Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्री जैन धर्म प्रकाश.
जो नजाः केयमविद्या ? कोऽयं मोहः ? केयमात्मवश्वनता ? केयमा त्मवैरिकता ? येन यूयं गृध्यथ विषयेषु । मुथ कलत्रेषु । बुज्यय धनेषु । निह्यथ स्वजनेषु । हृष्यथ यौवनेषु । तुष्यथ निजरूपेषु । पुष्यथ प्रियसङ्गतेषु । रुष्यय हितोपदेशेषु । दुष्यथ गुणेषु | नश्यथ सन्मार्गासस्त्र प्यस्मादृशेषु सहायेषु । पीयथ सांसारिकसुवेषु । न पुनयुयमायस्यथ ज्ञानं । नानुशीमयथ दशेनं । नानुतिष्ठथ चारित्रं । नाचरथ तपः । न कु.स्थ संग । न संपादपथ सद्भूतगुणसंचारजाजनमान्मानमिति । एवं च हितां नयां जो जद्र! निरर्थकोऽयं मनुष्यनवः । निष्फलमस्मादृशसन्निधानं । निष्प्रयोजनो नता पाहा. नानिमानः । अकिश्चित्करमिव जगवदर्शनासादनं । एवं हि काभ्रंशः परमवशिष्यते। स च नवनामझत्वमानदयति । न पुनशिरादपि विषयादिषु संतोषः। तन्न युक्तमेवमासितुं जवाशां । अतो मुश्चत विषयप्रतिबन्ध । परिहरत स्वजनस्नेहादिकं । विरहयत धनजवनममत्वव्यसनं । परित्यजत निःशेपं सांसारिकमन जांबालं । गृहीत लागवती लावदीक्षां । विधत्त. संझानादिगुणगण; संचयं । पूरयत तेनात्मानं । जवत स्वार्थसाधका यावत्सभिहिता नवता इयं ।
नपमिति भवमपश्चा कथा.
-
Pain
-
.
...
પુસ્તક ૩૦ મું,
માહ સં. ૧૯૦૧. શાકે ૧૮૩૬.
અંક ૧૧ મો.
-
-
श्री अजितजिन स्तवन.
( २४ाधा २माम २५५।। मूल्य-ये ४ी. ) અજિત જિનેશ્વર ચરણની સેવા, હેવાએ હું હળિયે; કઈ અણ ચાખે રસ અનુભવ–રસને ટાણે મળિયે. પ્રભુજી કેર કરી મહારાજ કાજ અમારાં સારે.
અહે મહારા જિન ! અહા મમ્હારા પ્રભુજી! ' १ मारे ५१.
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- જૈનધર્મ પ્રકાર,
ગિરૂઆ ગરીબ નિવાજ, ભવજળ પાર ઉતાર-એ ટેક. મા પદ્ છે નવિ છે કે, હું એ નવિ ટાણે રે ભકિતભાવ ઉઠ જે અંતર, તે કેમ રહે શરમાણે. પ્ર લેચન શાનત સુધારસ સુભગા, મુખ મટકાળું પ્રસન્ન રે, રોગમુદ્રાનો લટકે ચટક, અતિશય અતિ ધ. 'આ કાળમાં વાર અનંતી, રામાણીએ નવી જાગે રે, પવનકાળે તે રસ ચાખણ, તું સમરથ પ્રભુ માગ્યો. પ્ર૦ ૪ પિંડ દસ્થ રૂપસ્થ વ લીને, ચરણ કમલ તુજ ચહિયે રે, ભમર પેરે રસ સ્વાદ ચખાવો, વિરસો કાં કરે મહિય. પ્રવ નું અનુભવ રસ દેવા સમરથ, હું પણ ચરથી તેનો રે ચિત્ત વિત્ત ને પાત્ર સંધે, અજર રહ્યા હવે કેહને. પ્ર. ૬ | પ્રભુજીની મહેરે તે રસ ચાખયે, અંતરંગ સુખ પામ્યો;
સાનવજય વાચક એમ જ છે, તે મુજ મન મુકામે. પ્ર૦ ૭
सरस्वती महिमा अष्टक.
(વસંતતિલકા વૃત્ત. ) પિતા અમુલ્ય નર જમણે ખજાનો. સોલ બાળ વયમાં સુધરે જમાને; પાતાં ૨ાકાળ શુભ વર્ષ ગળે નિરાંતે, વિદ્યા પઢેલ વય ગ ળત પૂર્ણ ખાતે. ૧ વિઘાવડે વિત્ય વાડ વિશેષ વાધે, ઉદ્યોગ વારિ ડરતાં નિજ અર્થ સાથે એ સભા બિચ વધે વ્યવહારમાં તે, વિદા પલ વય ગાળતા પૂર્ણ ખાંતે. ૨ વિધા સુવેલ વધતાં સુખ કીર્તિ વધે, નાની અને જગતમાં ત્રણ વર્ષ સાધે; વિદ્યા વિના જનમ સર્વ વૃથા ગળાને, વિદ્યા પઢેલ વય ગાળત પૂણે ખાંતે. ૩ ઘેલી પુલાય વસતે હમ તે હવેલી, તું કાશિકા કત કાગળ માન મેલી: પ્રત્યુત્તરે કથત કાગળ શું ફલાત, વિદ્યા પઢેલ વય ગાળત પૂર્ણ ખાતે ૪ શોભે પ્રિયા રાહત કથિ તળી કમાણી, નત જણાય કર નાયબરેલ શાણીશોભા પ્રહેલ આ કાગળની કુપા તે, વિદ્યા પઢેલ વય ગાળત પૂર્ણ ખાતે. ૫ નિદાન પર તસ તાત કમાય શાને, સેપેલ દ્રવ્ય ઉગ ન મૂરખાને;
૧ અજ્ઞાન અવસ્થામાં. ૨ વિવેક દશા ગોગ. ૩ ધર્મધ્યાનના ભેદ. ૪ વાધ – સવ ૫ નીકાલ થી, કમાયો, કૃતાર્થ થયા. ૬ શિયા-પી. કેથળી નારી જાતિ, - કાગળ રાતિ છે. કરે છે. ૮ નાણ-નાણું. ૯ કૃપા-મેહરબાની.
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્ઞાનસાર સૂત્ર વિવરણમ.
---- ~~- ~- .............. વિદ્યા કા: નિપુણતા ધર પુત્રમાં તે, વિદ્યા પઢેલ. વય ગાળત પૂર્ણ ખાતે. ૬ વિદ્યા પઢી લધુ વયે વ્યવહાર સાધે, રેતા હદ વિનય ધર્મ સુકાર્ય વધે, જાણે પઢેલ જગમાં જન તે જાતે. વિદ્યા પહેલ વય ગાળત પૂર્ણ ખાતે. ૭ શોભા કળા વિવિધ દેશત જણાયે, વિદ્યા પ્રતાપ સરવે સ્થળમાં ગણા; વિદ્યાવડે સફળ દુર્લભ. જન્મ થાતે, વિદ્યા પઢેલ વય ગાળત પૂર્ણ ખાતે ૮
દુર્લભજી વિ. ગુલાબચંદ મહેતા, વળા.
ज्ञानसार सूत्र विवरणम्..
નિવાગામ્ ૨૮ છે.
શ્રી વીતરાગના વચનાનુસારે ગસાધન યાગ અભ્યાસ કરનારા મુમુક્ષ જનો નિશ્ચિત યોગયજ્ઞનું ફળ મેળવી શકે છે, તેથી પ્રસંગાગત તે નિયાગનું નિરૂપણ ગ્રંથકાર કરે છે.
यः कर्महुतवान् दीप्ते, ब्रह्माग्नौ ध्यानधाय्यया ।।
स निश्चितेन यागेन, नियागप्रतिपत्तिमान् ॥ १ ॥ ભાવાર્થ_નિશ્ચિત યાગ (ય) તે નિયાગ કહેવાય છે. તેનું સ્વરૂપ શાસ્ત્રકાર સમજાવે છે. જે શુદ્ધ બ્રહ્માગ્નિમાં ધ્યાન-સાધનથી વિવિધ કર્મને હમે છે તે મહાશય નિશ્ચિત યાગવડે નિયાગી કહેવાય છે. ૧.
पापध्वंसिनिनिष्कामे, ज्ञानयज्ञे रतो भव ||
સાવ ઈન જિં, મતિ/મનરાવ ! ૨ ||. ભાવાર્થ–પાપના ક્ષય કરનાર એવા નિષ્કામ (પૈગલિક કામનારહિત) જ્ઞાન-યજ્ઞામાં રતિ કવી યુક્ત છે. વૈભવની ઈચ્છાથી મલીન એવા પાપયુક્ત કર્મયજ્ઞ કરવાનું શું પ્રયોજન છે? જેમને પાપનો ક્ષય કરી નિષ્પાપ થવા ઈચ્છા હોય તેમને તે પાપયુક્ત કર્મયોને અનાદર કરી કેવલ જ્ઞાન-યજ્ઞનેજ આદર કરે ઘટે છે. કેમકે લેહ ખરડ્યું વસ્ત્ર જેમ લેહીથી સાફ થઈ શકે નહિ, પણ શુદ્ધ જલ વિગેરેથીજ સાફ થઈ શકે છે, તેમ પાથી ખરડાએલું મન પણ પાપયુક્ત કર્મયજ્ઞાથી શુદ્ધ થઈ શકે નહિ, પણ પાપરહિત એવા જ્ઞાનયજ્ઞથી જ તે અવશ્ય શુદ્ધ થઈ શકે. માટે જ નિષ્કામ એવા જ્ઞાન-યજ્ઞમાં રક્ત થવું એ જ્ઞાની-વિવેકી મહાશને દચિત છે, પણ પાપયુક્ત કર્મ કરવાં એ ઉચિત નથી, ૨.
૧ શુદ્ધ આત્મરવપમાં નિમમ થઇ-મલીન બની.
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- જે ધર્મ પ્રકાશ
ના.વાગરા , વરૂડા ગામના
રાગ અંત નવા ચગાતિ વિમ્ II રે || ભાવાર્થ–કર્મચા પણ કરવાનું વેદમાં કથન હોવાથી મનની શુદ્ધિથી તે પણ પાન-યજ્ઞનું ફળ આપે છે, એવું ઈછનાર પ્રહા-જ્ઞાનીઓ ચેન'– યાગને કેમ તજે છે? જે બીજા કયજ્ઞથી મનની શુદ્ધિ સંભવે છે તો આથી કેમ નહિ? એમ સમજી વિવેકી જનાએ પાપ-યુક્ત સર્વ કર્મ-યોને પરિ
ત્રાય વર્ષ, થરાધાળઃ ||
pળતરાળા, જ્ઞાનવ તુ જિના | ક | ભાવાર્થ—છી વીતરાગની પૂન, સદગુરુને દાન, દીન દુઃખીને ઉદ્ધાર-વિગેરે ગૃહસ્થ-અધિકારીને શ્રેષ્ઠ આચરણ બાગનું કારણ હોવાથી જ્ઞાન
ગ કહી શકાય છે, પરંતુ જ્ઞાની-મુનિને તો ફક્ત જ્ઞાન-ગજ સેવવા ચગ્ય છે. ગૃહ યોગ્ય ( રાઘળો) આચાર સાધુને સેવવાનો નથી. કેમકે બન્નેને અધિકાર ભિન્ન છે. ૪.
મિશન વિદિત, ર્ષ In
વામિનાર ૧ gagશારિરિવ્યતા / ૧ / ભાવાર્થ-જુદા હેતુથી કરેલી કિયા કિલષ્ટ-કને ક્ષય કરી શકે નહિ. જ પાપ-કમને ક્ષય કરવાની પવિત્ર બુદ્ધિથી જ નિજ અધિકાર ઉચિત કિયા વિવેકથી કરવામાં આવે તે જ તેથી પાપ-કર્મનો ક્ષય થઈ શકે છે, પણ તેથી વિરુદ્ધ આચરણ કરતાં તે કદાપિ કર્મ ક્ષય થઈ શકે નહિ. સ્વ સ્વ અધિકાર મુજબ કરેલી કરણી સુખદાયી નિવડે છે.' સાધુ સાધુખ્ય અને ગૃહસ્થ ગૃહસ્થ
થ કણી કરતાં સુખી થાય છે, પણ સાધુ પતે ગૃહાગ્ય અને ગૃહસ્થ પોતે સાગ્ર કરણ કરવા જતાં ઉલટા અનર્થ પામે છે. પુત્રેષ્ટિની રે (પુત્ર માટે કરવામાં આવો યજ્ઞ વિશેષ “ પુષ્ટિ ” કહેવાય છે, તેનીપેરે ) અધિકાર વિરુદ્ધ અને નિર્દોષ શાસ્ત્રમાર્ગ વિરુદ્ધ આચરણથી અનર્થ જ સંભવે છે. એમ સમજીને સુનિપુણ ને પાપયુકત યોથી સદંતર દૂર રહે છે, અને પવિત્ર એવી ઘર્મકરાણી પણ પવિત્ર ઉદ્દેશથી જ કરે છે. પ.
ब्रह्मार्पणमपि ब्राह्म-यज्ञांतर्भावसाधनं ।।
सलामा कमणो युक्त, स्वकृतत्वस्मये हुत ॥ ६ ॥ 1 એ બ જ પનું નામ છે, તેનો યજ્ઞ કરતા નથી, તેનું શું કારણ? - 15:== . trai : ' શનિ છે મટા.
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્ઞાનસાર સૂત્ર વિવરણુમ.
ભાવા
બ્રહ્માર્પણુ કરવુ એનેજ જ્ઞાનયજ્ઞનુ ખરેખરૂં સાધન કહેવામાં આવે તે તેથી પણ સ્વકર્તૃત્વ-અહુકાર એટલે પાતે કર્યાપણાના ગ ગાળી નાંખી જ્ઞાનાગ્નિમાં કનેાજ હામ ફરવેા ઘટે છે, પ્રથમ અહંકારના હામ કરતાંજ કર્મના ફ્રેમ કર્યો કરે છે. માટેજ પાપયુકત ક-યજ્ઞ કરવાનો કદાગ્રહ તજી દઈ ગૃહસ્થાએ તેમજ સાધુઆએ ઉપરની યુક્તિયુક્ત વાત વિવેકથી વિચારી સ્વસ્વઅધિકાર ઉચિત સદાચારજ સેવવા ચેાગ્ય છે. ૬.
ब्रह्मण्यर्पित सर्वस्वो, ब्रह्मदम् ब्रह्मसाधनः
ब्रह्मणा ब्रह्म, ब्रह्मणि ब्रह्मगुप्तमान् ।। ७ ।। ब्रह्माऽध्ययननिष्ठावान्, परब्रह्मसमाहितः
ब्रह्मणो लिप्यते नाव - नियागप्रतिपत्तिमान् ॥ ८ ॥
ભાવાર્થ આત્મસમર્પણ કરનાર, તત્ત્વદર્શી, તત્ત્વસાધક, તત્ત્વજ્ઞાનવડે અજ્ઞાનના ઉચ્છેદ કરનાર, શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યં સેવનાર, તત્ત્વ અભ્યાસમાં રકત રહેનાર અને સ્વરૂપમાંજ રમણ કરનાર એવા નિશ્ચિત યાગસપન્ન સાધુએ કદાપિ પાપકર્મોથી લેપાતા નથી, મતલબ કે નિલે પ રહેવા ઈચ્છનાર સાધુએ અનતરીકત લક્ષણ ધરવાંજ જોઈએ. બાકી તે અહુ'તા, મમતા, અજ્ઞાન, અવિવેકાચરણ અને સ્વાર્થ 'ધતાર્દિક સર્વ અપલક્ષણા તા કેવળ દુર્ગતિમાંજ દેરી જનારા છે, માટે એ સર્વે અપલક્ષણાથી અલગા થઇ એકાન્ત રહિત સાધવુ' સવથા ઉચિત છે. ૭-૮. મુ.વિ.
વિવેચન~~~આ અષ્ટક ઉચ્ચ કોટીના જ્વાને માટે ખાસ છે અને તે હિંસક યાગને નિષેધ કરી સત્યયાગ ( યજ્ઞ ) સમજાવવા માટેજ લખવામાં–રચવામાં આવ્યુ છે. અજ્ઞાન મનુષ્યાને ઐહિક સુખને લગતા અનેક પ્રકારના ( રાજ્ય, સ્ત્રી, પુત્ર, ધન વિશે લાભની પ્રાપ્તિના કારણુ સમજાવી ઐહિક સુખાભિલાષી બ્રહ્માદિકાએ પાતાની વાસનાને તૃપ્ત કરવા માટે અનેક પ્રકારના તિર્યંચાને હામ કરવારૂપ યજ્ઞની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી છે. તેવા યજ્ઞની પ્રવૃત્તિ વીશમા મુનિસુવ્રત સ્વામીના તી માં થયેલા પર્વત વિગેરેથી શરૂ થઇ છે. તેની હકીકત જૈન રામાયણમાં સવિસ્તર આવે છે ત્યાંથી વાંચી લેવી. અહીં લેખ વધી જવાના કારણથી
લખેલ નથી.
