થિતિ ઉપસ્થિત થશે
૧. અહીં હું એમને બે પ્રશ્ન પૂછું છું –() દિ પચસંગ્રહતા “ શતક' પ્રકરણની રચના શાને આભારી છે ? ( આ ) દિગંબરીય સાહિત્યમાં સત્તરિ અને સયગ નામની સ્વતંત્ર કૃતિઓ કેમ જણાતી નથી ?
૨. દિ. પ્રા. પંચસંગ્રહમાંનાં આ પ્રકરણનું ભાસ(ભાબ) પણ છપાવવું ઘટે.
0
1
-
-
-
-
-
-
-
પાન અભ્યાસ
આંસુનો ઉપદેશ જગતના એ પ્રસિદ્ધ પ્રવચનકાર પાસે મેં નીતિનાં અનેક પ્રવચન સાંભળ્યાં, પણ મારા પર એ ભવ્ય ઉપદેશોની અસર જરા પણ ન થઇ.
એ ઉપદેશોની અસર મારા પર કેમ ન થઈ ? એ માટે મને અતિદુઃખ થયું અને અતિવેદનાનાં ઊના ઊનાં આંસુ ખરવા લાગ્યાં.
પણ ત્યાં તો મારા આશ્ચર્ય પાર ન રહ્યો. ખરતાં આંસુ બોલી ઉઠ્યા: “ભેળા ! રડે છે શા માટે? રડવાની જરૂર છે તારે કે પેલા પ્રવચનકારને?”
મેં નમ્ર બની પૂછયું: “ઓ પાપને ધોનારાં પવિત્ર આંસુઓ! ઉપદેશક શા માટે રડે ?”
માર્મિક હાસ્ય કરી એ વદ્યા: “કારણ કે અનીતિના સિંહાસન પર બેસી, એ, નીતિનો ઉપદેશ આપે છે ! લસણનો અર્ક છાંટી, એ, ગુલાબના અત્તરની વાત છેડે છે!” અને પછી તે ખરતું છેલ્લું આંસુ સાચા મેતીમાં ફેરવાઈ ગયું!
–ચદ્રપ્રભસાગર (ચિત્રભાનુ)

Page #21

પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકા છે
(ડ. ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતા, . B.B. s. )
( અનુસંધાન પૃ૪ ૧૨૨ થી શરૂ ) તેમજ-નય શબ્દના પરમાર્થ પ્રમાણે આગળ ને આગળ વસ્તુસ્વરૂ ૫ પ્રત્યે દેરી જાય તે નય; અને નૈગમાદિx નય પ્રકાર ઉત્તરોત્તર સૂમગોચર છે, એટલે આ નયને પ્રયોગ વસ્તુના ઉત્તરોત્તર સુક્ષ્મ બેધરૂપ પરમાર્થ પ્રત્યે લઈ જવા માટે આત્માથીને અવશ્ય ઉપ
ગી-ઉપકારી થઈ પડે છે. આત્માની ગુણદશારૂપ વિકાસક્રમમાં અને પ્રભુભક્તિથી પ્રાપ્ત ભાવસેવારૂપ આત્મપ્રગતિ આદિમાં નામાદિ સાતે નયની સુંદર રસપ્રદ અને બેધપ્રદ પરમાર્થ ઘટના કરી શકાય છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ આ સપ્ત નો સ્વઆત્મા પર અદ્દભુત રીતે ઘટાવ્યા છે; તે અધ્યાત્મ નય-પરિશીલનનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.
એવંભૂત દ્રષ્ટિથી જુસૂત્ર સ્થિતિ કર; ઋજુસુત્ર દષ્ટિથી એવંભૂત સ્થિતિ કર. નગમ દષ્ટિથી એવંભૂત પ્રાપ્ત કર; એવંભૂત દષ્ટિથી તૈગમ વિશુદ્ધ કર. સંગ્રહ દષ્ટિથી એવંભૂત થા; એવંભૂત દષ્ટિથી સંગ્રહ વિશુદ્ધ કર. વ્યવહાર દ્રષ્ટિથી એવંભૂત પ્રત્યે જા; એવંભૂત દષ્ટિથી વ્યવહાર વિનિવૃત્તિ કર. શબ્દ દષ્ટિથી એવંભૂત પ્રત્યે જા; એવંભૂત દષ્ટિથી શબ્દ નિર્વિકલ્પ કર. સમભિરૂઢ દષ્ટિથી એવંભૂત અવલોક; એવંભૂત દષ્ટિથી સમભિરૂઢ સ્થિતિ કર. એવં ભૂત દષ્ટિથી એવંભૂત થા; એવંભૂત સ્થિતિથી એવંભૂત દષ્ટિ શમાવ.”— શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, પત્રક પ૪૬.