એવા હિંસાકારી યજ્ઞા તે ખરા ય। ( યાગ ) નથી, પણ સત્ય-નિશ્ચિત યાગ ( નિયાગ ) તે ધ્યાનાગ્નિમાં કર્મરૂપ ડુતદ્રવ્યને હાસવા અર્થાત્ ધ્યાનાગ્નિવડે કોંને બાળી દેવા-કર્મોની નિજ રા કરવી તેજ છે. આ હકીકતની આ અષ્ટ
૧ આત્મા ણ પાંમભાગ આત્મર્ત્યાગ યા સ્વાર્થ ત્યાગ કરવામાં આવે તે.
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
'કમાં બહ કારી રીતે પુષ્ટિ કરી છે. અર્થ લખવામાં પણ સારે વિસ્તાર કરેલ છે તેથી વિવેચનમાં વધારે લખવાની આવશ્યક નથી પણ ટૂંકામાં કાંઈક લવામાં આવ્યું છે.
શાસકાર કહે છે કે જો તારે આત્માની દુરી દશા પ્રાપ્ત કરવી હોય તે પાપકારી કર્મયાને છોડી પાપવિવૃંસારી જ્ઞાનાગમાં પ્રવૃત્તિ કર. કર્મય વક્ત હોવાથી કરવા એગ્ય તું માનતો હોય તે તેમાં મારી ભૂલ થાય છે; કારણ કે આવા કિ યા અસલ માં હતા જ નહીં, આ ફાની પ્રરૂપણાવાળા વદ તે નાવીને વેદ છે. એને માટે શ્રીમાન આત્મારામજી મહારાજે પ્રગટ કરેલ જન તાદશી, અજ્ઞાન તિમિર ભાસ્કર અને નર્વનિર્ણય પ્રાસાદ એ ત્રણે ગ્રંથમાં ઘણા વિસ્તારથી રપઈકરણ કરેલું છે. વીતરાગની પૂજા વિગેરે પણ યજ્ઞ કહેવાય છે પણ તેના અધિકારી ગૃહસ્થ છે-ગીઓ તે જ્ઞાનયજ્ઞાના અધિકારી છે. તેને માટે વીતરાગની દ્રવ્યપૂનદિ યો પણ કર્તવ્યરૂપ નથી. દરેક કાર્ય અધિકારીપરત્વેજ કર્તાયરૂપ ગણાય છે. દરેક કાંગે દરેકને (ગૃહસ્થ યોગી વિગેરે સર્વને) કરા એ હા નથી.
યુગાદિ કર્મ પણ શિવા દશવ અથાતુ ગતા વિરૂદ્ધ અન્ય ઉદ્દેશવડે કરવામાં આવ્યા હોય તો તે તેથી ભિન્ન ફળ આપતા નથી. આથતુ જે ઉદ્દેશથી કરવામાં આવ્યા હોય તે પ્રકારનું જ ઓછું કે વધતું ફળ આપે છે. તેથી અહિં એક યા પણ શુભ ઉદ્દેશવજ સાધ્યને નિણય કરીને કા ઉચિત છે.
ઉત્તમ છે એ જ્ઞાનાગ્નિમાં અહંકાર, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મત્સર, પટ્ટહાદિ અનેક પ્રકારના દુર્ગુણોને હોમ કરવા યોગ્ય છે. યોગીઓને માટે તે એજ યા કુત્ત વ્યરૂપ છે. તેથી અન્ય સર્વ યોને એક વ્યરૂપ સમજી જા ઉત્તવ્યપરાયણ થવું જોઈએ. આવા કારાગથી જ બ્રહ્મ જે આત્મા તેના હિત માટે જ સર્વસ્વનું અર્પણ કરનાર, બ્રહ્મ દષ્ટિવાળા, હા સાધન કરનારા, બ્રહવ, અદ્દાને બ્રહ્મને વિજે, બ્રહ્મ ગુપ્તિવાળા થઈને હોમ કરે છે, તેવા બ્રાધ્યયનમાં નિષ્ઠાવાળા અને પuતામાં સમાધિવાળા બ્રા ( આમાઓ) ખર નિયાગને ઓળખીને તેનેજ આદરે છે કે જેથી તેઓ પાપકર્મથી લેવાના નથી.
આ અષ્ટકના અધિકારી તેમજ તેના ખરા સ્વરૂપને લેખકે બહુ અપ હોય છે. તેથી અહીં તેનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યું નથી. આ અષ્ટકનું રહસ્ય એ છે કે હિંસક યોને તજી દઈને અહિંસક યજ્ઞ કરવા ઉત્તમ જીવેએ તત્પર થવું. ગૃહસ્થોએ પણ અહિક સુખની આશાએ દિપણ પાપકારી હિંસક ય કરી પિતાના આત્માને પાપ પ્રકૃતિથી લિપ્ત કરે નહીં, કારણ કે તેવા યોથી
' , ' , " \ છે. તેનાથી તેવા પ્રકારના કહેવામાં
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
સત્સંગ (સમમ સૌજન્ય.)
૩૪૧
આવતા ઐહિક સુખની પણુ પ્રાપ્તિ થતી નથી, માત્ર તેનાથી તા તેવા યજ્ઞા કરાવનારાની વાસનાજ તૃપ્ત થાય છે. માટે ધાનાગ્નિમાં કર્મીનેા અથવા જ્ઞાનાગ્નિમાં અહંકારના હામ કરવારૂપ ભાયજ્ઞ કરવા. અને દ્રવ્યયજ્ઞ કરવાની ઇચ્છા થાય તો વીતરાગની દ્રષ્યપૂજા અનેક પ્રકારના ઉત્તમ ઉત્તમ દ્રવ્યેવડે તેના અધિકારી ગૃહસ્થાએ કરવી કે જેથી અહિક ને આમ્રુધ્મિક અને પ્રકારના સુખાની પ્રાપ્તિ થઇ શકે છે. તંત્રી.
=>
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સત્સંગ (સક્ષમ સૌનન્ય. )
( લેખક-કપડીયા મેાતીચંદ્ર ગીધરલાલ. સોલીસીટર.) ‘સત્સંગ’ એટલે સજજનના મેળાપ, તેની સાથે સબંધ અને તેની પાસે હાજર રહી તે સાથે ચર્ચા વાર્તા કરવી, તેઓએ આપેલા એધ સાંભળવા અને તેન! સબંધમાં એકથી વધારે વખત આવ્યા કરવું. વિદ્વત્સેવના કરવી એ સપ્તમ સાજન્ય છે. એ આપણે સાજન્યના પ્રથમ લખેલા વિષયમાં જેયું છે અને વિદ્ધસેવા એ સત્સ`ગ હોવાથી તેપર આપણે અત્ર વિચાર કરીએ છીએ. એની પ્રસ્તાવના કરતાં અગાઉ ;નુષ્યઃ વભાવના એક ખાસ આ વિભાવ ઉપર યાન ખેંચવામાં આવ્યુ હતુ. તે પ્રસ ંગે જણાવ્યું હતું કે જુદે જુદે પ્રસંગે સાંસારિક વિપત્તિએ આવે છે ત્યારે સસારપર નિવૃઢ થાય છે અને પ્રાણી વિષય કષાયની ગદતા કરવા તરફ, સસાગૃદ્ધિના પ્રસગો આછા કરવા તર્ક અને ચેતનની શુદ્ધ દશા પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધના એકઠાં કરવા તરફ દોરાય છે, પરંતુ વળી પાા કાંઇક ખાદ્ય સુખ સાધન પ્રાપ્ત થતાં તે સસારપર ઢળી જાય છે. આટલી પ્રસ્તાવના કરી સત્સંગને અને તે વિચારને શું સબધ છે તે વિચાર કરવા મુલતવી રાખ્યા હતા તે વાતને અઢી વરસ થઈ ગયા, આજે તે વિષયની વિચારણા પૂર્ણ કરીએ.
સગ અને મેળાપમાં ઘણા તફાવત છે. એક વખત સાધારણુ રીતે મળવું થાય, મળીને છૂટા પડી જવાય તેનું નામ મેળાપ કહેવાય છે. જ્યારે મળનાર સાથે એકથી વધારે વખત સાથે કહેવાનું થાય, તેની વાત સાંભળવામાં આવે, તેમાં રસ પડે, બન્નેને પ્રિય વિષયો પર ચર્ચા ચાલે અથવા ઉપદેશ શ્રવણ કરવામાં આવે, તેનું નામ સુગ કહેવાય છે. સુગ' શબ્દમાં લખક ઝમક મળી જવાનું અને તુરંત છૂટા પડવાનું નથી, પરંતુ એમાં ચાલુ પશુ જારી રાખવા પણુંઅતન હોય એમ ભાવ જણાય છે. સંગતિ શબ્દ ગુજરાતી ભાષામાં
બહુ સારી ૧ પુસ્તક અઠ્ઠાવીશ કે ત્રીજો યુ. ૮૫ મા આ વિષયના પ્રાથમિક લેખ આવ્યું છે;
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૨
નલમાં પ્રકાશ
રીતે જાણીતા છે. એપર આપણે પ્રથમ વિચાર કરીએ એટલે સ`ગતિ મનુષ્ય જીવનપર શુ અસર કરે છે તે વિચારીએ, પછી સત્સંગના પ્રસ`ગેા અને પરિણામપર વિચારણા કરીશુ અને તે સાજન્ય કેવી રીતે છેતેના ખ્યાલ કરવા સાથે વિષય વિચારણા છેવટે પ્રી કરીશુ
લેકામાં એ પોપટની વાત પ્રસિદ્ધ છે અને તે વાંચનમાળામાં પશુ મૃકવામાં આવી છે. એક માપના બે પોપટ ખચ્ચાંઓને પારાધિએ પકડી એકને ભાલુ લાકા વચ્ચે અને બીજાને મને વેચ્ચે. હવે હકીકત એમ બની કે એક વખત પોતાના સૈન્યથી ભ્રષ્ટ થયેલા રાન્ન ભિલ્લુ લેાકેાની પલ્લી પાસે નીકળ્યે. ત્યાં પાંજરામાં રહેલ પટે ઉચ્ચ સ્વરથી કહ્યું “અરે શિલ લેકે ! અહીંથી મેટ પૈસાદાર માણસ પસાર થઈ ય છે, માટે તેને માા, પકડા, લુંટો, કળામાં લેા.’ રા. આવા શબ્દો સાંભળી બીકથી ઘેાડાને લગામ ચારી ઉતાવળે. દર નીકળી ગયા. અન્ય પવનવેગળી હતા અને ભિલ્લુ લાકે તૈયાર નહોતા, તેથી તેએ તેની પુંડ પકડી કયા નિહ. ચાકી ગયેલ અશ્વ અને રાજા ત્યાંથી કેટલેક દૂર આવેલ ઋષિના આશ્રમ નજીક આવી પહેચ્યું. ત્યાં રાજાને આવતા જોઇ ત્યાં રહેલા પેપટ છોલ્યા ૮ અહી તાપસ લેકે ! કાઈ મહાનુભાવ પુરૂષ આવે છે, તેને બોલાવે, તેના આદર કરી, સત્કાર કરો, તેનું આતિથ્ય કરા, ભિકન કરે. ' રાજા ત્યાં કાયા. કપડા ઉતારી ઘેાડાને ચારે। આપી આતિથ્ય સ્વીકાર્યું અને પછી પોપટને પાતાના હાથમાં લઈ બેસ્થેા કે અન્ને પોપટ લગભગ તદ્દન સરખા છે, રૂપ રંગ અને શરીરનો ઘાટ એક બીજાને મળતા છે, છતાં બન્નેની ભાષામાં આટલા બધા ફેર કેમ પડ્યા? તેના જવાળમાં ઋષિઐએ ખુલાસા કર્યો કે ‘બન્ને પોપટે એકજ માળાપના અચ્છાં હોવા છતાં એને રાગ ભિલ્લાને રહ્યા તેથી તેની સેાબતમાં લુંટફાટની વાતું શીખ્યું અને બીજો અમારી પાસે સારી રીતભાત શીખ્યા. સ’ગતિ પ્રમાણે ગુણ દેષ પ્રાપ્ત થાય છે વિગેરે વાત કહી. જે સાંભળી રાજાને સુગતિ કેટલી અસર કરે છે તેની પ્રતીતિ થઇ.
1
"
*}
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ પ્રસ્તુત હકીકત રા ના જાણવામાં હેવા સંભવ છે, પણ તેના ગર્ભમાં રહેલ આશયપર મહ ઘેાડા વિચાર કરે છે. પંચતંત્રમાં ગાયને એક રાત્રી પ્રસ‘ગધી કાઃઘટાની વિડંબના થઈ હતી તે વાત પણ એટલી સારી રીતે જાહીતી છે. આવી રીતે સંગતિની અસર ઘણી થાય છે, એમ સ્પષ્ટ ાણવા છતાં ઘણા પ્રાણીએ તે સ’બધમાં ટુ બેદરકાર રહે છે. એક વિજ્ઞાન્ પુરૂષને પૂછવામાં આવ્યું કે ‘અમુક માણસ માટે તેને શે! અભિપ્રાય છે? ” તેના જવાથ્યમાં તેણે જણાવ્યું કે ‘હું તેના સબંધમાં વિશેષ જાણતા નથી, તેથી અભિપ્રાય આપી તેની સ્થિતિમાં હાલ નથી, પણ તેના સેાખતીઓ-મિત્રા ફેવા છે તે
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સત્સંગ (સપ્તમ સાજન્ય, )
૩૩
જો તમે મને વિસ્તારથી જણાવેા તે હું તેના સબંધમાં અભિપ્રાય આપી શકીશ.” આ જવાબમાં પ બહુ રહસ્ય છે. અમુક માણસના ચારિત્રના નિણૅય કરવા હાય તે તેના મિત્રાના ચારિત્ર ઉપરથી થઈ શકે છે. જ્યાંસુધી એક સરખા વિચાર અને વન હેાતાં નથી ત્યાંસુધી મિત્રતા થતી નથી અને થાય તે ટકતી નથી. શુષ્ણ, સ્વભાવ અને વર્તનમાં સરખા હૈાય તેનેજ સબધ થાય છે, નહિ તે સામાન્ય મેળાપ થાય પણ મૈત્રી થતી નથી. કેટલીકવાર ડાળ કરનાર માસ પેાતાના દુર્ગુણે! છુપાવી સજ્જનેને અથવા ભદ્ર લેાકેાને ફસાવી તેની સાથે મંત્રી કરે છે; તે તે મૈત્રી દ્વીધ કાળ ટકતી નથી. એને હેતુ એ છે કે એવાં પ્રસ’ગે મૈત્રી સંબંધમાં આગળ ચાલતા જરૂર બને છે કે જ્યારે ડાળ કરનાર પણ પેાતાના ખરા સ્વરૂપમાં જણાયા વગર રહે નહિં અને એક વખત વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં તે જણાય ત્યારે સજ્જના એકદમ તેની મૈત્રીને ત્યાગ તા કરતા નથી, પરંતુ ધીમે ધીમે તેના સ’બુધ ઘટતા જાય છે અને છેવટે મૈત્રીના અ'ત આવે છે. પછી કદાચ પૂર્વના સાધથી મળવા હળવાનુ રહે તેાપણું તે મેળાપના વર્ગમાં આવે છે, પણ સ’ગના વર્ગીમાં આવતું નથી. આ પ્રમાણે હેાવાથી સદરહુ વિદ્વાન માસે મિત્રાનુ” વર્તન તપાસવા કહ્યું અને તે તપાસને પરિણામે ઉપરોક્ત માણુસ'નુ ચારિત્ર કેવુ' છે તે સબધી અભિપ્રાય આપવાનું જણાવ્યુ. તે હકીકતનું રહસ્ય જણાય છે. પેપટનાં બચ્ચાંઓની વાતમાં અને આ વાતમાં જૂદા જૂદા રહસ્યા છે. પાપટની વાત એમ જણાવે છે કે ચારિત્ર ધારણ માટે સારી સંગતિ કરવાની જરૂર છે અને આ વાત એમ જણાવે છે કે એક સરખા વન, સ્વભાવ અને ચારિત્રવાળા માણસોનેજ સબધ બની રહે છે. એકમાં ચારિત્ર અધાણુનુ કારણ સંગતિ બતાવી છે અને ખીજમાં ચારિત્ર ખંધાણુનુ' નિરૂપણુ નિરીક્ષણુ પૂર્વક જણાવ્યુ છે. આ અને હકીકત બહુ સારી રીતે લક્ષ્યમાં રાખવા ચેગ્ય છે. સંગતિની આ પ્રમાણે બહુ અસર થાય છે. એ બાબત એટલી બધી ઉપચૈત્રી છે કે એ સંબધમાં બેદરકાર રહેવાથી બહુ ભયંકર પિરણામે કેટલીકવાર આવે છે. એક ચાલુ કહેવત છે કે કાળાની સાથે ધેાળાને બાંધવામાં આવે તેા વાન ન આવે પણ સાન તે જરૂર આવે. ' જેમ દરેક કહેવતમાં અનુભવને સÀ૫માં સમાવેલ હોય છે અને દીર્ઘ કાળના અવલેાકનનું ટુ'કામાં રહસ્ય ખતાવવામાં આવેલુ હોય છે તેમ આ કહેવત માટે સમજવું. એ બળદ પૈકી એક કાળા રગના અને એક ધેાળા રંગના હેાય તે મન્નેને સાથે બાંધવામાં આવે તે ધેાળા અળદમાં કાળાના રંગ આવતા નથી; પણ કાળાની સારી ખોટી આદતા જરૂર આવે છે, તેની રીતભાતનું નિરૂપણુ અન્યમાં પણુ થાય છે અને ખાસ કરીને એકના દુગુ ખીજામાં જલદી પ્રવેશ કરે છે. આ પ્રમાણે થવાનું કારણું
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધર્મ પ્રકાશ.
એમ જણાય છે કે દુર્ગણ જાતે ખરાબ હોવા છતાં તે ઉપર ઉપરથી એટલા આ ક લાગે છે કે પ્રાણી તેમાં જલદી ફસાઈ જાય છે અને સંસર્ગથી તે બહુ જહાદી આવી જાય છે. સારાની સોબતથી તેના સગુણા ખરાબમાં આવી જાય તેના કરતાં ખરાળાનાં દુર્ગ છે સારામાં આવવાનો બહુ સંભવ છે. એનું કારણ એમ જણાય છે કે વિભાવ દશામાં અને પાગલિક બાબતમાં આરાત પ્રાણીએને નીચા ઉતરી જતા વખત લાગતું નથી, અને તેમાં પણ પ્રસંગ મળતા લપસી જવાનું તુરત બની આવે છે. આપણે હાલ જે વાત કરીએ છીએ તે સાધારણું લેકસમૂહની છે એમ સમજવું. અસાધારણુ બુદ્ધિ વૈભવવાળા અથવા અનુભવથી સિદ્ધ થયેલ અત્યુત્તમ ચારિત્ર બંધારણવાળા મહાપુરુષે બા અને સરથી તદ્દન દૂર રહી શકે છે અને તેનો સમાવેશ સાજન અથવા સંત પુરૂમાં થાય છે, તેઓની સંગત તે ખાસ શોધવા યોગ્ય છે; પરંતું તેવાઓને અંગે ખાસ એટલું યાદ રાખવાનું છે કે તેઓ અન્ય પ્રાણી ઉપર પિતાના વર્તનની અસર કરી શકે છે, પણ તેઓ ઉપર ગમે તે વર્ગને પ્રાણી તેઓ પાસે આવે તેની અપાર થતી નથી. આવા અસાધારણ ચારિત્રવાન મહાપુરૂને બાદ કરીએ તે બાકીના લોકો ઉપર સંગતિની અસર બહુ થાય છે અને તેથી કોની સેબત કરવી એ સવાલ ઘણે જરૂરને મોટા ભાગના પ્રાણીઓ માટે રહે છે.
હકીકત એમ બને છે કે અશુદ્ધ વર્તનવાળા પ્રાણીઓની સોબત થયા પછી જ્યારે જ્યારે વર્તન કરવાનો પ્રસંગ આવે છે ત્યારે ત્યારે તેઓના ધેરગુથી પિતાની તુલના કરવાની પદ્ધતિ પડી જાય છે. હમેશા ચાલુ પ્રવાહમાં રહેનાર પ્રાણીઓ ઉપર સમાજને અને સંબંધીઓને આડકતરી રીતે અંકુશ રહે છે. પ્રાણીને સાધારણ રીતે એમ મનમાં રહ્યા કરે છે કે જેના સંબંધમાં પિતે આવતું હોય તેના ઉચ્ચ અભિપ્રાય મેળવવા માટે તેની વૃત્તિ રહ્યા કરે.. પિતાને ઓળખનારાને જ તે દુનિયા સમજે છે અને તેઓ પિતાને માટે સારો અભિપ્રાય રાખે તેને માટે ઘણુંખરૂં ચિંતા રહ્યા કરે છે. દરેક માણસની દુનિયા આ પ્રમાણે જૂદી જૂદી હોય છે. પોતે સારે કહેવાય છે કે ખરાબ? તેનું ધોરણ પિતાના સંબંધીએ પિતા માટે શુ ધારે છે તે પર રહે છે. એમ ધારો કે સાધારણુ રીતે અમુક માણસને ઓળખનાર એટલે તેને સગા સંબંધીઓ અને મિત્રોની સંખ્યા પાંચસે પ્રાણીઓની છે તે તે પાંચ પ્રાણીનું એક વર્તુળ બને છે
અને તેના કેંદ્રમાં–મધ્ય સ્થાને જાણે આ પ્રાણી ઉમે છે. આવી રીતે દરેક પ્રાણી પિતાની જૂદી જૂદી દુનિયા બનાવે છે અને તેની વચ્ચે જાણે પિતે ઉભે હોય તેમ સમજે છે. તેઓના અભિપ્રાય ઉપર અને ખાસ કરીને પિતાના મિત્રોના અભિપ્રાય ઉપર તેને બહુ આધાર રાખવો પડતો હોવાથી અથવા તે પ્રકારનું
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સત્સંગ (સપ્તમ સજન્ય) સાધારણ રીતે જનપ્રકૃતિના મોટા ભાગનું વલણ હોવાથી તેઓ આ પ્રાણ માટે શું ધારશે અથવા તેના અમુક વર્તનની કેવી તુલના કરશે તેપર આ પ્રાણીના વર્તનને આધાર રહે છે. સમાજના અંકુશ સંબંધી આ મહાન સત્ય છે તે આપણે જરા વધારે સ્પષ્ટ કરીએ; કારણકે તે તદ્દન સત્ય હકીકત હોવા છતાં ઘણીવાર પ્રાણીની નજર બહાર રહે છે. નજર બહાર રહે છે તે તેમના અભિપ્રાય તરફ બેદરકારીને અંગે નહિ પણ એ પ્રમાણે છે એમ પૃથકકરણ કરીને પ્રાણી તો નથી તેથી રહે છે.
ટાંત તરીકે આપણે એમ ધારીએ કે એક માણસની દુકાન પર પાંચસે રૂપિયા પડ્યા છે. દુકાનદાર બહાર ગયે છે અને દરેક પળે તે આવી પહોંચવાનો સંભવ છે. બીજો માણસ દુકાન પર જાય છે અને દુકાનપર કોઈને ન જોતાં રેકડની પિટી તરફ તેની નજર પડે છે. તે વખતે જે તે અધમ સ્થિતિને એટલે એવા વર્તુળમાંથી આવતું હોય કે જ્યાં ચોરી કરવી એ પરાક્રમ માનવામાં આવતું હોય તો તે ખેડીને પણ ચાવી લાગુ કરી અથવા તળુ તેડી રૂપિયા ઉચાપત કરવા વિચાર કરશે, પણ જે તેના સંબંધીઓ પ્રમાણિક હશે તો તેને સાધારણ રીતે એમ થશે કે કદાચ દુકાનદાર આવી પહોંચશે અને પિતાની ફ જેતી થશે તે ઘણું ખરાબ લાગશે. જે તે અતિ સારા સમાજમાંથી આવે હશે કે તુરત તેને વિચાર થશે કે અન્યના પૈસા પર તેને કંઈ હક નથી. આવી રીતે અનેક પ્રકારના વિચારે કલ્પી શકાય. એવી જ રીતે એક સુંદર નવયવના યુવતીને એકાંતમાં મળનાર પોતે જે વર્ગમાંથી આવ્યું હોય તે વર્ગના વિચાર પ્રમાણે વર્તન કરશે. અન્ય સ્ત્રીની લાજ લુંટવામાં પરાક્રમ માનનાર તેના પર બળાત્કાર કરશે, તેમ કરવામાં આબરૂ એછી થયેલી માનનાર તેની વિજ્ઞપ્તિ કરશે-તેને સમજાવશે અને તેમાં પાપ સમજનાર તેને બહેન કહીને બોલાવશે. આવી કે સમાજ અથવા સંબંધીની અસર પ્રાણી પર બહુ થાય છે. સંબંધીઓને સરવાળે એ પ્રાણ માટે સમાજ છે એમ સમજવું. સમાજને અં. કુશ આવી રીતે અનેક દૃષ્ટાન્તો આપીને બતાવી શકાય તેમ છે. સમાજને આટલો મટે અંકુશ પ્રાણી ઉપર રહે છે તેનું સત્ય બીજી રીતે પણ બતાવી શકાય તેમ છે. ત્યારે પ્રાણી પદેશ જાય છે ત્યાં બહુધા અનેક પ્રકારના અત્યાચાર કરે છે. જેઓ પિતાના સમાજની નજીક બહુ વિચાર કરીને વર્તતા હોય છે તેઓ પરદેશમાં તેટલી સંભાળ રાખતા નથી, કારણકે ત્યાં સમાજને કઈ પણ પ્રકારને અંકુશ હેત નથી. આ પ્રમાણે હોવાથી સંગતિ પ્રાણી ઉપર બહુ અસર કરનારી થાય છે અને તેને આચાર, વ્યવહાર, વર્તન અને ચારિ સંબં ધમાં તે ઘણે અગત્ય ભાગ ભજવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જે ધમ પ્રકાર
:
પ્રાણી નિમિત્તવાસી છે, એમ ઘણીવાર કહેવામાં આવે છે. તેને ભાવાર્થ પણ આજ નિયમાનુસાર સમજવાની છે. એ જેવા રોગોમાં મુકાયેલ હોય છે તે પ્રમાણે તે બધા વર્તન કરે છે. સારા સ માં હોય તે તે પ્રમાણિક જીવ ગાળે છે, રાત્ય વચનોચ્ચાર કરે છે, દામ વિગ્ના સેવે છે, નીતિના ઘર
પર ચાલે છે. અન્ય જીવનું દિલ દુભાય તેવું વર્તન કરતું નથી, અન્યને રાસ આપતું નથી, કેઈને નકામા નુકશાનમાં ઉતારતા નથી, પ્રસંગે મળતા અભિમાન કરતો નથી, પિતાની જાતને સામાન્ય પ્રકારની સમજે છે, કોઈ પર ગુસ્સે થતો નથી, કાવાદાવા, છેતરપીંડી અથવા ખારા દેખાવ કરતો નથી, છા પ્રપંચથી દૂર રહે છે. સામાન્ય પ્રયાસથી જે મળે તેમાં સંતોષ છે. છે અને પોતાના આત્માની ઉન્નતિ કરવા માટે એગ્ય પ્રયાસ કરે છે. યોગ્ય વર્તન કરે છે અને સદાચરણી જીવન વહન કરી અન્ય પ્રાણીવની યથાસવેગ સેવના કરે છે. આ પ્રાણી સર્વ જીવ પર પ્રેમ રાખી તેમની અનેક પ્રકારે સેવા કરવામાં, તેમનું દુઃખ ઓછું કરવામાં અને તેઓને માટે સુખનાં સાધનો જવામાં આનંદ લે છે. એવી જ રીતે જે પ્રાણી ખરાબ સગોમાં મૂકાયેલ હોય તો તે અનેક પ્રકારના અધમ વર્તન કરે છે. અનેક જી ને ત્રાસ આપે છે, અનેકના રાણુ લે છે, અનેકનાં ખૂન કરવા સુધીનાં કામ કરવામાં પણ આંચકો ખાતે નથી, પિતાની આબરૂ ખોટી રીતે વધારવાનો ધંધો લઈ બેસે છે, અંદરથી અતિ નીચ વૃત્તિ હોવા છતાં ગૃહસ્થ હોવાનો દેખાવ કરે છે, મીજાસ કરે છે, અને અન્યના અવર્ણવાદ બલવામાં, પારકાની નિંદા કરવામાં અને કુથલી કરવામાં વખત પસાર કરે છે, તે જાણે જગનો શિક્ષક હોય એ દમામ રાખે છે અને એવાં અનેક પ્રકારનાં હીન આચરણે કયાં કરે છે, ઉદ્ધત વિચારો કર્યા કરે છે અને તેનું વર્તન બારીકીથી જેવું હોય તે અસત્ય વચનાર, દંભ, માયા, લુચ્ચાઈ, ખટપટ, ખોટી ધમાલ અને નિષિદ્ધ વ્યવહાર એ એના જીવનના લક્ષ્યબિન્દુઓ થઈ ગયા હોય છે. આવાં પરપર વિરોધ દર્શાવનાર કાર્યો કરનાર પ્રાણીની સંગતિ કેવી છે એટલે તેના મિત્ર કેવાં છે તે જે જોયું હોય તે તુરત માલુમ પડી આવશે કે તે પણ તેવાજ વર્તનવાળા હોય છે, તેને પણ એવા પ્રકારની આચરાગ પસંદ આવતી હોય છે અને તેઓ પણ અનેક પ્રકારે અન્યને ત્રાસ આપવાનું અથવા ઉપરથી ખોટો દેખાવ કરવાને ધ લઈ બેઠેલા હોય છે. સારા વર્તનવાળા અને ખરાબ વર્તનવાળા પુરૂને વર્તનને અંગે જે મેટે તફાવત છે તે અહીં સ્પષ્ટ જણાય છે. સાગો, સેબતની, સંગની અસર પ્રાણી પર કેટલી થાય છે તે અહીં પ્રગટ થાય છે અને તેથી જ્યારે આચરણ : ડને નિગાર કરવામાં આવે છે તેનાં સાધને સંબંધી અરછા વિ.
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સત્સંગ ('સપ્તમ સાન્ય)
S
હિત અથવા શિષ્ટ પુરૂષોને કરવામાં આવે ત્યારે તેએ એકજ જવામ આપે છે કે તમે તમારા સચેગા સારા બનાવે, તમારા સાચેાગે! પ્રમળ બનાવે, તમારા સયેાગે! ઉત્તમ મના. નિમિત્ત અનુસાર આ પ્રાણીનું વર્તન થતું હાવાથી સતિ મહુ વિચારવા લાયક અસર તેનાપર કરે છે એ ખાખત હવે સ્પષ્ટ થઈ હશે.
અહીં સાથે એટલું જણાવવું ઉચિત છે કે જેમ આપણા ઉપર. આપણા સેાખતીની અસર થાય છે તેમ તેના ઉપર આપણી પણ અસર થાય છે અને તેથી જો આપણી ખરાબ અસર અન્ય કોઇ પણ પ્રાણી ઉપર થતી હાય તે તેના અનિષ્ટ વન માટે આપણે જવાબદાર થઇએ છીએ, કારણ કે નિમિત્ત અથવા નિમિત્તના કારણે પાક પણ નૈતિક દૃષ્ટિએ એક રીતે જવાબદાર ગણાય છે. આથી આપણા ખાવાના હિત ખાતર શુદ્ધ ન કરવાની જરૂર હેાવા ઉપરાંત સમુચ્ચય મનુષ્ય જાતિની ઉન્નતિ માટે પણ આપણે વન ઉચ્ચ રાખવું ઉચિત છે, કારણકે આપણા સંબંધમાં આવનારના ચારિત્ર ધારણ માટે અમુક પેક્ષાએ આપણી જવાદારી રહે છે.
‘સુખમે તાસીર સાતે અસર ઃ આ બન્ને તણીતી કહેવત છે. એના વિશિષ્ટ ભાવ આપણે ઉપર વિચારી ગયા. હુવે એક સજ્જનની સાખત કેવી અસર કરનારી થાય છે તે આપણે વિચારીએ. ત્યાં સજ્જન કોને કહેવા તેની વિચારણા અગાઉ થઇ ગઈ છે. આપણે પ્રથમ સજ્જનમાં વ્યવહારમાં ઉત્તમ વર્તનવાળા મનુષ્યને લઇએ તે તેની સેખતમાં આવનાર પ્રાણી અથવા તેના સબંધી મારે વર્તન કરવાનેા પ્રસગ આવશે ત્યારે જરૂર તેની સલાહ પૂછશે. સજ્જન પોતે ઉચ્ચ વિચારના હોવાથી તેના અભિપ્રાય અથવા સલાહ પૂછવામાં આવતાં તે જરૂર સત્ય સલાહ આપશે અને સત્ય ( પ્રમાણિક) માર્ગે વર્તવાથી થવા કાયદા ગળી બનાવશે, પાતે સજ્જન હેાવાથી તેની સલાહુ કદિ ખાટી આવવાનો સંભવ રહેતા નથી અને પરિણામે કદાચ તાત્કાલિક નુકશાન થાય તે પણ અંતે સત્યને જય થયા વગર રહેતા નથી અને તદુપરાંત સ્વાત્મસ તેષ થાય છે તે બીજે મોટા લાભ છે. નિષિદ્ધ આચરણ કર્યાં પછી મનમાં કેવાં શલ્યે . રહે છે, ખેાટી વાતને નીભાવવા ખાતર મીન કેટલાં અસહ્ય આચરણા કરવાં પડે છે અને તે ખાતર મનને, વિચારને અને આત્માને કેટલા ગોટા વાળવા પડે છે તેની જે એકવાર કલ્પના કરી હોય તે સત્ય માના આચરણમાં રહેલા સ’તેષસુખ અને આત્મનિવૃત્તિ માટે આનદ આવ્યા વગર રહે નહિ. પરિણામે નુકશાન સત્ય વર્તનથી થતું નથીજ. પરંતુ કદાચ તેટલે વખત મનની સ્થિરતા ન રહે તે પણ ખેાટા ગેટાળામાં મનને વિપત્તિ થાય છે અને સત્યમાં સત્તાષ થાય છે, ફરજ બજાવ્યાની માનવૃત્તિ રહે છે. તેની સરખામણી કરી હાય તે
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જનધર્મ પ્રકાશ.