આ સપ્ત નયની ગહન અર્થધટનાવાળા ઉપરોક્ત સૂત્રો પરમ આશય ગભીર છે. આ નયને જે કિંચિત સ્વલ્પ પરમાર્થ મને યથામતિ સમજાય, તે પ્રસ્તુત અધ્યાત્મ નયપરિશીલનમાં સુવિચારણાર્થે પ્રાસંગિક જાણી અત્ર આપું છું.
૧. “એવભૂત દષ્ટિથી જુસૂત્ર સ્થિતિ કર.'—જેવા પ્રકારે શુદ્ધ નિશ્ચયથી આત્માની એવંત શુદ્ધ સ્વરૂપ સ્થિતિ છે, તે દષ્ટિ લક્ષમાં રાખી જુસૂત્રપણે વર્તમાન
પર્યાયમાં તથા પ્રકારે સ્થિતિ કર ! એટલે કે વર્તમાનમાં શુદ્ધ સ્વરૂપમાં આત્મામાં સંત વર્ત. “જુસૂત્ર દષ્ટિથી એવંભૂત સ્થિતિ કર.”—અને વર્તમાન નય-ધટના પર્યાયની-જુસૂત્રની દૃષ્ટિએ પણ જેવા પ્રકારે આત્માનું એવંભૂત શુદ્ધ
નિશ્ચય સ્વરૂપ છે, તેવા પ્રકારે સ્થિતિ કર ! અથવા વર્તમાન વ્યવહારરૂપ આચરણની દૃષ્ટિએ પણ જેવું શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ છે તેવી સ્થિતિ કર ! શુદ્ધ સ્વરૂપસ્થ થા!
x , પૂર્વઃ પૂર્વ નચઃ : : ૧- મિનવષય: –શ્રી નયપ્રદીપ. * જુએ શ્રી દેવચંદ્રજીત ચંદ્રપ્રભકિન સ્તવન તથા શિવ ગતિ જિન સ્તવન

Page #22

મા જેન ધર્મ પ્રકાશ.
[ ભાદ્રપદ
૨. “નૈગમ દષ્ટિથી એવભૂત પ્રાપ્તિ કર.”—તૈગમ દૃષ્ટિથી એટલે કે જેવા પ્રકારે ચૈતન્યલક્ષણથી આત્મા લોક પ્રસિદ્ધ વ્યવહારથી વ્યવહારાય છે, તે દૃષ્ટિથી-તે દૃષ્ટિ લક્ષમાં રાખી એમૂત શુદ્ધ ચેતન્યસ્વરૂપે સ્થિતિ કર ! અથવા તૈગમ એટલે જેવા પ્રકારે વીતરાગ ભક્તિ, વૈરાગ્ય આદિ મોસાધક વ્યવહાર પ્રસિદ્ધ છે, તે દષ્ટિથી એવભૂત એટલે કે જે પ્રકારે આત્મસ્વરૂપ છે તેવા પ્રકારે થા ! આ લેકપ્રસિદ્ધ વ્યવહાર આચરીને પણ નિરંતર એવંભૂત-યકત આત્મસ્વરૂપ પામવાને જ લક્ષ રાખ! “એવંભૂત દષ્ટિથી નિગમ વિશુદ્ધ કર.”—અને એવભૂત દષ્ટિથી એટલે સાળે એવા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને નિરંતર લક્ષમાં રાખી નિગમથી ચૈતન્ય લક્ષણ આત્માને વિશુદ્ધ કર ! અથવા લોકપ્રસિદ્ધ મેક્ષસાધક વ્યવહારને વિશુદ્ધ કર !
૩. “સંગ્રહ દષ્ટિથી એવંભૂત થા –સામાન્યગ્રાહી એવા સંગ્રહ નયની દૃષ્ટિથી એવંભૂત થા ! સંગ્રહનયની દષ્ટિની અપેક્ષાએ સર્વ જીવસતાથી સિદ્ધ સમાન છે. સર્વ જીવ છે સિદ્ધ સમ, –આ દૃષ્ટિ લક્ષમાં રાખી એવંભૂત થા ! અર્થાત્ જેમ આત્મસ્વરૂપ છે તેવી સ્થિતિને પામેલે થા ! એવો વરૂપસ્થ થા ! “એવંભૂત દષ્ટિથી સંગ્રહ વિશુદ્ધ કર.”—એવભૂત અથાત જેવું યથાસ્થિત શુદ્ધ સહજ આત્મસ્વરૂપ છે, તેવી દષ્ટિથીતે અપેક્ષા દષ્ટિસન્મુખ રાખી સંગ્રહ અર્થાત જે પિતાની સ્વરૂપ સત્તા છે તે વિશુદ્ધ કર ! એટલે કે શુદ્ધ નિશ્ચય સ્વરૂપ લક્ષમાં રાખી તેને અનુકૂળ શુદ્ધ વયવહારનું એવું અનુષ્ઠાન કર, કે જેથી કરીને-જે સાધન વડે કરીને તે એવંભૂત આત્મારૂપ સાષ્ય સિદ્ધ થાય.