કેવા પ્રકારનું વર્તન ઇ છે તે સ્પષ્ટ જણાય. પ્રાણી માનસિક અને આધ્યારિક સુખ આપનાર વ• રાજાની સંમતિથી થાય છે અને તેથી રાજન રગતિ કરવી તે ઉચિત છે, કર્તવ્ય છે, લાભ અને આનંદ આપનાર છે એમ પષ્ટ જણાઈ આવે છે.
હવે આપણે સગાં વ્યવહાર થી ઉંચા આવેલા વિશુદ્ધ ચારિત્રવાનું ત્યાગી રાગી મહા પુરૂષોને લઈને અને તેઓને પ્રસંગ પાડો. તેજ સત્સંગ કહેવામાં આવે છે તેથી તેના લાપર વિચાર કરીએ. અહીં સંગ થાય છે તે પરિચયને અંગે નહિ પણ શ્રવણ વિચારણાને અંગે થાય છે. સાધુ તે વ્યવહારમાં ભાગ ૫ લે છે અથવા બધા લેતાજ નથી, તેથી તેની સાથે સંગ થાય તે આબતના અર્થ કરતાં પરિચયના અર્થમાં વિશોપ ઘટે છે. એવા સત્સંગના અનેક લાભ છે તે પર વિચાર કરે તે અત્રે ખાસ પ્રસ્તુત છે.
ખરેખરા સંત પુરૂના સંબંધમાં આવવાથી અંતરાત્માને બહુ આનંદ થાય છે. સંસારનાં અનેક દુઃખથી તપ્ત થયેલ પ્રાણી જ્યારે આવા સંત પુરૂ પાસે આવે છે ત્યારે તે પોતાનાં દુઃખ વિસરી જાય છે. સંત પુરૂ તિ શાંત અને સાત્વિક ગુણવાળા તથા સામ્ય પ્રકૃતિવાળા હોવાથી તેઓની આજુબાજુનું વાતાવરણ પણ શાંતજ હોય છે, તેની પાસે વ્યવહારની સાથે પરિણામ વગરની ધમાધમ હોતી નથી, મનને અવ્યવસ્થિત રીતે દોરનાર ધૂળ સુખમાં આસકિત હતી નથી અને ચિત્તને વ્યાકુળ કરનાર કામ, ક્રોધ, લોભાદિ મનેવિકાર હોતા નથી. આવા સંત પુરૂ પાસે જ્યારે પરિચય કરવા માટે જવાનું બની આવે છે ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે ચેતન અતિ વિપુળ આનંદ દશાને અનુભવ કરે છે. ત્યાં ચેતનની ઉત્કાન્તિ કેમ થાય, કેણે કરી, કરવાથી કે આનંદ થાય. તેને લગતી, તેનાં સાધનોને લગતી અને તેને શુદ્ધ આશયના સંબંધની વાતો ચાલે છે. ત્યાં બધા જે પ્રાણીઓ આવે છે તે સંત દશા પ્રાપ્ત થયેલા અથવા પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા આવે છે, અને તેથી પરિચય બહુ સારું રહે છે, નકામી વાત કે ખટપટે થતી નથી અને પરનિન્દા કે અવર્ણવાદ બલવાને કે સાંભળવાનો પ્રસંગ જ પ્રાપ્ત થતો નથી. આવા સજજનના સંગને સંબંધમાં એક વ્યવહારનો લોક છે કે “ ચંદન લોકમાં શીતળ શાંતિ આપનાર છે, તેનાથી પાણું વધારે શાંતિ આપનાર ચંદ્ર છે અને ચંદન અને ચંદ્રથી પણ વધારે શાંતિ આપનાર સાધુની સંગતિ છે.” શરીરમાં ગમે તે દાઉજવર થયે હોય તેને શાંતિ ચંદનથી થાય છે, પરંતુ
?
ને શાંત જાન્ટન
છે, જેના માં | , rtrwા સામાણિક /
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૪૯
સતસંગ (સપ્તમ સૌજન્ય.) એ રથળ છે અને સાધુ સંગતિથી મનમાં જે આનંદ થાય છે તે માનસિક અને આત્રિાક છે અને રથળ આનંદ કરતાં માનસિક આનંદ અતિ વધારે વારતવિક સુખ આપનાર હોવાથી સાધુ સંગતિની વિશિષ્ટતા અત્ર બતાવી છે. આ હકીકત બરાબર અવલેકનપૂર્વક અનુભવ કરવાથી સમજવામાં આવે તેમ છે. એમાં જે ખાસ લય 'ચાર બાબત છે તે શીતળ શબ્દ છે. શીતળ શબ્દની સાથે જે સુંદર ભાવ રહ્યા છે તે અલકિક છે. સખત ગરમીમાં ચાલતી વખતે પ્રચંડ રસૂર્ય કિ ઉનાળાની ઋતુમાં પ્રાણીને પરસેવાની શેરે કઢાવતા હોય તે વખતે શીતળ જળ કે પવન મળે તે કેટલે આનંદ આપે છે તે તે અનુભવ કરી શકાય તેવી બાબત છે. ચંદનની શીતળતા તે બહુધા વ્યાધિ પ્રસંગે સમજાય છે, પરંતુ આ શીતળતા તે ઘણીવાર અનુભવાય છે. એના ગર્ભમાં જે સુખ રહેલું છે, તેનાથી અતિ વિશિષ્ટ સુખ માનસિક શીતળતામાં રહેલું છે તે તત્વદૃષ્ટિવડે વિચાર કરનારને અનેક પ્રસંગે જણાય છે. જીવનના અનેક મનેયત્નને નિર્ણય કરતી વખતે મનમાં જે શીતળતા થાય છે તે અનુભવવા યોગ્ય છે. આ સર્વથી પણ અતિ વિશિષ્ટ શીતળતા સાધુસંગતિ વખતે થાય છે એમ અત્ર કહેવાનો આશય છે. ચંદનના કરતાં ચંદ્રની શીતળતા વધારે કહી તેને આશય એમ જથાય છે કે ચંદનની શીતળતા અપકાલિન સ્થળ છે જ્યારે ચંદ્રની દીર્ઘકાલિન છે. વળી પૂર્ણિમાની વાદળ વગરની રાત્રિએ શાંત જગમાં ફરતાં માનસિક આનંદ થાય છે. સાધુસંગતિમાં આત્મિક શીતળતા થાય છે તે સ્થળ અને માનસિક શીતળતાં કરતાં અત્યત વધારે છે એ અત્ર વક્તવ્ય છે.
સંગને આવો મહિમા છે. એનાથી સાત્વિક ગુણના પ્રસંગે એવા સુંદર રીતે પ્રાપ્ત થાય છે કે એને આનંદ અવર્ણનીય છે અને એમાં ખાસ લાભ એ છે કે એ લાભ લેવા જતા અન્યને નુકશાન કરવું પડતું નથી. સાધારણ રીતે વ્યવહારમાં એક માણસા સે રૂપીઆ પેદા કરે છે તે બીજાના જાય છે એટલે જેટલે અંશે બીજાને નુકશાન થાય તેટલે અંશે આ પ્રાણીને લાભ થાય છે, પરંતુ સત્સંગમાં કોઈને નુકશાન થયા વગર લાભ થાય છે. આ તેની ખાસ વિશેષતા છે અને તે વ્યાપારી નજરથી દરેક બાબત જેનાર અને તુલના કરનારે પણ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે. - સસંગથી આવો મહાન સી લાભ થાય છે તદુપરાંત વ્યવહારૂ દષ્ટિએ બીજા અનેક લાભ થાય છે તે પર આપણે વિચાર કરીએ. એ લાભે એટલા બધા છે કે તે પર વિવેચન કરતાં તે પાનાઓ ભરાય, પણ સત્સગ ખાસ કરવા
ગ્ય છે એમ બતાવવા માટે હકીકત ઘણી મજબૂત કરવા પૂરતા ડાકલા
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
340
જૈનધમ પ્રકાશ
આપણે હાલ વિચારી જઈએ. ત્યાં એ સબંધમાં એક સસ્કૃત શ્લોક ભર્તૃહરિએ લખી કેટલાક લાભો તેમાં અનાવ્યા છે અને છેવટે કહ્યું છે કે સત્સ`ગતિ પ્રાણી માટે શું શું નથી કરતી ? તેના કહેવાનો આશય એ છે કે ગણાવેલા લાભો ઉપરાંત બીજા અનેક લાભા કરનાર તે છે. એ બ્લેકમાં તેણે ગણાવેલા
લાભો પર વિચાર કરી જવા યાગ્ય છે, કારણ કે તે બ્લેક ' વિશાળ હૃદયથી અને ઘણા અનુભવના પરિણામ તરીકે લખાયેલે હૈય એમ જણાય છે.
સત્સંગનો પ્રથમ લાભ એ ગણાવામાં આવ્યે છે કે તે બુદ્ધિની જડતાને દૂર કરે છે. આ વિવેચનને અંગે પ્રથમ જણાવવું ચેાગ્ય થઇ પડશે કે અહીં સત્સંગ શબ્દ મહાત્મા પુરૂષેાના પિરચયના અર્થમાં વપરાયેલ છે. એવા મહાત્મા પુરૂષા જેઆના ઉપર જગતની લાલચા બહુ આછી અસર કરે છે અને જેએ ઉન્નત દશાના અનુભવ કરતા હોય છે તેના વિચારો અને ભાવના તુ ઉચ્ચ દશામાં વતા હોય છે. અને પરિણામે તેઓના સંબંધમાં આવનાર સત્સ’ગાભિલાષી પ્રાણીની સાથે જ્યારે તે વાત કરે છે અથવા સકળ શ્રે।તાજનોને ઉદ્દે શીને કાંઇ ઉપદેશ આપે છે ત્યારે તે સ્વાર્થ વગરની અને પરમ હિત થાય તેવા દૃષ્ટિબિન્દુને ધ્યાનમાં રાખીને વાત કરે છે. આ સત્સ`ગ કરનાર પ્રાયઃ સસારસિક અને સુખાભિલાષી હોવાથી દી દૃષ્ટિથી અમુક કાર્ય પર નજર રાખી શકતે નથી અને તેના અવલેકનના પથ અતિ સ્થૂળ અને નાને હાવાથી તે બહુ સ્ખલના કરે છે. આવા પ્રકારની મુદ્ધિની જડતા કે જેના એક અનિવાર્યું પરિ ણામ તરીકે સ્વાર્થવૃત્તિ તરફ વિશેષ દ્વારાઈ જવાનુ થાય છે તેને સત્સંગથી નાશ થાય છે. પછી પ્રાણી વિશાળ દૃષ્ટિથી વિચારણા કરતા શીખે છે અને કેાઇ પણ કા ટુંકી દૃષ્ટિ મર્યાદાથી કરવાની અથવા તેનાં પરિણામેા વિચારવાની ટેવ પડી ગયેલી હોય છે તે દૂર થાય છે. આ નિયમ એક ધર્માત્મા મહા પુરૂષનેજ લાગુ પડે છે એટલું જ નહિ પણ વ્યવહાર કુશળ સજ્જન પુરૂષને પણ લાગુ પડે છે. તેની વિશળ દૃષ્ટિ હાવાથી તેની સેાબત અથવા સલાહ માગનાર જ્યારે કેઇ પ્રસંગ પર સલાડુ પૂછે છે ત્યારે તેમાં ટુકી દૃષ્ટિની સલાહ તેને મળતીજ નથી અને તેથી તેનામાં બુદ્ધિની મદતા હોય છે તે દૂર થાય છે. અમુક પ્રસંગ માટે સલાહ લેવાની છે એમ ધારીએ તા પણ આવા સજ્જન અથવા મહાત્માઓના
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९ जाइयं धियो हरति सिचति वाचि सत्यं, मानोन्नति दिशति पापमपाकरोति । चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति, सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ॥
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સત્સાંગ (સપ્તમ સજન્ય.).
૩૫૧
------------ પ્રસંગમાં વારંવાર જે ચર્ચા ચાલે છે અથવા ઉપદેશો સાંભળવામાં આવે છે તે એટલા વિશાળ દષ્ટિથી ઉદ્દભવેલા હોય છે કે તેને પરિણામે બુદ્ધિની જડતા પરિચય કરનારમાં રહેતી નથી. વ્યવહારના કાર્યને અને પ્રાણીને પિતાની ક્ષણિક વૃત્તિ તૃપ્ત કરવાની અથવા રૂઢ વિચારને વળગી રહેવાની ટેવ પડેઢી હોય છે તેને બદલે વિશાળ નજરથી પરના હિત તરફ અને તે પણ વધારે વખત સુધી ચાલે તેવા હિત તરફ નજર કરવાની પદ્ધતિ આવા પરિચયથી પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. પછી તેને વારંવાર વિચાર થાય છે કે અમુક કાર્ય કરવામાં ઘણું - ખ્યામાં પ્રાણીઓનું ઘણુ વખત સુધી ચાલે તેવું હિત થાય તેમ છે તેથી તે દ્વારા છેડા માનને ભેગે પણ કામ કરવું ઉચિત ગણાય. આથી વ્યવહારની ચાલી આવતી જુના વખતને વેગ્ય પણું વર્તમાન સમયમાં તદ્દન નકામી અથવા કેટલીક વાર પાછી પાડનારી રૂઢિઓ ઉપર તે વિચારણા કરી પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેવી જ ફતે ધર્મની બાબતમાં આત્મીય ઉન્નતિ કેમ થાય તે વિચારણાથી તે ચાલે છે. બાહ્ય દષ્ટિને ધર્મ અને અતરંગ દષ્ટિના ધર્મોને તફાવત શું છે અને તેને અંગે પોતાનું ગ્ય સ્થાન શું છે અને કેવા આંતર આશયથી કરેલ કાચ ચેતનની પ્રગતિ વધારે છે અને ઉત્કાતિમાં આગળ કરે છે–એવા એવા અનેક વિશુદ્ધ વિચારો તે કરે છે. પછી તેને બાહા ભાવમાં આનંદ આવતું નથી, ઉપર ઉપરથી ધમણ દેખાવાના મેહમાં તે ફસાઈ જતો નથી અને ધર્મને નામે વ્યવહાર ચલાવી પિતાની આત્મસમૃદ્ધિને ગુમાવતો નથી. આવી વિશાળ વૃત્તિ સત્સંગથી થાય છે. આવો અતિ સુંદર લાભ સત્સગથી થાય છે એમાં જરા પણ અતિશક્તિ જેવું નથી, કારણકે જ્યાં સુધી પ્રાણી પિતાની નાની દુનિયામાં વિહાર કરતા હોય છે ત્યાં સુધી એને વિશાળ વિચારો કરવાના પ્રસંગે અપ આવે છે અને તે વખતે પિતાના મતિમાંથી આગળ વધેલા વિચાર કરનારને તે અનેક હાસ્યજનક ઉપનામે આપી હસે છે, પરંતુ જ્યારે પિતે અન્ય વિશેષજ્ઞના પરિચયમાં આવે છે ત્યારે પિતાની દ્રષ્ટિ કેટલી ટૂંકી હતી અને પિતાનું લક્ષ્યબિન્દુ કેટલું બેટું હતું તે જાણે છે અને જાણવાની સાથે પિતાને ભ્રમ દૂર થાય છે. વ્યવહારમાં અને ધર્મમાં અથવા સ્થળ અને આત્મિક સૃષ્ટિમાં આ પ્રમાણે અનેક પ્રસંગે બને છે એ જરા વિચાર કરવાથી–બારીકીથી અવલોકન કરવાથી જણાઈ આવશે.
અપૂર્ણ.
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઉપર
જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
પ્રશ્નોત્તર. એક શ્રાવકે કરેલા પ્રશ્નના ગુરૂગમથી લખી મેકલેલા ઉત્તરો. પ્રસ (૧) સત નારકને એક દંડક લીધે અને ભુવનપતિના દશ દંડક લીધા
તે સાત નારકીના સાત દંડક કેમ ન લીધા? ઉત્તર સાત નારકને એક દંડક અને ભુવનપતિના દશ દંડક ગણવામાં કર્તાની
વિવફા સિવાય બીજું કોઈ કારણ વાંચવામાં આવ્યું નથી. પ્ર. (૨) નારકીના નામ અને ગવ જે બતાવવામાં આવ્યા છે તેમાં નામ
શું અને ગેત્ર શું? એ પૃથ્વી જેવી છે, તેવું જ તેના ગોત્રનું નામ છે તે
પછી બીજું નામ શા ઉપરથી પડ્યું? ઉ સાત નારકના નામને તેના ગોત્રના નામ જુદા જુદા કહેવાનો હેતુ વાંચ* વામાં આવેલ નથી. પ્ર. (3) પરમાધામીનું ઉત્પત્તિ સ્થાન વ્યાં છે, અને તે નારકને દુઃખ આપે " છે તો ઉત્તર વેકિય શરીરે કે મૂળ શીરે અને દુ:ખ આપવાથી જે કર્મ - બંધાય છે તેને તે ભકતા છે કે નહીં? ઉ. પરમાધામી, ભુવન પતિ પૈકી અસુરકુમાર નિકાયના દેવે છે. તેઓ ઘણે ભાગે
ઉત્તર વેકિય શરીરે નરકાવાસામાં જાય છે. મૂળ શરીરે જવામાં પણ બાધક નથી. તેઓ જેવા જેવા અધ્યવસાયથી નાર જીવેને દુઃખ આપે છે તેવા
પ્રકારનો તેને કર્મ બંધ થાય છે, અને તેનું ફળ તેને ભેગવવું જ પડે છે. પ્ર(૪) જાંભક દેવતાનું ઉત્પત્તિ સ્થાન કયાં છે? વિશ્લીલેકમાં તેના ક્રિડા
સ્થાન છે કે કેમ? . ઉ૦ તિર્ય ગાંભક દેવતાઓની ઉત્પત્તિ સ્થાન ને દિડાસ્થાન બને તિલાકમાં
છે. તેઓ વ્યતર જાતિના દેવ છે, તેના નામની અંદરજ તિર્યગશબ્દ
તેનું સ્થાન સૂચવે છે. વ્યંતરો પણ બધા લિઈલેકવાસી જ છે. પ્ર. (૫) ખૂણમાં સૂક્ષ્મ જીવોને ત્રણ દશીને આહાર છે તેનું શું
કારણું વધારે દિશીનો કેમ નથી ? ઉ૦ લેકને અંતે જ્યાં જયાં ખૂણા પડેલા છે, ત્યાં ત્યાં સૂક્ષમ છે જે પ્રાંત
ભાગમાં રહેલા હોય છે. તેને ત્રણ દિશાઓ તરફજ આહાર ગ્રહણ યોગ્ય
પુદગળ હોવાથી ત્રણ દિશાઓને આહાર કહે છે. પ્ર. (ર) મૈથુનમાં નવ લક્ષ પ્રમાણ જીવની ઉત્પત્તિ છે તે ગર્ભજની કે સમુછીમની? ઉ૦ સ્ત્રી સાથેના સંગથી અસંખ્ય બે પૈકી જેવો હોય છે. અસંખ્ય સંમુ
છમ પોંકી જેની ઉત્પત્તિ થાય છે અને નવ લાખ સુધી ગર્ભ જ ૫ચંદી મનુષ્ય ઉપજેવાને સંભવ છે. તેને પણ પરિણામે બહુધા વિનાશજ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કપણે
પ્રટોત્તર. પ્ર. (૭) વૈયિ શરીરને શુક હેતું નથી, તે પછી મધુનની તૃપ્તિ જ શી રીતે
થતી હશે? ચકવતી વેકિય શરીરથી મૈથુન ક્રિયા કરે છે તે પણ પુત્પત્તિ
તે થાય છે, તે પ્રમાણે દેવતાને કેમ નથી થતી? ઉ. વંકિય શરીરમાંથી પણ એવા પુદ્ગળ સંકમાવવામાં આવે છે કે જેથી
મધુનની તૃપ્તિ થાય છે. પરંતુ તે પુળો વેયિ વગણના હેવાથી તેનાથી દેવાંગનાઓને ગર્ભ રહેતું નથી. ચક્રવર્તી વેકિય શરીરવડે પણ પુદગળે
દારિક સંકમાવે છે કે જેથી સ્ત્રી રત્ન સિવાય અન્ય સ્ત્રીઓને ગર્ભ
ધાર થઈ શકે છે. પ્ર. (૮) જીવ છ પદ બાંધી આવે છે (ગતિ, સ્થિતિ, જાતિ, અનુભાગ, અવગાહ
અને પ્રદેશ) તો તે પ્રમાણેજ ક્રિયા કરે કે, નવીન રીતે બીજુ બધે રે ? ઉ, જીવ છ પદ બાંધીને આવે છે, એ વાત કયાં કહેલી છે તે જણાવવું.
બાકી ગતિ, જાતિ વિગેરે જેવા બાંધીને અવે તેવાજ કાયમ રહે. અને સ્થિતિ, અનુલ ગ, પ્રદેશાદિમાં ફેરફાર થાય છે, તેને માટે કર્મથ, કર્મ
પ્રકૃતિ, પંચ સંઘહાદિ ગ્રંથો જેવા વિસ્તારના કારણથી અહીં લખેલ નથી, પ્ર. (૯) પડ દ્રવ્યમાં અગુરૂ લઘુ થાય છે, તે તે અલકમાં આકાશસ્તિ
કાયમાં શી રીતે ઘટે ? ઉ૦ અલોકમાં આકાશારિતકામાં અગુરુલઘુ પડ્યું છે. તેનું સ્વરૂપ સર્વસ
ગોચર છે, વાણીદ્વારા કહેવાય તેવું નથી. પ્ર. (૧૦) કેવળમાં મુક કેવળી, મુંડ કેવળી અને અશાચા કેવળી શાસ્ત્રમાં
કહ્યા છે, તેની વ્યાખ્યા પૂર્ણ રીતે સમજાવશે. મુંગા કેવળી કેમ ન બેલે,
ઉપદેશ ન આપે તેનું શું કારણ? ઉ. મુક કેવળી જે મુંગા છતાં કેવળજ્ઞાન પામે છે. અશોચા કેવળી જેમણે
ધર્મ સાંભળ્યો જ ન હોય તે, અને મુંડ કેવળી સમકિત પામી ચારિત્ર રહણ કરી કેવળજ્ઞાન પામે છે. તેમાં મુક કેવળી અસાતાને ઉદય હોવાથી કેવી થયા છતાં મુક (મું) જ રહે છે, તેથી તેઓ ઉપદેશ આપી શકતા નથી, અને અશાચા કેવળીએ ધર્મ સાંભળ્યું નથી, તેથી પૂછે તેને જવાબ
આપે છે પણ ધર્મદેશના દેતા નથી. મુંડ કેવળી તો દેશને આપેજ છે. પ્ર. (૧૧) વ્યકથી ભાવકર્મ થાય કે ભાવકર્મથી પ્રધ્યકમ થાય? ઉ૦ દ્રવ્ય કર્મને ભાવ કર્મ પરસ્પર એક બીજાના કારણુરૂપે ને કાર્યરૂપે થયા કરે છે. પ્રહ (૧૨) શુકલ પક્ષીને પ્રવચનની પ્રાપ્તિ, અને માર્ગાનુસારીના ગુણ કેટલે
સંસાર બાકી હોય ત્યારે થાય? ઉર શુક્લ પક્ષીને માર્થાનુસારીપ એક પુગળ પરાવર્તન સંસાર બાકી રહે ત્યારે
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેમ પ્રકાશ,
થાય છે. પ્રવચન પ્રાપ્તિરૂપ ભેદ વાંચવામાં આવ્યો નથી. તમે તેનું સ્થળ જણાવશો. જે પ્રવચન શબ્દ સમકિત કહેતા હતા તે વધારેમાં વધારે અર્ધ
પુગળ પાવત્ત સંસાર રહે ત્યારે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. પ્ર. (૧૩) રાશી લાખ યોનીની મૂળ યોની જર૦૦) થાય છે તે લાખે
પચાસ લીધી છે, તેનું શું કારણ? ઉ ચોરાશી લાખ યોનીની મૂળ એની ર૦૦) થાય છે. એમ કયાં કહ્યું છે
તે જણાવશે અને તેની વિગત જણાવશો ? પ્રત (૧૪) આ કર્મની ઉદીરણું શી રીતે થઈ શકે, તેને વીવો આઠે કર્મવાર
જુદે જુદે દ્રષ્ટાંતપૂર્વક બતાવશે? ઉ૦ આઠે કર્મની ઉદીરણા કેમ થાય તે સંક્ષેપમાં જણાવી શકાય તેમ નથી
તેને માટે કર્મ પ્રકૃતિ ગ્રંથમાંથી ઉદ્દીપણું પ્રકરણ વાંચવાની જરૂર છે. પ્ર. (૧૫) ઈચ્છિત વસ્તુ કપ વૃક્ષ આપે છે. તે તે સ્વભાવથી કે અધિ
છાયિક દેવની રાહાયથી? કલ્પવૃક્ષો યુગળિકને ઈચ્છિત વસ્તુ આપે છે તે સ્વભાવે જ તે પ્રમાણ પરિણમે છે, તે વૃક્ષો દેવાધિણિત નથી ને તેને દેવના આપતા નથી. અન્ય કલ્પવૃક્ષ
દેવાધિણિત પણ હોય છે. અને તેની યાચના કરવાથી તે દેવ વાંછિત આપે છે. મe ( ૧૬ ) પિલા દેવકની દેવીને ત્રીજા દેવલેકે બોલાવે છે એમ દેવી શા
ઉપરથી જાણે, કારણ કે ઉંચું ના પોતાના વિમાનની વજા સુધી દે છે? ઉ. પેલા, બીજ દેવકની દેવી ઉપરના દેવલોકના યોગ્ય દેવ પિતાને યાદ
કરે છે, એમ પોતાના શરીરમાં થતી ચેષ્ટાઓથી જાણે છે અને તેથી તે આઠમા દેવલે સુધી જઈ પણ શકે છે.
बाळकोनो मानसिक विकास. નાની ઉંમરમાં માબાપ થવાની ઈચ્છા કરવા પહેલાં તે હદે પ્રાપ્ત કરતાં કેટલી જોખમદારી વધે છે તે બહુ વિચારવાની જરૂર છે. જેવી રીતે આ કે કાયદાની ડીગ્રી મેળવવા માટે અભ્યાસ કરે પડે છે, સખત મહેનત કરવી પડે છે, પરીક્ષાઓ પસાર કરવી પડે છે, તેવી જ રીતે માબાપરૂપી માનવંતી ડીગ્રી પ્રાપ્ત કરવા પૂર્વે તે પરીક્ષામાં પાસ થવા માટે તેવા અભ્યાસની ખાસ જરૂર છે. બાળકનું મન કેવી રીતે કેળવાય, દુનિયાને તે ઉપયોગી કેમ થઈ શકે, તેના અનુભવને માટે પ્રથમ માબાપ ઘનારે તે બાબતનું જ્ઞાન મેળવવાની જરૂર છે.
જેમ જેમ મગજ કુળું હોય, તેમ તેમ તેમાં જે અસર કરવા ધારીએ છે કે જે છે. તેના અને તેના મગજ ઉપર, હર્ષ ઉપર જેવી છાપ પાડવામાં
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાળકાને માનસિક વિકાસ,
૩૫૫
આવે તેવી આખા જીવનમાં ચાલુ રહે છે. કાઇ એવા અસાધારણ પ્રસંગને લીધે કદાચ પડેલી છાપ ભુંસાય, ખાર્કા તે બાળપણમાં બાળકના મગજ ઉપર જેવા વનની છાપ પાડવામાં આવે તેવુંજ વનશીળ તે થાય છે. જે પાડવામાં આવતી ૭:પ અનીતિમય હાય, તે તે તેના જીવનમાં એક કલંકરૂપે રહે છે, અને જે તેને સદ્દગુણુની છાપ પાડવામાં આવે, તેના હૃદય ઉપર ઉત્તમ લાગણીએની અસર કરવામાં આવે તેા બાળકનું ત્યાર પછીનું આખું જીવન સદ્ગુણમય બની રહે છે. તે અવસ્થામાં પડેલ છાપ પછીથી સુધારવી બહુજ મુશ્કેલ છે. કદાચ તે ત્યારપછી સારો અભ્યાસી થઇ પોતાના મન ઉપર કાબુ લાવતાં શીખે, તે તેવી વિરૂદ્ધની અસર કરે; પણ તેમાં બહુજ અભ્યાસ, સતત્ ચિંતનની જરૂર રહે છે, અને તે કાઇક અસાધારણ માનસિક અળવાળા સિવાય બીજમાં ખનવું મુશ્કેલ છે; તેથીજ મામાપ થવા પૂર્વે. બાળકના મનને સન્માર્ગે પ્રેરવા ક્રેવી રીતના વર્તનની જરૂર છે તેના અભ્યાસ કરવાની આવશ્યકતા છે. બાળપણના પડેલ સંસ્કાર રદ કરવામાં બાળકને મહેનત કરવી પડે, તેના કરતાં તે પેાતાનું જીવન અહુ ઉપયોગી બનાવી શકવાના અવકાશ મેળવે, તે માટે આળપણથીજ તેને સુસ’સ્કારોની જરૂર છે. બાળપણથીજ પહેલા શુભ સસ્કાશ તેના મનને ઉમદા અનાવશે, એટલુ જ નહિ પણ લાલચના પ્રસ`ગમાં પણ તેનુ રક્ષણ તેનાથી થઇ શકશે, અને મુશ્કેલીના પ્રસ`ગમાં એક રક્ષણકર્તા તરીકે તે સ`સ્કાર ઉપયેગી નીવડશે, અને તે પાળકને તેના આખા જીવનમાં સારાં કાર્યો માટેજ મનની પ્રેરણા મળ્યા કરશે; તે માટે ખાળપણથીજ સુસ'સ્કારાની જરૂર છે.
**
જ્યારે આપણે એમ જાણીએ છીએ કે બાળકના મન ઉપર કુસ’સ્કા પડવાથી તે સમાજને ભારરૂપ થશે, અને સુસ’સ્કારાની છાપથી તેના ચળકતા ભવિષ્યની આશા રહે છે, ત્યારે બાળકના મગજ ઉપર સુસ`સ્કારેાની જ છાપ, પાડવા માટે આપણે--તેના માળાપે સદા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. આળકના સંસ્કારની ખાખતમાં તેના ઉપર જે ભાષા ઘરમાં વપરાતી હોય તેની અસર તરતજ થાય છે. માબાપ, શિક્ષક, અગર ખીજાએ તરફથી તેની સમક્ષ જે ભાષા વાપરવામાં આવે છે, જેવા ઉચ્ચાર કરવામાં આવે છે તેની અસર તરતજ તેના મગજ ઉપર થાય છે. બાળક ગમે તેટલી ઉમરનું હેાય, કહેા ચાર છ મહિનાનું હાય, તાપણું જેવી વાતચીત તેના સમક્ષ થાય છે, તેના ઉપરથી તેના મગજ ઉપર અવશ્ય તેવી છાપ પડેજ છે. અનીતિમય વાકયે, ખાટે' રસ્તે દેારનારા જે જે વિચારા બાળકની રૂબરૂ કરવામાં આવે છે, તે બાળકના માનસિક બાગની ખીલવણીમાં નુકશાનકર્તાજ નીવડે છે. આવા ઘણા માનસિક માગેા બાળપ
For Private And Personal Use Only
हो
થી ગગાડી મુકવામાં આવે છે. તેના રાપાએને ઉગવા દેવામાં આવતાજ નથી. આખા દિવસમાં ખારીકીથી તપાસ કરશે તે તમને માલુમ પડશે કે તમે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધર્મ પ્રકાર
ગત ઘણા સ્ત્રી પુરૂષોને હદન નકામુ બાળરૂપ જીવન ગાળના દેખશે, કે જેઆ ખાપણુંથીજ નહિ વિા લાયક માનસિક અસરના નકામા પાગાથી તે તેને માસિક ” બગાડી નાખવામાં આવ્યે ન હેત તા પછીના જીવનમાં તમેનાં મનરૂપી બાગ એક સુંદર વાડીના રૂપમાં ખીલી નીકળત, તએનું જીવન અનેક મનુષ્યા ઉપયેગી થઈ શકત. તેથીજ ઘરમાં ખાક સમક્ષ બેલાતી ભાષા સુનિતિના શુભ સંસ્કારથી સસ્કારિત હૈવાની ખાસ જરૂર છે.
વળી બની શકે તેવા પ્રમાણમાં બાળકની આસપાસ અભ્યાસનુ” નૈતિક મહત્વનાનું પ્રત્યે પ્રરારી રહું તેવી ગોઠવણ કરવાની ખાસ જરૂર છે. આ દુનિયાને-આપણા દેશને ઉમદા વભાવવાળા-સ્વદેશ હિતવત્સલ મનુષ્યની ખાસ અગત્યતા છે; અને તેવી લાગણીવાળું બાળક થાય તે માટે તેવા વાતાવરણમાં બાળકને ઉછેરવાની જરૂર છે. હલકી પ્રકૃતિના નાકના હાથમાં બાળકને સાંપ વાથી તેનું માનિસક માં વિનાશ પામે છે, તેનામાં અનિતિય વિચારે પ્રવેશે છે, અને પ્રાંત તે હલકા માર્ગ ઉપર ઉતરી જાય છે. પછીના જીવનમાં તેનાં ગાડાં ફળ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. શ્રી ગાળકને બેકરના હાથમાં સોંપતાં પણ તે નોકરની વર્તજીક કેવી છે તે તપાસવાની ખાસ જરૂર છે. એવા અિિતય માગે ચાલતા નોકરને ઘરમાં રાખવાજ નહિ. તેનાથી આખું ઘર બગડે છે, અને કા ઉપર તો તેની માઠી અસર થયા વિના રહેતીજ નથી.