૪. “વ્યવહાર દષ્ટિથી એવંદભૂત પ્રત્યે જા.'—યવહાર દથિી એટલે પરમાર્થસાધક વ્યવહાર દ્રષ્ટિથી એવંભૂત પ્રત્યે જા ! શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રત્યે જા ! કારણ કે સર્વ વ્યવહાર-સાધનનું એક જ સાધ્ય સ્વરૂપસિદ્ધ છે. “એવંભૂત દ્રષ્ટિથી વ્યવહાર વિનિવૃત્તિ કર.”—એવંભૂત નિશ્ચયરૂપ શુદ્ધ સ્વરૂપ દષ્ટિ લક્ષમાં રાખી વ્યવહાર વિનિવૃત્તિ કરે ! એવી ઉત્તરોત્તર ચઢતી આમદશા ઉત્પન્ન કરત જ, કે જેથી પછી વ્યવહાર-સાધનની વિનિવૃત્તિ થાય, અપેક્ષા ન રહ. (કારણ કે સમસ્ત વ્યવહાર નિશ્ચયની સિદ્ધિ માટે છે. તેની સિદ્ધિ થતી જાય છે, તેમ તેમ વ્યવહારની નિવૃત્તિ થાય છે.) - પ. “શબ્દ દષ્ટિથી એવભૂત પ્રત્યે જા.–શબ્દદષ્ટિથી એટલે આત્મા શબ્દના ખરેખરા અર્થમાં એવંભૂત–શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રત્યે જા ! દાખલા તરીકે-જ્ઞાન-દર્શન-ચરિત્ર પ્રત્યે ગમન-પરિણમન કરે તે આત્મા, એમ “આત્મા’ શબ્દને અર્થ છે. આ શબ્દના યથાર્થ અર્થરૂપ દૃષ્ટિ લક્ષમાં રાખી એવંભૂત પ્રત્યે જા ! શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પામ ! “એવંભૂત દૃષ્ટિથી શબ્દ નિર્વિકલપ કર. –એવંત-શુદ્ધ સ્વરૂપલક્ષી દૃષ્ટિથી સાદને-યથાર્થ અર્થરૂપ આત્મા’ નામધારી શબ્દને નિર્વિકલ્પ કર ! અર્થાત “આત્મા” સિવાય જ્યાં બીજે કાંઈ પણ વિકપ વત્ત તે નથી એ કર ! નિર્વિકલ્પ આભયાનને શુકલધ્યાનને પામ !
૬. “સમભિરૂર દૃષ્ટિથી એવંભૂત અવલક. –સમનિરૂઢ-નિશ્ચય સ્વરૂપની

Page #23

અંક ૧૧ મા ]
પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકા.
२४७
સાધનામાં સમ્યપણે અભિરૂઢ-અતિ ઊંચે ચઢેલ, ઉચ્ચ ગુણસ્થાન સ્થિતિને પામેલ એવી ષ્ટિથી, એવ’ભૂત એટલે જેવા પ્રકારે મૂળ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ છે તે અવલાક ! જો ! કારણ કે સમભિરૂદ્ધ સ્થિતિવાળાને પ્રત્યક્ષ પ્રગટ એવભૂત આત્મદર્શન-કૈવલદશ ન થાય છે. ‘એવ‘ભૂત દૃષ્ટિથી સમભિરૂદ્ધ સ્થિતિ કર. ’એવ’ભૂત-શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ સ્થિતિની દૃષ્ટિથી સમભિરૂઢ-આત્મસ્વરૂપમાં સમ્યપણે અત્યંત આરૂઢ, એવી પમ યોગદાસ પન્ન સ્થિતિ કર ! સ્વરૂપાઢ થા ! ચેાગારૂઢ સ્થિતિ કર !