બાળકનુ મગજ એક સ્લેટ જેવુ છે. તેના ઉપર જે લખવા ધારીએ તે લખી શકાય છે. પણ તેના ઉપર જે વાત સત્ય અને ઉપયોગી હેય તે શિવાચની કાઇ પણ હકીકત લખવાને કોઇને પ્રસંગ મળે તેવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થવા દેવીજ નહિ, તે માબાપની ફરજ છે. અસત્ય-મીન ઉપયેગી-નકામી બાબતે તેના મગજ ઉપર બાળરૂપે દાખલ નજ થવા દેવી તે ખાસ લક્ષમાં રાખવાની જરૂર છે. જે કાંઇ પણ ચીજ-જે કઈ પણ વાકય કે વિચાર પ્રસ`ગેાપાત બાળ કની સમક્ષ મુકવામાં આવે છે, તેની તરત તેના નિર્માંળ મગજ ઉપર અસર થાય છે અને જે જે માણુસના તે પ્રસગમાં આવે છે તેના વિચાર તે સત્વરજ ગ્રહુણ કરે છે, તેથીજ તેની આસપાસ તેના મગજ ઉપર સુસ'સ્કારની છાપ પડે તેવું. ઉચ્ચ વાતાવરણ ગોડવવાની જરૂર છે. તે સિવાય આળકને માબાપે અપૂર્ણ કેળવણી આપીજ કહી શકાય. ત્યાં ઇચ્છા હોય ત્યાં સાધન સ્વતઃજ મળી આવે છે. બાળકની અાસપાસ સારૂં વતાવરણ ફેલાવવાની દ્રઢ ઇચ્છા રાખા, તેવાં પ્રયત્ન સેવે, તેથો અવશ્ય તે પ્રમાણે કાર્યસિદ્ધિ થશેજ-માળક સુસંસ્કારિત થશે અને તમને તેમજ આખા દેશને ફાયદે થશે.
આાળકનું જેવુ' ઉપયોગી જીવન આપણે મનાવવા ઈચ્છતા હાઇએ તેવું ..... A તેની ભાગામ મની હે તેવુ' અવશ્ય કર
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાળકાને માનસિક વિકાસ
૩૫૭
વાની જરૂર છે. જો તમે તેને સ્વદેશતિષી બનાવવા ઇચ્છતા હૈ। તે તેવા મનુધ્યેાના દષ્ટાંતે ખાળપણુથીજ તેની સમક્ષ મુકે. વળી જે તમે તેને મેાટે ધર્માત્મા અનાવવા ઈચ્છતા હાતા તેવા મહાન્ આચાયૅના-સાધુજીવનના ચિરત્રે તેને સંભળાવે; મેટા અભ્યાસી-સાયન્સમાં પ્રવીણ મનાવવા તમને ઈચ્છા રહેતી હાય તે તે લાઈનમાં પ્રવીણ થઇ ગયેલા મનુષ્યના ઉદ્યમ-ખંતની તેને સમજણ આપે; તેવીજ રીતે પરોપકારી, દયાળુ, ઉદાર, કાર્યકુશળ, મેટા વક્તા અગર કવિ, લેખક
ખીજે જે કાંઇ અન વન માંગતા હા તેવી જાતના સારાં સારાં દૃષ્ટાંતે શેષી તેની સમક્ષ કાળજીપૂર્વક મુકે, તેને સમજાવા કે સૃષ્ટિમાં જે કાંઇ પશુ મેળવવા ઈચ્છા રહે છે તે અવશ્ય મળેજ છે, અને પ્રાંતે તમારા પ્રયત્નથી તેની ખાળપણથીજ તે તરફ ારાએલી લાગણીથી તે બાળક જેવા તમે ધારો તવેા થશેજ.
હુ
વળી એક સાાન્ય નિયમ છે કે કઇ પણ કાર્ય કરવાની મના કરવા કરતાં કાઈ પણ કાર્ય કરવાની તેની વૃત્તિને ઉત્તેજન આપવું તેજ આળકના ગનને ખીલવવામાં પ્રાળ સાધનભૃત થાય છે. બાળકને કાઇ પણું કાર્ય કરવાની ના કહેવી પડે, તેના કરતાં આવાં કાર્યં તેની પાસે આવેજ નહુ તેવી રીતનાં સાધન ઘરમાં રાખવાં તેજ જરૂરનુ છે. એક છરી છુટી પડી હાય, બાળક તે હાથમાં લે, અને કદાચ વાગે, તેથી તેને તે ગ્રહુણુ કરવાની ના કહેવી પડે તેના કરતાં તે છરી તેની ચેગ્ય જગ્યાએ ઉચે મુકવી તેજ શ્રેયસ્કર છે. બાળકની મગજશક્તિ તીવ્ર હોય છે. તે સહુ સમજણા થાય-મોટા થાય એટલે અનેક ખાતા તેને જાણવાની બહુ હેાંશ થાય છે. જીંદગીનાં અનેક પ્રશ્ન તેનાથી ઉકેલાતા નહિ હાવાથી તેના નવીન નવીન વિચારે તેના મગજમાં ગુચવાયા કરેછે, અને તે ખધા ગુંચવાડા તેના વડીલ પાસે પ્રરૂપે તે બહાર કાઢે છે. જાણે કે બાળક્રમાં સમજશક્તિજ ન હેાય, તેનાથી બહાર મુકાતા પ્રશ્ના તે હવાઇ ક્વારૂપેજ હાય, તેમ ઘણા માબાપા તરફથી આવી રીતે ખાળકે તરફથી પૂછાતા પ્રશ્ના તરફ બેદરકારી તાવવામાં આવે છે, કે તે શું સમજે તેમ કહીને તેને ધુતકારી નાખવામાં આવે છે. બાળકની નવું નવું જાણુવાની વૃત્તિ (Quriosity ) બહુ તીવ્ર હોય છે, તે આવા પ્રત્યુત્તરથી નાશ પામે છે, તેથી બાળક તરફથી જે કાંઇ પ્રશ્નો પૂછવામાં આવે તેના યેગ્ય જવામ-જરાપણુ ઉતાવળા થયા વગર તેને બરાબર સમજણ પડે તેમ દેવાની દરેક માયાપે અવશ્ય ટેવ પાડવી. બાળક કાંઈ સમજતુંજ નથી તેવું અનુમાન કરી તેના પ્રશ્નાના જવાબ દેતાં ઢીલ કરવી, અગર જવાબ ન દેતાં તેની અવગણુના કરવી, તેનાથી તેા ખાળકના મગજ ઉપર બહુ ખરાબ અસર થાય છે. તેને કોઈ પણ ખાળત સમજવાની ના પાડવાથી તેના જ્ઞાનની હદ ખધાઇ જાય છે; તેને એવી લાગણી થઇ આવે છે કે તેનામાં ખામી છે. તે તેવી વાત જાણવાને અશકત છે, આવી સંકુચિત હદની––
r
*
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઉ૫૮
જેમ પ્રકાશ.
wતાની તેની માન્યતા પણ તને નુકશાનકર્તા નીવડે છે. બાળકને તે સંપૂવાના રાાનની જરૂર છે. તેને બાળપણથીજ “તે જે ધારે તે જાણી શકે તેમ છે. તેનું ગાન વિશાળ છે. તેની ગ્રાહ્ય શક્તિ જે ધારે તે પહણ કરી શકે તેવી છે. ” તવી ભાવના તેના મગજમાં પ્રવેશે તેવું વાતાવરણ તેની આસપાસ રહે તેની ખારા જરૂર છે. તેથીજ તેના ગમે તે પ્રશ્નોને શાંતિથી એગ્ય ઉત્તર આપને "દગીની ગહનતાના, અથવા ધાર્મિક અમુક નિયમ સંબધીના તેના પ્રીને પણ જવાબ જરૂર આપવાનું ચુકતા નહિ.
ધણા માબાપ બાળકને મારીને–તેને ચંદનું રત્ન દેખાડીને પિતાના કાબુમાં શખવા જ છે, પણ આ તેની ભૂલ છે. મારવાથી કોઈ પણ બાળક સુધરતું જ નથી. જે કાંઈ વાંક માટે તેને શિક્ષા કરવામાં આવે, તે ભૂલ ઉલટી હઠીલાઈથી રામ રાજ થઈને બેસે છે. શાંત રી રામજાવવાથી તે ભૂલ તરતજ દૂર કરી શકાય છે. બાળકના મન ઉપર અશ્રદ્ધાના, અપૂર્ણતાના ધણીને ચટાડનાર, હઠીલાઈ વિગેરે દુર્ગુણો બેરાડનાર માબાપ અગર શિક્ષકેજ ખરેખરી શિક્ષાને તો 'પાન છે. માર ખાવાથી બાળક નફટ, ચીડીયું થઈ જાય છે. તેનામાં દુર્ગણને આવિર્ભાવ થાય છે, અને શિક્ષા કરીને જે ભૂલ સુધારવા માગીએ છીએ, તે ઉલટી વધારે દ્રઢ થાય છે. આમ વારંવાર માર ખાવાથી “પોતે ખરાબ છે, ગુન્હાઓથી ભરપૂર છે, ભૂલથી અવરાઈ ગયેલ છે. તેવી ભ્રમણા બાળકના મગજમાં થયાજ કરે છે, અને તવી અસર છેવટે બાળકને બહજ હાનિકર્તા નીવડે છે. મનમાં અપૂર્ણતાની–ભૂલેની ભ્રમણ, વિચાર શ્રેણિ ઉપજ્યા વગર કઈ વખત તેવા ગુનડાવાળ! કા બનતા નથી, તેથી જ આવી રીતની શિક્ષા કરવાથી તેવાં ભૂલભરેલાં કાર્યો નીપજાવવામાં ઉલટા માબાપ સાધનમૂન થતા હોવાથી તેવી માર મારવાની ટેવ કેઈપણ દિવસે ને પાડવી તે ખાસ માબાપે ધ્યાનમાં રાખવું.
બાળકના મગજમાં સદ્દગુણની છાપ પડે તે માટે નાનપણથી જ તેના મગજમાં સદગુણ, ભલમનસાઈ, પવિત્રતા, સત્યતા, અને ઉમદા લાગરી. વિમા ઠસાવવાની જરૂર છે, વળી તેનાથી વિરૂદ્ધ અસર થાય તેવા વાતાવરણથી તને દૂર રાખવાની પણ તેટલી જ જરૂર છે. કઈ પણ બાળક બા
પગલી ખરાબ હોતું જ નથી; જેવી અસર તેના ઉપર કરવામાં આવે, જેવું વા વારા તેની ફરતું ફેલાવવામાં આવે, જેવા વિચારો તેને ઠસાવવામાં આવે,
માં વર્તક તેની સમક્ષ ચલાવવામાં આવે, તે જ તે નીવડે છે. માટેજ બાળપગથી તેની આગળ દુષ્ટ વિચારો સેવવાની જરૂર નથી. બાળકની સમક્ષ તમે ગતિમય જીવન ગુજારો, વ્યસન , અને તેનામાં ઉત્તમતાની આશા રાખે છે મા આશામાંજ રહેવા પૂરતું થાય. જેવું દેખાય તેવું જ શીખાય છે. બાળ. . . . . . .
સત્ય કહેવરાવે, હલકી નિંદા તેની પાસે
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાળકને માનસિક વિકાસ. ઉચ્ચારો તે પછી તે સત્યવાદી કેવી રીતે બને? માટે જ તેના આગળ બહુ ઉત્તમ વર્તનની જરૂર છે. મતલબ કે જે માબાપ પોતાનું જીવન નીતિમય ગાળતાં શીખે, અનીતિના વિચારે દૂરજ મક, અશ્રદ્ધા-અપૂર્ણતાના ખ્યાલોને તિલાંજલી આપે, તેજ માબાપની માનવંતી ડીગ્રી લેવામાં તે ફતેહમંદ નીવડે-નહિ તે પિતાનું જીવન બગડેલું જ હોય છે અને બાળકને કુસંસ્કારોનું શિક્ષણ આપી તેનું જ વન પણ બગાડે છે. અનીતિમય જીવનથી આમ પિત અને પિતાની પ્રજા બને બગડતી હોવાથી પોતાનું વર્તન બહુ ઉચ્ચ-સાતષી-નીતિમય રાખવાની જરૂર રીઆન સહજજ સમજાય તેમ છે.
વળી વારંવાર બાળકને ઠપકો આપે તે પણ તેની મગજશક્તિને બગાડનાર છે. ડપકે આપવાથી તેની લાગણીઓ બુટ્ટી થઈ જાય છે, તેને પછીથી • કાલી કાંઈ અરાર થતી જ નથી. આપણામાં પણ કહેવત છે કે “તેજીને કારે બસ છે. " બાળકનું મગજ તેની નાની ઉમરમાં તે બહુ તેજ હોય છે. તેને ઠપકે આપવાથી તેની તીવ્રતા ઘટી જાય છે, માટે વારંવાર ઠપકો આપવાની ટેવ છેડી દેવી. વળી આપણી માન્યતા પ્રમાણે જ કાર્ય કરવાને બાળકને કોઈ પણ વખત આગ્રહ કરે નડિ-હકમ કરે નહિ. આપણી વાત સાચી હૈય-કરવા લાયક હોય તે પણ વગર સમજણે બાળકે તે કરવું જ જોઈએ તેમ કદી પણ તેને હકમ કરે નહિ. તેની પાસે જે કાંઈ કાર્ય કરાવવું હોય, તે માટે તેને શાં તિથી સમજાવે. તે કાર્યના કાયદા તેને ઠસાવે, તેની તર્કશક્તિમાં તે વાત ઉતરે ત્યાં સુધી દલીલથી તેને તમારી વાત સમજો. તમારી આ પદ્ધતિથી બાળક પાસે જે કાર્ય કરાવવા તમે માગતા હશે, તે સંપૂર્ણ રીતે તે કરશે, ગમે તેવું મહેનતનું કાર્ય હશે તો પણ તે આનંદથી બજાવશે અને ત્યાર પછીના જીવ નમાં પણ દરેક કાર્ય સમજણપૂર્વક કરવાની તેને ટેવ પડશે. '
વળી બાળકને સાજો કે તેનું જીવન આ સૃષ્ટિમાં એક શક્તિરૂપે છેતેનામાં રહેલી શક્તિ તે તેમજ આખી દુનિયાને ઉપયોગી થાય તેવી છે અને આવા બાળપણથી જ મળેલા જ્ઞાનથી તેની માનસિક ખીલવણી બહુજ ઉંચા પ્રકારણી થશે, તેની આત્મશક્તિ ખીલશે, તેનામાં વિશ્વાસ જાગશે, અને તેનું જી: વન તેને ઉત્તમ બનાવવા સાથે તે આખા દેશને ઉપયોગી નીવડે-સુમાગે– નીતિને પશે ઘણુઓને દેરી શકે તેવું તેનું જીવન થશે. તેને તેની જીંદગીની જવાબદારી સમજાશે, અને તે સમજણથી તેને માથે રહેલ ફરજ કેવી રીતે અદા કરવી તેનાજ વિચારમાં તે તત્પર રહેશેફરજ અદા કરશે. બાળપણથી જ તેના મગજમાં એ હસાવે છે તે દુનિયામાં માટે માણસ થવાનો છે, તમે તેના
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
310
જૈનધર્મ પ્રકારો.
પાયેલી મહત્વતાની આશા રાખે છે, તે મેટાં કાર્યો કરી સર્વોને ઉપયેગી થશે - તેનો તમારી માન્યતા છે, અને શાંતિથી પ્રેમભાવથી આ સમજવતાં તમે હમારી માન્યતામાં અવશ્ય ફળીભૂત થયેલાજ તમને શ્વેશે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બાળપણથીજ તેનામાં રહેલી નખળાઇ દૂર કરવાના તેના વિચારને પુષ્ટિ આપે, તેમાં રહેલ અતૃલ અળની તેને સમજણ આપો, તેને મનુષ્ય તરીકેની તેની કોમન સમજાવો અને તમે સમળે. આ પ્રમાણે તેને સમજાવવા સાથે તમારી બાલગીત પણ તેવીજ રાખો. શ્રદ્ધા અને પ્રેમ આગળ કઈ પણ વાત મુશ્કેલ નથી, પ્રેમથી તેને જે સમજાવશે તે તરતજ ગ્રહણુ કરશે અને શ્રદ્ધાથી તેને સપૂર્ણ - તાનો ખ્યાલ મજબૂત થશે. ક્રેષ, માર, ઠપકા કાંઇ પણ બાળક ઉપર અસર કરી શકતા નથી. બાળકને મગજના વિકાસ કરવાને બદલે તે ઉલટુ તેને હેક કરી નાખે છે. શાંતિયો તમે જે તેને સમજાવશે, પ્રેમથી જે વાત તમે તેની પાસે ઝુકશે, તે સ તે ગ્રહણ કરશે. તમે તે સર્વ શીખે, નીતિને માગે પ્રવર્તી, ળકને ઉચ્ચ મનાવવાની-અન્ય મનુષ્યોને ઉપયોગી થાય તેવા મનાવવાની ઈચ્છા રાખા, તેવુ. વન તમે રાખા, તેનામાં તેવા સ`સ્કાર હસાવા, તેને તે જાતની શીખામણ આપે, જીંદગીની મહત્વતા તેને શીખવે, તેથી અવશ્ય તમે તમારા પ્રયત્નમાં સફળજ થશે.. ધ્યાનમાં ખાસ રાખવાનુ તે એ છે કે તમારે તમારા આચાર વિચારને સરખા રાખવા. તમે બાળકને સમજાવશે હૃદુ, અને માર્ વર્તન જુદું રાખશે, તે તેની અસર કાંઇ થશે નહિ. જેવાં તમે હશે તેવુ છળક થશે. તમે સારાં થા, સારાં ઉચ્ચાર કરો, ક્રોધાદિને ત્યાગ કરો, ઉપકાર; જીવન ગ્રહણ કરે, તેથી તેવાંજ સસ્કાર બાળકમાં પડશે. તમારે અશ્રદ્ધાનાંઅપૂર્ણતાના વિચાર સેવવાની જરૂર નથી. તમે સંપૂર્ણતા શીખશે, બાળકને તે શીખવા, પ્રેમથી-શાંતિથી તેની સાથે વર્તશે। એટલે પછીથી જેવા તમે તેને કરવા ધારો તેવા તે થશે, તેને માનસિક વિકાસ બહુ ઉત્તમ થશે, તમે તેની પાસેથી જેવી આશા રાખશે-જેવું ઉપયેગી જીવન તમે તેનુ કરાવવા ઇચ્છતા હશે તેવું તેનું જીવન અવશ્ય નીવડશે, અને તેના બાળપણમાં જેવું ભવિષ્ય જેવા તમે ખાએશ રાખતા હશે. તેવુ જ ઉત્તમ ભવિષ્ય બનાવવા-જીવનની સુઃરસ્તાનું વાદન કરવા તે અવશ્ય ભાગ્યશાળી થશે. ઈત્યલમાં
કાપડીયા નેમચંદ્ર ગીરધરલાલ.