૭. ‘એવ‘ભૂત દૃષ્ટિથી એવ’ભૂત થા. '-~એવભૂત દૃષ્ટિથી-શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ સ્થિતિની દૃષ્ટિથી–લક્ષમાં રાખી એવભૂત થા! અર્થાત શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં જેણે સ્થિતિ કરી છે એવા સ્વરૂપસ્થિત થઇ જા ! ‘એવ ભૂત સ્થિતિથી એવ ભૂત દૃષ્ટિ શમાય.’ અને આવા પ્રકારે એવ ભૂત સ્થિતિથી-યયાયિત શુદ્ઘ આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિતિથી એવ‘ભૂત અર્થાત્ આત્મસ્વરૂપ સ્થિતિની દૃષ્ટિ શમાત્ર ! અર્થાત્ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ જે હારું' સાધ્યું, ધ્યેય, લક્ષ હતું, તે શુદ્ધ સહજાત્મસ્વરૂપમાં તે તું હવે સ્થિત થઈ ચૂક્યા છે, એટલે હવે જૂદી એવી એલ'ભૂત દષ્ટિ રહી નથી. દૃષ્ટિ અને સ્થિતિ બંને એક ૫-એકાકાર થ ગયા છે, એકમેકમાં સમાઇ ગયા છે, તન્મય થઇ ગયા છે; એટલે હવે એનુ અલગ-ૠ હું ગ્રહણ કરવાપણું રહ્યું નથી, ‘દૃષ્ટિ પ્રમાણે સૃષ્ટિ ' તે' ઉત્પન્ન કરી દીધી છે, માટે હું પરલા ! હવે તે એવભૂત ષ્ટિને પણુ સમાવી દે, કારણ કે તે તું જ છે. દષ્ટિ અને સ્થિતિની એકરૂપતારૂપ, પરમ સિદ્ધ અભેદરૂપ, પરમ નિશ્ચયરૂપ તે જ પરમ વૈગદરાને તુ પામ્યા છે.
ત્યાદિ પ્રકારે અત્ર પ્રસંગથી અધ્યાત્મ નય પરિશીલનનું દિગ્દર્શન કર્યું. વે અધ્યાત્મહેતુ પરિશીલનનેા કઇંક વિચાર કરીએ. સાધ્યને અવિનાભાવી, એટલે સાધ્યને સાધ્યા વિના ન રહું--અવશ્ય સાધે જ તે હેતુ કહેવાય છે. નિજ અધ્યાત્મહેતુ સ્વરૂપની સાધક અધ્યાત્મક્રિયાના સાધનભૂત હેતુનુ ભિાવત કરવુ તે પરિશીલન અધ્યાત્મ હેતુ પરિશીલન. જેમકે-સત્ સાધ્ય લક્ષમાં રાખી, સત્ સાધન સેવ, તે સિદ્ધિ થાય. શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપતા નિર'તર લક્ષ્ય રાખી, શુદ્ધ આત્મસાધન સેવે, તે શુ આિિદ્ધ થાય. અર્થાત્ સત્ એવા આત્મસ્વરૂપને અવચક યાગ–યોગાવ’ચક સાધી, તે આત્મસ્વરૂપની સાધક એવી સત્ અવચક યાગ ક્રિયા–ક્રિયાવ’ચક કરે, તે શુદ્ધ આત્મસિદ્ધિરૂપ સત્ અવચકની પ્રાપ્તિ થાય. આ ઉપરથી આ પરમા કુલિત થાય છે કે યેગસાધન કરવા ઈચ્છતા આત્માર્થી સાધકે એટલુ અવશ્ય ગવેળવા યાગ્ય છે કે આપણે જે આ સાધન સેવીએ છીએ તે ખરેખર મેક્ષહેતુરૂપ થઈ પડે છે કે કેમ ? ઇષ્ટ આત્મસિદ્ધિરૂપ સાધ્ય મધ્યબિન્દુ પ્રત્યે લઇ જાય છે કે કેમ ? સાધ્ય લક્ષ્યબિન્દુ ચૂકી જઈ, લક્ષ્ય વિનાના બાજુની પેઠે, આ મ્હારા યેાગ–ક્રિયાક્લ વાંચક તો નથી થઈ પડતાને ? અચક જ રહે છે ને? ( અપૂર્ણ )
* ચગાવચક, ક્રિયાવવચક ને ફ્લાવ'ચકનું વિશેષ સ્વરૂપ સમજવા માટે જુએ આ લેખક વિવેચિત કરેલ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય પૃ. ૧૫૮ થી ૧૬૪,

Page #24

પુસ્તકની પહોંચ જ્ઞાનયમ્ માર વી – સંપાદક આચાર્ય શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ. પ્રકાશક-ચંદુલાલ જમનાદાસ શાહ-છાણી. કિંમત-રૂ. )
દ્વાદશાનિયચક્રમ્ ગ્રંથને બીજો ભાગ પ્રસિદ્ધ થયેલ અમને મળે છે. તે સાભાર સ્વીકારવામાં આવે છે. આ ગ્રંથના પહેલા ભાગના સ્વીકાર વખતે અમે ટૂંક સમાલોચના કરેલ છે જે પુસ્તક ૬૫, સં. ૨૦૦૫ના અંકમાં પાને ૯૫ મેં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. ગ્રંથમાં નયના બાર આરાની કલ્પના કરી તેનું ન્યાયની ભાષામાં વિવરણ કરેલ છે. પહેલા ભાગમાં પ્રથમના બે આરા વિધિ અને વિધિવિધિનું વર્ણન છે. આ બીજા ભાગમાં ત્યારપછીના ચાર આરા-વિધિઉભયમ, વિધિનિયમ્, ઉભયમ અને ઉભયવિધિનું વર્ણન છે. શરૂઆતમાં આચાર્યશ્રીએ ગ્રંથના આ બીજા ભાગનું ટૂંકમાં વકતવ્ય સંરકૃતમાં લખેલ છે. જેમાં બાકીના છ આર ટૂંક સમયમાં છપાઈને બહાર પડશે, એવી ભાવના દર્શાવેલ છે. ત્યારપછી વિસ્તારથી વિષયક્રમ બતાવ્યો છે, જેથી જાણવા માટે કોઈપણ તેમાં સંકળાયેલ વિષય સહેલાઈથી મળી શકે તેમ છે. ગ્રંથ અપૂર્વ છે, તેના વિશે અમારા ટૂંકા વિચારો અમે પ્રથમ ભાગના સ્વીકાર વખતે દર્શાવેલ છે. પહેલા ભાગની સમાલોચનામાં લખ્યા પ્રમાણે ત્રીજો છેવટનો ભાગ પ્રસિદ્ધ થાય તે વખતે આખા ગ્રંથની પ્રસ્તાવના આચાર્ય મહારાજશ્રી પિતે તૈયાર કરે અથવા આવા ગ્રંથના જ્ઞાતા કોઈ સમર્થ વિદ્વાનને હાથે તૈયાર કરાવવામાં આવે તે ઇચ્છવા જેવું છે. બની શકે તો હિંદી ભાષામાં આવી પ્રસ્તાવના લખાવી જોઈએ..
વિદુ- પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસુરીશ્વરજીકૃત તથા આ. શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના વિવેચન સહ લેખક આચાર્યશ્રી ઋદ્ધિસાગરજી મહારાજ-પ્રક્રાશક શા. ભોગીલાલ અમથાલાલ વખારીયા-વિજાપુર. મૂલ્ય રૂા. પાંચ. આ ગ્રંથ ગશાસ્ત્રને એક અપૂર્વ ગ્રંથ છે. પાતંજલ યોગદર્શનને જૈન દૃષ્ટિએ સમય મૂળ ગ્રંથકાર હરિભદ્રસૂરીશ્વરજીએ કરેલ છે. યોગદષ્ટિસમુ. ચય અને ગોગબિદુ બધા મેલાથીએ વાંચવા, વિચારવા અને જીવનમાં ઉતારવા જેવા સ્વાધ્યાયના ગ્રંથ છે. ઋદ્ધિસાગરસૂરિજીએ વિસ્તૃત વિવેચન કરી ગુજરભાષાના વાચકોને અધ્યાત્મ સંબંધી સુંદર સામગ્રી પૂરી પાડી છે. પ્રયાસ પ્રશંસનીય છે.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વ. ૩ જુ) ગણધરવાદ. મુનિશ્રી રત્નપ્રભવિજયજી સંપાદિત આ ગ્રંથ છપાવનાર શ્રી જેન સિદ્ધાંત સોસાયટી, પાંજરાપોળ ઉપાશ્રય–અમદાવાદ, કિંમત રૂ. ૧૦) હિંદુસ્તાનમાં.
આ ગ્રંથ પ્રથમ ૧૯૪૨માં છપાયો હતે તેમાં થોડોઘણો ફેરફાર કરી સન ૧૯૫૦માં પુનઃ છપાવવામાં આવ્યો છે. ક્ષમાશ્રમણ શ્રી જિનભદ્રગણિએ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ રચેલ આવશ્યક સૂત્રની નિર્યુકિત ઉપર માગધીમાં ભાષ્ય રચેલ છે. અને તેના ઉપર સંસ્કૃતમાં માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીની ટીકા છે. સદરહુ નિયુકિત, ભાષ્ય અને સંસ્કૃત ટીકા સાથે ગણુધરવાદવાળો ભાગ આ ગ્રંથમાં છપાયો છે. અને અંગ્રેજીમાં તેનું ભાષાંતર કરવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથ અંગ્રેજી ભાષા જાણનારને વાંચવા જેવો છે. ગણતરવાદમાં જૈન
(૨૪૮ ) :

Page #25

મક ૧૧ મા ]
પુરતાની પહોંચ
૨૪૯
દર્શનના આત્મા, ક વિગેરે દારાનિક વિષયાનુ લીલા સાથે ન્યાયની ભાષામાં સમયન કરવામાં આવેલ છે. પુસ્તક જાહેર લાઇબ્રેરી, કાલેજો, પાશાળાઓમાં વસાવવા જેવુ છે. આપણા મુનિ મહારાજાએ આવા પુસ્તકે સોંપાદિત કરવા અને તે દ્વારા જૈન તત્ત્વજ્ઞાનને સ્વદેશ અને પરદેશમાં પ્રચાર કરવા જે પ્રયાસ કરે છે તે સ્તુત્ય છે.