1 | !' શી
For Private And Personal Use Only
.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચદરાજાના રારા ઉપરથી નીકળતે સાર.
૩૧ चंदराजाना रास उपरथी नीकळतो सार.
અનુસંધાન પૃષ્ઠ (૨૬૧) થી.
પ્રકરણ ૧૮ મું. ગુણાવાળી કુકડાવાળું પાંજરું મંત્રીને હાથમાં સંપતાં આંખમાંથી આંસુની ધારા વહેતે ચંદરાજા પ્રત્યે કહે છે કે “હે સ્વામી ! મને તજી દઈને આપે પણ દૂર દેશ જવાનો વિચાર કર્યો જણાય છે. આ કાર્યમાં આપની પણ સંમતિ લાગે છે. હું અત્યારે તે સ્વામીએ અનાથ છું, નિરાધાર છું, મારી ફરિયાદ કઈ સાંકળે તેમ નથી. તો પણ આપની ઈચ્છાને આધીન થઈને તેમજ આપનું જીવિતવ્ય અખંડ રહે તેટલા ભરોસાથી આપને હું મારા પ્રાણની જેમ બીજાના હાથમાં આપું છું, પરંતુ હે સ્વામી ! તમે મને કદિપણું ભૂલી જશે નહીં. મને સંભારજે, મારી ઉપર દયા રાખજે. મેં કદિ આપને કાંઈ પણ અપરાધ કર્યો હોય તો તે ભૂલી જજો. મેં તે આપને અપરાધ ક્યારે પણ કર્યો હોય એમ મને તે સાંભરતું નથી, તે છતાં આપ કેમ આવા વિચાર કરે છે? હે યાવનભૂષણ! મને તમે એક ક્ષણ પણ વિસરવાના નથી. મારા મનમાં અનેક પ્રકારની આ શાઓ હતી પણ તે તે બધી અત્યારે દેવે ધૂળ ભેગી કરી દીધી છે, મને નિ. રાશ બનાવી દીધી છે. વળી હવે તો તમે પણ મારાથી વિખૂટા પડે છે એટલે તે આશાઓ વધારે નિરાશાના રૂપમાં પલટાઈ જાય છે. હવે આપને ફરી મેળે થવો તે ખરેખર દુર્લભ છેદેવના હાથમાં છે. જેણે અત્યારે આપણે વિયોગ કરાવ્યું છે તેને માટે શું કરવું ? તેના મુખમાં ધૂળ પડે. હે સ્વામી ! મારી સામું નજર માંડીને તે જુઓ. આપના વિરહની જવાળા વરસાદના જળની ધારાથી પણ બુઝાય તેમ નથી. ઇર્ષાળુ દેવ આપણે સુખી સ્થિતિ જોઈ શકે નહીં. મારી છાતી પણ અત્યંત કઠોર જણાય છે કે જે આવે દુઃખને સમયે પણ ફાટી જતી નથી. હું દેવને ખોળે પાથરીને કહું છું કે “વેરણને પણ આ વખત આપીશ નહીં.” આ દુઃખને અનુભવ તે જેને માથે પડે તેને જે થાય તેમ છે. આપના પ્રેમભરેલા વચને વારંવાર યાદ આવશે અને હૃદયમાં શલ્યની જેમ ખટકશે. હે સ્વામી ! કરૂણું કરીને પાછા વહેલા પધારે છે. તમે મારા જીવનસ્વ. રૂપ છે. આ રાતી આંખલડી નિરંતર તમારી રાહ જોયા કરશે. હું ઘણે ખેદ તે તેથી પામું છું કે આ નાટકીયા તમને ઘેર ઘેર ફેરવશે પણ જો તે કારણથી ના પાડું છું તો સાસુ એવી ભુંડી છે કે તમારા જીવનને ભય રહે છે. આ તે સુડી વચ્ચે સોપારી જેવું થયું છે. મારાથી કાંઈ કહ્યું કર્યું જતું નથી. હું હારાર થઈ પડી છે. ”
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનધર્મ પ્રકાસ.
અન્ય પ્રમાણેના ગુણાવળીના વંશના સાંભળી કુટે પગના નખવડે અક્ષરેશ અને સમાન્યું કે “હું પ્રાણપ્રિયા ! તુ મારી બીલકુલ ફીકર કરીશ કહીં. વાંક મારો ને તારે મેળે તે ને પ્રાણું જાય તે પછી મળે નહીં, પણ મારા પ્રાગ તે થા ખાતુ જરૂર માનજે કે આપણે પાછા મળશું, વળી હું તારાથી દઉં. પણ તું મને તારી નજીક માન અને મને તારા હૃદયમાંજ રાખજે. વળી નું ચકરા ધારી રાખજે કે આ નર મને ટુકડા ટાળીને મનુષ્ય બનાવશે. વળી દેશમાં રહીએ કે પરદેશ જઈએ પણ પ્રથમની પ્રેમાળ સ્ત્રી કેમ ભૂલાય ? માટે તે વાતના તું દેશો કરીશ નહીં. ” આ પ્રમાણેના કુટના લખેલા શબ્દ વાંચવાથી ગુણાવll કાંઇક બીજ આવી. તેણે ટુટ સમેત પાંજરૂં સચીવના હાથમાં આપીને કહ્યું હું ' તમે આને લઈ તઓ અને મારી સાસુને આપે. ’ મ`ત્રીએ તરતજ પાંજરૂ લઇ જઇને વીરમનને આપ્યું. તેણે પણ તરતજ નટનેતે ક્ષિસ કર્યું. નટ બહુ ખુશી થયા અને પાંડું લઈ હર્ષિત ચિત્તે વીરગતીને પ્રણામ કરી ત્યાંથી વિદાય થયા.
શિવાળાએ પાંજરૂ પોતાના મકાનપર લઇ જઈને એક ઉત્તમ શય્યા ઉપર ઝુક્યુ. અને તેની સામે ઉભી રહી હાથ જોડીને તે તેમજ તેના પિતા ખેલ્યા કે-“ હું ક્વોરી ! આજ સુધી અમે રાજા વિનાના હતા, હવે અમે રાજાવાળા થયા છીંએ. હું અમે પ્રત ને તમે રાજા આપણે નવા નવા આનદ મેળવશું. પૂરા ભા મહાય તોજ આપની જેવા ચતુરના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. આજથી પહેલા તમને એજી કરીને પછી અમે બીન્ન રાજાઓના મુજરા કરશુ. આપ અનેિશ આનદમાં ડે. કોઇ પ્રકારનું દુઃખ ધારણ કરશે નહીં.” આ પ્રમાણે કહી કુટરાની પાસે અત્મક પ્રકારના મૈયા વિગેરે પદાર્થો મુકયા, તે પુઅે ચણવા તે માંત્થા પણ તે વખતે ગુણાવળીના સ્નેહ સાંભરી આવવાથી તેના વિયેદુ:ખવર્ષ રૂ ધાઇ ગયે; જેથી ગળે ઉતર્યા નહીં. તે જોઈ શિવમાળાએ કહ્યું કે “હું
ગરાજ ! તમે ઝુરા મા, ઉમંગથી મેવા વિગેરે રોગ, કાળે કરીને બધા આનંદ થઈ રહેશે. ”
અહીં પાંજરૂ લઈ વીરમતીને આપ્યા પછી સભા વિસર્જન થઈ, એટલે મંત્રી ગુણવો પાસે દીલાસે આપવા આવ્યા. તેને ગુણાવળી કહેવા લાગી કે “હું. મંત્રી ! કઇ રીતે ણીને સમજાવીને મારૂં પાંજરૂ -મારા કુટરાજ મને પાછા લાવી આપો એ એના વિયેગ ઘણા સાલે છે. એ નટે તે મારા પીયુને લઈને કયાંના થાં જશે એટલે પછી મને મારા પતિને મેળાપ શી રીતે થશે ? એ પ્રભૂખને ના પગલે પગલે નવા મંત્રા, નવી સીએ મળશે. પણ મારી તેમના વિના શી ગતિ થશે ? તે તમે વિચારી જુએ. એ કુકડા ણામાં રહેશે શુ કાટક દસ તેની ( સી ) ના કોડ પૂરા કરશે, અને મને તે જીંદગી
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંદરાનના રાસ ઉપરથી નીકળતો સારી
છે ભરને આલાલુ રહ્યા કરશે. આશામાં ને આશામાં હું જીવંતી રહીશું. આ વીરમા તે મારી પૂર્વ ભવની વેરણ જાગી છે. તેણે મનુષ્ય ટાળીને પંખી કર્યો તોપણ હજુ તેને ક્રોધ શમ્યો નહીં. મને જે કોઈ મારા પ્રીતમ સાથે મેળવી આપે તેની પાસે હું ખોળે પાથરું, મારા પ્રાણુ આપું, જીદગી સુધી તેની એશિગણ રહું, તેના પગ પૂજું. આ જગતમાંથી સં જાય છે પણ આ સાસુ તે જતી પણ નથી, અખંડ દુઃખ દેવા બેઠી છે. મારા પિયુનો યશ સાંભળીને એને શું દુઃખ થાય છે?” આ પ્રમાણેના ગુણાવળી વચને સાંભળીને મંત્રીએ કહ્યું કે-“તમે વધારે ખેદમ કરે અને સાસુને મ છે. એ તો ચંડા છે. એ અત્યારે જે કે વૃદ્ધ થઈ છે પણ તેને ભરૂસે ન કરશો. વળી તે તો એ કેટલો કાળ જીવવાની છે, છેવટ તે આ રાજ્ય તમારું ને તમારા પતિનું જ છે પણ હમણાં ધીરજ રાખો. ”
આ પ્રમાણેના મંત્રીનાં વચનોથી આશ્વાસન પામીને ગુણાવળીએ મંત્રીને કેટલીક ભલામણ કરી નટ પાસે મોકલ્યો. પતિને માટે કેટલાક માદક મેવા વિગેરે, શિવાળાને કહ્યું. તે વખતે મંત્રીએ શિવમાળાના ફાનમાં ખરે ભેદ કહ્યા કે
આ કુટ તે અંદરા પોતજ છે. તેની અપરમાતાએ તેને કુકડો બનાવી દીધા છે, માટે તેને તમે સારી રીતે જાળવજો. ફરતા ફરતા આ તરફ પણ આવજો. કાગળ લખીને ખબર આપતા રહેજો.” ઈત્યાદિ શબ્દો કહી કુર્કટને પ્રણામ કરી મંધી પોતાને સથાને આવ્યો. નટોએ પણ પિતાની સર્વ સામગ્રી લઈને ત્યાંથી પ્રયાણ કર્યું. તે વખતે ઢોલ વાગતે તેઓ નીકળ્યા, એટલે ઢોલના શબ્દ સાંભળી ગુણાવળી પાતાના આવાસની સાતમી ભૂમિકાએ ચઢીને તેમને જોવા લાગી. શિવમાળાના મસ્તક ઉપર કુકર્ટ નું પાંજરું દીઠું. તે નજરે પડ્યું ત્યાં સુધી તે તરફ જોઈ રહી. અનુક્રમે તેઓ દૂર ગયા-દેખાતા બંધ થયા-વૃક્ષે આડા આવવા લાગ્યા એટલે ગુણવળી વિરહ તુર થવાથી મુઈિત થઈ પૃથ્વી પર ઢળી પડી. સખીઓએ શિતળ ઉપચાર કર્યો, તેથી સાવધ થઈ. મંત્રીએ પણ આવીને અનેક પ્રકારે સમજાવી. ત્યારબાદ વીરમતી પણ ત્યાં આવી અને કહેવા લાગી કે- આપણુ બે વચ્ચેથી કાંસ ગઈ નિષ્ફટકપણું થયું, હવે મારો ને તારે નેહ કે જામે છે તે જોજે. ” અવસરની જાણુ ગુણાવળી હા હાજી કહેવા લાગી એટલે સાસુજી રાજી થઈને વિદાય થયા.
કુટના દૂર ગયા બાદ એકલી પડેલી ગુણાવળોની સ્થિતિ અત્યંત ચિંતાતુર થઈ પડી. જેમ જેમ પતિનું મરણ થવા લાગ્યું તેમ તેમ તેની વિરહવાળા વધવા લાગી, આંખમાંથી અશ્રુધારા વહેવા લાગી. જે બાજુ તરફ પતિ ગયા છે તે દિશાને પવન આવે તે પણ તે પતિને ફરીને આવે છે એમ ધારી પ્રસન્ન થવા લાગી; તે પિતાના પ્રાણુને કહેવા લાગી કે--
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૩૬
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધર્મ પ્રકાશ,
અરે પ્રાણ પ્રાણેશ વિષ્ણુ, હેરો કેવે ઢગ; ગમનશીલ તુમ ધમ છે, કેમ ન ગયા પિયુ સગ કિડાં કુંત કિડાં નવલ રસ, હિાં સુરંગો ને; મા માજીમરતણી, થઈ ગઈ કાઈ એવુ. પિયુ સુરગિર સમ જીવો, વધો વડ વિસ્તાર; મેળાપે સભારો, અહેા જીવન આધાર.
હું હું પ્રાણ ! તુ પ્રાણેશ વિના કેમ રહી શકીશ. તારા તો ગમન કરવાને વ્યાજ છે, તે તે ગયા ને તું (પ્રાણ) કેમ રહ્યા? વળી તે સંભારે છે કે-કાં સ્વામી, ક્યાં તેના નવા નવા સરગ અને કયાં તેવા અપૂર્વ સ્નેહ ! આ તો જેમ કોઈ બાજીગર બાજી પાથરે ને પાછી સકેલી લેય તેમ એકાએક થઇ ગયુ. હું પ્રીતમ ! તમે ગયા તા ભલે ગયા પણ મોટા આયુષ્યથી જીવો, તમારા વશ વૃદ્ધિ પામો. માત્ર છે. જીવન આધાર ! મને અવસર સભારજા, ભઠ્ઠી જશે નહીં.
આ પ્રમાણે ગુણાવળી ઝુલૈ કરે છે, તેને ઘર બધુ સૂનુ સ્મશાનજેવુ લાગે છે, જુગાર અગારા જેવા લાગે છે અને શરીર સુકાવા લાગ્યુ છે. તે ધર્મિષ્ટ હોવાથી અશુભ કર્મના ઉદય થયેલે માની કનિશને માટે નિર'તર નવા નવા તપ તપ છે. અને ભવસમુદ્રના કિનારા સમાન પાત્માનુ અનિશ ધ્યાન ધરે છે.
ગુણાવળી જે અહીં એકલી રહી છે તેણે ફુટની રક્ષાને માટે સાત સામંત ન પ્રેરણા કરીને તેની સાથે રહેવા મેકલ્યા; તેએ પણ પોતાના લશ્કર હિત મારીને નટની ભેળા થયા. કુટન પ્રણામ કર્યાં અને તે સાથે રહેવા આ છે. એ હકીકત નિવેદન કરી. તેમણે કહ્યું કે‘ અમે ગુણાવળીના આદેશથી અાવ્યા છીએ, અહિને શ અમે સાથે રહેશું, તમે કુઈટ થયા તો શું થયું, અમારા સરવાણી છે. ' આ પ્રમાણે કહી મસ્તક નમાવ્યુ એટલે કુ પણ તેના પ્રણામ સ્વીકાર્યાં અને સા સાથે ચાલ્યા. શિવમાળા માર્ગમાં પાંજરૂ પાતાને માથેજ રાખવા લાગી. એ માણસે બે બાજુ રહીન ચામર વિવા લાગ્યા, એક પણ ોટું છત્ર લઇને ચાલવા લાગ્યો. એ પ્રમાણે ચાલતાં ગામે ગામ ફરતાં અને અનેક સ્થાનકે નાટક કરતાં પુષ્કળ દ્રવ્ય મેળવવા લાગ્યા.