સિરિસંવૂવામિચરિતમ્ (પ્રતાકાર )—પ્રાકૃત ભાષામાં આ ચરિત્રનું ગૂથન કરવામાં આવ્યુ' છે, શ્રી જંબૂસ્વામીના ચરિત્રને લગતા અનેક ગ્ર ંથે છે, પરન્તુ આ પ્રાકૃત રચના વિશિષ્ટ પ્રકારની છે, તેમજ તેમાં આવતા પ્રસંગો પણ અલૌકિક છે. સંપાદક-પન્યાસ શ્રી ધુર્ધરવિજયજી મહારાજ છે. મૂલ્ય રૂા. ૧-૪-૦, અમારી સભામાંથી મળી શકશે. સભાને મુનિશ્રી ીકારવિજયજીના સ્મરણાર્થે તેમના સ'સારી બંધુ ગાંગજીભાઇ કર્મશી તરફથી ભેટ મળી છે.
શ્રીપાક્ષિક્તસૂત્ર-વૃત્તિ ( પ્રતાકાર )—સોધક અને સૌંપાદક-આચાર્યશ્રી ચંદ્ર સાગરસૂરિજી મહારાજ. આર્થિક સહાયના પ્રેરક આચાર્યશ્રી વિજયભક્તિસૂરિજી મહારાજ, પ્રકારાક-થરાતિવાસી શેઠ છેોટાલાલ સુપ્રીતચંદ્ર ટીકાકાર શ્રી યોદેવસૂરિએ આકૃતિ વિ. સ. ૧૩૨૭ માં રચી છે. સધુ-માધ્વીને અભ્યાસ માટે આવશ્યક ગ્રંથ છે.
સિિવજ્ઞયચંદ્ર હિચિમ્ ( પ્રતાકાર )—સ'પાદક-મુનિરાજ શ્રી શુભ’કરવિજયજી, પ્રાપ્તિસ્થાન કરાવત્રાલ પ્રેમચંદ 'સારા, કે, બજારમાં-ખંભાત. આ શિરનામે છ આનાના ટાંપ મેકલનારને ભેટ મેકલવામાં આવે છે. પ્રાકૃત ભાષામાં શ્રી ત્રિજયચંદ્ર કૈવલીનું ચરિત્ર રોચક ભાલામાં વર્ણવવામાં આવેલ . અષ્ટપ્રકારી પૂજા પર, વિવિધ કથાઓ આપવામાં આવી છે. પ્રયાસ પ્રાતીય છે, પ્રતાકાર પાના આશરે ૫૦ છે.
શ્રીનનાર મદ્દાત્મ્યનું ( પ્રતાકાર )—લીસિદ્ધસેનાચાર્યજીની આ કૃતિના સંપાદક પન્યાસશ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજ છે. આ પ્રકારના આ લધુ ગ્રંથમાં નમસ્કાર મહા મંત્રનું માહાત્મ્ય અપૂ રીતે દર્શાવવામાં આગ્યુ' છે. ' મૂલ્ય દશ આના, પ્રાપ્તિસ્થાન શ્રી કેશરભાઇ જ્ઞાનમંદિર-પાટણ,
વિમ-જીતવારણમ્ ( પ્રતાકાર )—પ્રકાશક-પૂ. પ ંન્યાસથી ભક્તિવિજયજી ગણિવરના સદુપદેશથી જૈન સધ-રાંધેજા, સપાદક-પ. શ્રી માનવિજયજી મહારાજ તથા ૫. શ્રી ક્રાંતિવિજયજી મહારાજે આ પ્રકરણનું સપાદન સુંદર કર્યું છે. શ્રી ઋષિમંડળસ્તવ પ્રકરણની ગાથા ૧૬૨ છે. પ્રતાકાર પાના છવીશ છે. સાથે ચૂરે પણ આપવામાં આવી છે. કીંમત છ આના, પ્રાપ્તિસ્થાન સંધવી વાડીલાલ ધુરાભાઇ-રાંધેજા
વીરકથામૃત( ભાગ ૧ લા )—શ્રી લાધાજીસ્વામીસ્મારક ગ્રંથમાળાના મણકા ૩૯ મા. સંગ્રહકાર સ્વ. કવિશ્રી મહારાજશ્રી વીરજીસ્વામી, સંપાદક-શાંતમૂર્તિ' મુનિશ્રી રૂપચંદ્રજી સ્વામી, પ્રાપ્તિસ્થાન કાંતિલાલ વૃજલાલ શેઠ-લીંબડી. મૂલ્ય રૂા. દોઢ, ક્રાઉન સાળ પેજી સાઈઝના ૨૨૫ પૃષ્ઠના આ પુસ્તકમાં ટૂંકી ટૂંકી ૧૩૫ કથા સુંદર અને બેધક ભાષામાં આપવામાં આવી છે. દરેક કથાની નીચે તેને સાર સક્ષિપ્ત રીતે આપવામાં આવ્યા છે. એકંદર પ્રયાસ પ્રશંસનીય છે.

Page #26

શ્રી જૈન ધમ પ્રકાશ.
[ ભાદ્રપદ
ધ સિ’હ મત્રીના રાસ અને શિવમાધ—સ'પાદક-શાંતમૂતિ' શ્રી રૂપચંદ્રજી રવામી, ચૌદ ઢાળમાં, કર્તા સ્વ. કવિ શ્રી વીરજીસ્વામીએ પાતાની વિદ્વત્તા દર્શાવવા સાથે ઉપદેશક વસ્તુ રજૂ કરી છે. કૃતિ સારી છે. આ રાસની પાછળ શિવષેધમાં ટૂંકા ટૂંકા ઉપદેશક વાકયાને સારા મચતુ કરવામાં આવ્યો છે. પાટના એ આના મેકલવાથી શેડ કાંતિદ્યાલ વૃજલાલ, છાલીયાપુરા, લીંબડીથી ભેટ તરીકે મળો,
૫૦
શ્રી તપા-ખરતરભેદ:-પ્રકાશક-શ્રી મુક્તાબાઈ નાનમંદિર-ડભેઇ. શ્રી આત્મકમલ-દાન-પ્રેમ-જંબૂસુરિજી જૈન ગ્રંથમાળા ન. ૧૬ કિંમત રૂા. ૨-૦-૦ પેઇજ ૧૭. ભાષાકાર આ. શ્રી વિજયજરૃરિએ પ્રયાસ સુદર કર્યાં છે. આ પુસ્તકમાં તપગચ્છ અને ખરતરગચ્છ વચ્ચે જે મતાંતર છે તેનુ વધુ'ત દર્શાવવામાં આવ્યુ છે.
શ્રી જ્ઞાનસાર --~વાપન્નુભાષાના અનુવાદ સહિત મૂળ કર્તા-ન્યાયાચાર્ય શ્રીમદ્ ઉપા॰ ચોવિજયજી મહારાજ. સપાદક-પડિત ભગવાનદાસ હરખચંદ, પ્રકાશક-શ્રી જૈત પ્રાચ્ય વિદ્યાભવન-અમદાવાદ. આ ગ્રંથની આ બીજી આવ્રુત્ત છે, કિંમત બે રૂપીયા. આ બુકમાં ૩૨ અષ્ટકા છે. દરેક અષ્ટકમાં આઠ આઇ શ્લોકાની રચના ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કરી છે, જેને આ અનુવાદ સંપાદક મહારાયે સુંદર રીતે કરેલ છે. દરેક અકાના મૂળના પ્લેકા તેની નીચે શબ્દા અને તે પછી સકન્નતાપૂર્વક વિશેષાય આપી અભ્યાસીએ માટે સરલતા કરી આપી છે. પૃષ્ઠ આશરે ગુસા. અમારી સભામાંથી મળી રાકશે.
નવપદ્ આરાધનવિધિ-સંપાદક-પૂ પન્યાસ શ્રી કનવિજયજી ગણિવર. પ્રાપ્તિસ્થાનઃ સામચંદડી, શાહ-પાલીતાણા. સાળ પેજી ૧૬૦ પેજ, મૂળ ૧-૪-૦ નવ દિવસના નવપદ આરાધના વિધિ, નવપદનાં ચૈત્યવદન, સ્તવન, થૈયા, નવપદ મહિમા વર્ણન, સ્નાત્રપૂજા, નવપદ પૂજા તેમજ અન્ય વિવિધ તપોની આરાધન વિધિને સુંદર સંગ્રહ કર્યો છે. એળીનું આરાધન કરનાર આત્માએતે ઘરમાં વસાવવા જેવુ છે. સાથે નવપદ ભગવતનાં માહાત્મ્ય પર ‘શ્રીપાલ ચરેત્ર' ક્રૂ'કમાં સરળ ભાષામાં સકલિત કરીને મૂકયુ છે,
જિને કાવ્ય વિભાગ:—( ભા. લે. ) શ્રી જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સંધ-મુંબઇદ્વારા આ પ્રકારોને કરવામાં આવ્યું છે. આ વિભાગમાં ધામિક પાડશાળાના અભ્યાસક્રમને ઉપયોગી વસ્તુઓ દાખલ કરવામાં આવી છે. સ’પાદક-શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ. મૂલ્ય આતા. ધાર્મિક શિક્ષણુ સધતી સાથે સંકળાએલ મુંબઇની પાશાળાઓ તથા પરાની પાઠશાળાઓમાં આ અભ્યાસક્રમ ચલાવવામાં આવે છે. ધીમે ધીમે આ શિક્ષણુ સંધ પોતાનુ કાર્યક્ષેત્ર વધારતુ જાય છે. આ વિભાગને ખીન્ને વિભાગ પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવનાર છે. આ ભાગની વિશિષ્ટતા એ છે કે-બધા સ્તવના વગેરેના શબ્દાર્થા તથા સામાન્ય સમજીતી પણ આપવામાં આવી છે, જેથી અભ્યાસકને સરલતા રહે. પાઠરાળામાં પ્રચાર કરવા લાયક છે. રવીન્દ્ર પોપટલાલ સીરીઝ તરીકે ગાંધી પોપટલાલ હરગેાવૃંદદાસ તરફથી આર્થિક સહાય મળવાથી પડતર કિ’મતે આપવામાં આવે છે.
=><<

Page #27
થી નવું પ્રકાશન તરતજ મગાવે છે છે પ્રભાવિક પુરુષ : : ભાગ ત્રીજો લેખક: શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી શ્રી મોહનલાલભાઈની કથા-સાહિત્ય અંગેની કલમથી “શ્રી જૈન છે. ધર્મ પ્રકાશ"ના વાચકો અજ્ઞાત નથી. તેમની કસાયેલી કલમથી આજ છે પૂર્વે પ્રભાવિક પુરુષ ભાગ 1-2 પ્રકાશિત થઈ ગયેલ છે અને તેનો !! સુંદર ઉપાડ થયો છે તેવી જ રસિક કલમથી, સાદી ને સુરેચક ભાષામાં જે છેઆ ત્રીજો ભાગ આલેખવામાં આવ્યો છે. પ્ર પૂર્વના બંને ભાગ પછીની હકીકત આ પુસ્તકમાં વણી લેવામાં આવી છે ઠે છે, એટલે પૂર્વધર ત્રિપુટીમાં આચાર્ય સંભૂતિવિજય, શ્રી ભદ્રબાહુ | છે સ્વામી અને દશ પૂર્વના જ્ઞાતા, ચોરાશી ચોવીશી પર્યત અમર નામધારી છે તે મુનિશ્રી યૂલિભદ્ર, સમ્રા ત્રિવેણમાં સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત, સંપ્રતિ છે અને ખારવેલ અને બંધબેલડીમાં શ્રી આર્ય મહાગિરિ અને શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિનાં રસ-ભરપૂર કથાનક છે. છે સુંદર ત્રિરંગી જેકેટ, પાકું બાઈડીંગ, ક્રાઉન સોળ પેજ સાઈઝના પૃષ્ઠ છે આશરે સાડા ત્રણસો છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા સાડા ત્રણ તમારી નકલ માટે આજે જ લખી નાખે - શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર. ઇ શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણક પૂજા, [નવી આવૃત્તિ-અર્થ સાથે. ] સભા તરફથી ઉપરોક્ત પૂજા બહાર પડેલ, તે ઘણા સમયથી શીલકમાં ન હોવાથી તેની આ સુધારેલી નવી આવૃત્તિ બહાર પાડવામાં આવી છે. પૂજાને અર્થ સ્વ. શ્રી કુંવરજીભાઈને લખેલ હેવાથી સમજવામાં ઘણી જ સરલતા રહે છે. કિંમત પાંચ આના. પટેજ અલગ. લખે. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર, શ્રી પર્વતિથિ સ્તવનાદિ સમુચ્ચય * દરેક પર્વ તિથિઓના, વીશ સ્થાનક, નવપદ, વીશે તીર્થકર, પર્યુષણ તથા મહત્ત્વના ચૈત્યવંદન, સ્તવન તથા સજઝાય વિગેરેને અનુપમ સંગ્રહ. પાકું કપડાનું બાઈડીંગ અને પાંચશે લગભગ પૂ8 હેવા છતાં મૂકય માત્ર રૂપિયા ત્રણ, પટેજ અલગ. લખ–શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર, For Private And Personal Use Only