આ પ્રમાણે પ્રયાણ કરતાં કરતાં નટ અનુક્રમે વિમળાપુરી જશે અને કુ ટના મેળાપ પ્રમલાલી સાથે થશે. વચમાં એક નવીન અનાવ બનશે, એક બે સ્થાનકે લુંટની માગણી પણ થશે, અને યુદ્ધના પ્રસ`ગ બની આવશે પણ તેમાં હું જીત મેળવશે. ઈત્યાદિ હકીકત હવે પછીના પ્રકરણમાં આવશે, આ પ્રકરણ અહીં સમાપ્ત થાય છે અને નટાની મુસાફરીનુ પ્રકરણ શરૂ થાય છે. હાલ તે
! પ્રકરણમાં શુ રહસ્ય સમાયેલું છે તે જરા વિચારીએ; કારણકે આપણા પ્રયાસ! ભાગ ભુવા કરતાં તેમાં રહેલ રહસ્ય તવા માટેના વિશેષ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચંદરાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતો સાર,
૩૬૫
પ્રકરણ ૧૮ માનો સાર, આ પ્રકરણ આખું બળે ભાગે ગુણાવળીના વિરહ દુઃખને બતાવનારું છે. સંસારમાં દુઃખ તે અનેક પ્રકારના છે, સંસારજ દુખનો ભરેલો છે. પરંતુ વ્યવહારમાં ગણાતાં સર્વ દુઃખોમાં સ્ત્રીને પતિ વિરહનું દુઃખ તે સર્વ કરતાં પ્રથમ પંક્તિનું દુઃખ છે. તેમાં પણ જીવતા પતિને અણધાર્યો વખતે અકસ સ્થિતિવાળે વિરહ અત્યંત સંતાપ ઉત્પન્ન કરે છે. ગુણાવળી ડાહી હતી, ભણેલી હતી, સુજ્ઞ હતી પરંતુ ભાવી પાસે તેનું ડહાપણ ચાલી શકયું નહીં, ને ચાલી શકે તેમ પણ નહોતું. જ્યારે વીરગતીએ નટને કુકડા આપવા માટે મંત્રીને મોકલીને પાંજરું મગાવ્યું તે વખતે ગુણવળીને જે અનહદ કષ્ટ ઉત્પન્ન થયું છે તે બુણાવળી જ જાણી શકે તેમ છે. કેટલાક દુઃખોની ખરી ખબર તેના અનુભવીઓને જ પડી શકે છે. તે એકવાર સાસુની સામે પણ થાત અને પાંજરું - પવામાં આનાકાની પણ કરતઃ પરંતુ કુકડાને અહીં રાખવામાં વીરમતી તરફને પૂરેપૂરો ભય હતો, જીવનું જોખમ હતું, તેથીજ ગુણાવળીએ તેને પવાની હા પાડી. તિણે જે શબ્દ કહેવા જોઈએ તે બધા કુકડાને કહ્યા. તેણે તેના ઉત્તરમાં વાચા તો નહોતી, પરંતુ નવં ભૂમિપર અક્ષરો લખીને ગુણવળીને અત્યંત દિલાસો આપે, પિતાની ફીકર ન રાખવા કહ્યું અને પોતે મનુષ્ય થઈને પાછા આવશે ને રાજ્ય કરશે એવી આશા આપી. સત્પરૂના વચને સાચાં જે પડે છે તે આપણે આગળ જોશુ. હાલ તે ચંદરાજા ને ગુણવળી બંનેની વિરહાતુર દશા જોઈ તેમાંથી આપણે જો સાર ગ્રહણ કરવાને છે તે વિચારીએ.
ગમે તેટલું સુખ પ્રાપ્ત થાય કે ગમે તેવી ઉચ્ચ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય પણ તે ટકી રહેવી ભાગ્યાધીન છે. દેવ પણ બહુ સુખીને જોઈને તેની ઈષી કરે છે. કર્મરાજા તેનો વિરોધી થઈ પડે છે. મહરાજ જુદી જુદી સ્થિતિમાં પિતાનું વિચિત્રપણું બતાવવા ઉત્સુક રહે છે. તેમ છતાં પણ જે ભાગ્ય પ્રબળ હોય છે તો ત્યાં સુધી કોઈનું ચાલતું નથી પણ જેવી ભાગ્યદશા મંદ પડી કે તે એ પિતાને હાથ બતાવવામાં કસુર કરતા નથી. જ્યારે અંદરાજા ને ગુણાવળી જેવા પુણ્યવાન, નીતિવાન અને ધર્મપરાયણ જીવ પણ આવી દુઃખી સ્થિતિમાં આવી પડે અને મનુષ્ય જીદગીમાં પશુપણું વેઠવું પડે તો તેની પાસે આપણી જેવા પામરને શે આશરો? તેથી પ્રાપ્ત થયેલા સાંસારિક સુખમાં કિંચિત્ પણ આસક્ત થવું નહીં, તેને નિરંતર ટકી રહેશે તેમ માનવું નહીં, તેમાં સારભૂત શું છે તેનો વિચાર કર્યા કરે અને અસાર દેહમાંથી, અનિત્ય આયુષ્યમાંથી અને વિનાશ વ્યાદિકમાંથી પણ જે સાર લઈ શકાય–ઉત્તમ કાર્યમાં, આત્મસાધનમાં તેને જેટલું ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેટલું વગર સંકોચે, વગર વિલંબે,
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધર્મ પ્રકાશ.
( વિશા રાખ્યા સિવાય અને આવીર્યને જરાપણ ગેપડ્યા સિવાય
પગમાં લેવું, તેનો સદુપયોગ ક, તેના વડે જેટલે માર મેળવાય તેટલે ગેઇન લે, આત્મસાધન કરી લેવું અને શરીર કે વ્યાદિ ગમે ત્યારે વિનાશ પામે ત્યારે કાંચનું પણ તેને લાલા ન લીધાને ખેદ ન થાય તેમ કરવું. અને નિશ તેને માટે તત્પર રહેવું અને તે સ્થિતિને પણ આનંદથી વધાવી લેવાય
દઢતા પ્રાપ્ત કરવી.
ગુગાવી પાંજરું સચીવને આપે છે, તે વીરમતીને આપે છે, ને વીરમતી • બક્ષીસ કરે છે, નટ તેને લઈને વિસ્થાનકે જાય છે, ત્યારપછીની ગુણવ
ની ચંદરાજાની બનેલી રિથતિ સરખી થઈ પડે છે. નેહીઓની વિરહાતુર દશને અનુભવ લેખ દ્વારા થઈ શકે તેમ નથી, કારણકે પ્રસુતીની પીડા વધ્યા જાણી શકતી નથી. રાણી કે જુબાની આપનારની સ્થિતિને અનુભવ વકીલ કે ન્યાયાધીશને થતા નથી, દરદીની પીડા ને તેની લાગણી તથા પ્રકારે વૈદ કે ડાકટર પાલી શકતા નથી, નિર્ધનની ઝુંપડીમાં રહેલા દુઃખને કે સંતોષનો અનુભવ
નોને બંગલામાં બેઠા બેઠા થતું નથી, બાળકને રમત છોડીને ભણવું કેટલું કેવા લાગે છે તેને અનુભવ મહેતાજી કે માસ્તરને થતા નથી; તેમ ગુણાવળી કે દરાજાના વિહતુરપણાને અનુભવ આપણને તેવી સ્થિતિમાં આવ્યા સિવાય થઈ શકે તેમ નથી. તેના ખરે અનુભાવ તા ન બે જણનેજ પરપર થઈ
છે. અહીં ગુમાવળી પાંજરું પાછું લાવવા મંત્રીને વીનવે છે, ખેળ પાથરે છે અને અહીં કુ ટ શિવમળાના મુકેલા મડાઈ ને મેવા આરોગવા જાય છે પણ ગળે ઉતરતા નથી. ગળે કેમ ઉતરે ? નજ ઉતરે, પરંતુ છેવટે બંને સુશ વાર્થી પોતાની સ્થિતિને સમજી જાય છે અને મન વાળે છે.
નટ પાંજરું લઈને પ્રયાણ કરે છે તે વખતના હેલના ઢમકારા સાંભળી, પુરમાવડી પાંજરૂ જેવા ઉપરની ભૂમિકાએ ચડે છે. જુઓ સ્નેહનું આકર્ષણ કેટ છે ! મા મને વશ થઈ પિતાની સ્થિતિને કેટલી ભૂલી જાય છે? પાં
જ દેખાવાથી કાંઈ લાભ નથી, માત્ર નેનની અતિ અલ્પ સમયની તૃપ્તિ છે, તેમ ન દેવાથી નુકશાન નથી, પણ જયારે પાંજરું દેખાતું બંધ થાય છે ત્યારે તે મૂચ્છો ખાઈન ધી ઉપર ઢળી પડે છે. આ બધે મહેનો વિલાસ છે. મોહ પ્રાણીને ભાન બનાવી દે છે. કર્તવ્યથી પૂકાવે છે, અકર્તવ્ય કરાવે છે. મહિને વશ પ્રાણી આત્મઘાત પણ કરે છે કે જેને પરિણામે દુગતિ સિવાય બીજું કાંઈ પણ લભ્ય થતું નથી.
મંત્ર ખરી હકીકત નોન સમજાવી આવે છે, તેથી જે કે પ્રથમથી તમને કક પર રાગ તે. હતા પરંતુ તેમાં વૃદ્ધિ થાય છે. તેઓ તેને પોતાના ખરા રાવનાર માને છે. એક કુકડે વટ વાળા ઉકરડામાં ભમે છે ત્યારે એક સેનાના
For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દરાજાના રાસ. ઉપરથી નીકળતા સાર
૩૬૦
પાંજરામાં મનુષ્યના માથા ઉપર રહે છે અને છત્ર ચામર, વીંજાય છે. એક કુકડાના જ્યાં ત્યાં તીરસ્કાર થાય છે ત્યારે બીજા કુકડાને રાજાએ પણ નમસ્કાર કરે છે અને તેની રક્ષા કરવા સાથેના સાથે ભમે છે. આ બધી પુન્યાયની નિશાની છે. પ્રાણીએ કરેલા સર્કમાં ગમે તેવી સ્થિતિમાં પણ હાજર થઈને પેાતાનુ ફળ ખતાવ્યા વિના રહેતા નથો. ગુણાવળી અનેક પ્રકારની ખાનપાન વિગેરે વસ્તુએ કુટ માટે મેકલે છે અને છેવટે તેની રક્ષા માટે સામંત રાજાએને પણ મેકલે છે. આ બધુ સાચા સ્નેહનું પરિણામ છે,
અહીં આપણે વીરમતીની સ્થિતિ પણ જાણવા લાયક છે. કુકડાના જવાથી તેના મનમાંથી એક ફ્રાંસ જાય છે, તે મનમાં આનંદ માને છે અને જેવુ... પેાત માન છે તેવુ મીન્તને મનાવવા ગુણાવળી પાસે આવે છે, પણ તે મૂર્ખાને ખબર પડતી નથી કે અહીં તા વિરહની વાળા પ્રકટી રહી છે. તનુ સાંત્વન થવાને અદલે તેના શબ્દોથી તેમાં તેલ હામાય છે કે જેથી ઉલટી તે વાંળા વૃદ્ધિ પામે છે વીરમતી કહે છે કે- જોજે હવે આપણા સ્નેહ કેવા વૃદ્ધિ પામે છે? ” પણ તેને ખુખર નથી કે અહીં સ્નેહને તા અંશજ નથી-ખીજજ નથી. તા વૃદ્ધિ શુ પામવાનું હતું ? સ્વાથી અને કૃતજ્ઞી માણસે પેાતાની ધારણામાં મશગુલ રહ્યા કરે છે પરંતુ તેનું પરિણામ લાભકારક કદાપિ આવતુ જ નથી, ગુણાવળીના ટાઢા ડુાંકારા સાંભળી વીરમતી ચાલી જાય છે. તેને પણ સ્ત્રીપણામાં રાજક થવાની ઉલટ બધી છે પણ તેને ખબર નથી કે બધા સરવાળા ગણીને એક સાથે આગળ પર હીસાખ દેવા પડશે. જે આ દુનિયામાં-આ કળિકાળમાં પણ પાપીને પાપના બદલે મળ્યા વિના રહેતા નથી તે પછી તેવા સત્યુગમાં તેને બદલે મળે તેમાં તે શી નવાઈ ?
હવે અહીં ગુણાવળી એકલી પડી છે, વિમળાપુરીમાં પ્રેમલા એકલી પડેલી છે, ચદરાજા નટ સાથે ગામે ગામ ભમે છે, એમ ત્રણે જણુ વિખુટા પડેલા છે તે કયારે એકડા થાય અને આનંદ બેગવે તેમજ ધર્મારાધન કરી મનુષ્ય જન્મને સફળ કરે તે આપણે ઈચ્છીએ છીએ; પરંતુ તેને વિલાખ છે. હજી તે! કુકડાપણામાં પ્રેમલાની ભેગા થતાં પણ રસ્તે અનેક વિઘ્ન આવવાના છે, ભાગ્ય સાનુ મૂળ હાવાથી તે બધા વિંસરાળ થશે અને પ્રેમલાના મેળાપ આનંદથી થશે તે આપણે આગળના પ્રકરણમાં જોશુ અત્યારે તે કર્મની વિચિત્રતાથી સજ્જને કેવા વિખૂટા પડે છે તેને અનુભવ કરી વિરામ પામવું પડે છે. આ પ્રકરણ વિરહાતુર દશાના વીવરણનું છે, પરંતુ તેમાંથી ઘણા સાર ખેંચી શકાય તેમ છે. અમે સામા પુર ખત્તાવી ગયા છીએ, એટલે હાલ તે આ પ્રકરણને સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir જેનધર્મ પ્રકાસ. जैन श्वेतांबर कोन्फरन्सनु नवमुं अधिवेशन. જણાવવાને અત્યંત હર્ષ થાય છે કે આપણી ઉપરોક્ત મહાન સંસ્થામાં જે કેટલાક વખતથી ચેકસ કારણોને લઈને મળી શકતી નહોતી તેનું નવમું અધિતેશન ચાલુ માસના શુદ 12-12 અને 13 ને રોજ બીકાનેર શહેરની નજીક આવેલા સુજાનગઢમાં થવાનું છે. આ પ્રસંગે સુજનગઢમાં પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પણ કરવામાં આવનાર છે અને ત્યાં હજારોની સંખ્યામાં જૈન બંધુઓ એકત્ર થવાના છે. આ પ્રસંગે આપણી કમના ઉત્સાહી ગૃહ ત્યાં હાજર થઈ અનેક પ્રકારના ભ્ય વિચારો મરૂભુમિમાં ફેલાવવાને શક્તિવાન થશે એવી સંપૂર્ણ આશા છે. કે ફરાનું એક અધિવેશન લેધી તીર્થમાં થયું હતું ત્યાર પછી એ પ્રદેશમાં આ દ્વિતીય અધિવેશન થાય છે. એ પ્રદેશમાં આપણે કોના હિતના વિચારો પૂરતા જોગણી ફેલાવવાની ખાસ જરૂર હતી. ખાસ કરીને એ પ્રદેશમાં કેળવણીના વિચારો ફલાવવાની તે અતિ આવશ્યકતા હતી, સારી સંખ્યામાં હાજર રહી આપણે આગવાર ત્યાં કોમહિના અનેક પ્રખેને સારી રીતે વિચારશે. આ વખતના અધિવેશન માટે પ્રમુખ તરીકે રાંધણપુરના અસલ રહીશ અને હાલ મુંબઈ શહે માં વ્યાપાર કરનાર શેઠ મોતીલાલ મુળજીની નીમણુક થઈ છે તે બહુ ચગ્ય થયું છે. તેઓ પિતે જાતે વધેલા હોઈ કેળવણી આદિ અનેક બાબતોમાં આપણું બંધુઓના ડિત માટે મેટી સખાવત કરનારા છે અને તેનું નામ આપણી કામમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. આવા રોગ ગૃહસ્થની પ્રમુખ તરીકે પસંદગી થવાથી આ અધિવેશન બહ સારી રીતે પ્રગતિ કરનાર થવા પૂરતું સંભવ છે. કામ બહુ ટુંક મુદતમાં લેવામાં આવ્યું છે છતાં કોન્ફરન્સ હેડ ઓફીસે જે ત્વરાથી કામ ઉપાડી લીધું છે તે પ્રશંસાપ છે. આ વખતના ઠરાનો ખરડો અમારા તરફ વાંચવા માટે કરવામાં આવે છે, તેમાં કેળવણીને જે અગ્રસ્થાન આપવામાં આવ્યું છે તે બહુ ચોગ્ય કર્યું છે. આવતા અંકમાં કેન્ફરના સંબંધી વિગતવાર હકીકત આપવા અમે ભાગ્યશાળી થશું. દરમ્યાન અમારી સર્વે બંધુઓ પ્રત્યે વિક છે કે જે મહાન સંસ્થા સાથે આપણી કોમના ભવિષ્યને મોટો આધાર રહે છે તેના અધિવેશનમાં મેટી સંખ્યામાં હાજરી આપી તે મેળાવડાને જેમ બને તેમ વધારે ફોહમદ બનાવવા આપણા બંધુઓ શુકશે નહિ એમ સંપૂર્ણ આશા રાખશું. કદાચ ટુંકી મુદત, લગ્નની મોસમ અને વેપારના કારણોને લઈને દૂર દેશના આગેવાને માટી સંખ્યામાં આ અધિવેશનમાં હાજર ન થાય તે પણ પૂ દાડથી આ સંસ્થાનું કામ આગળ ચલાવવા સર્વ બંધુઓ પ્રત્યે અમારી ખાસ વિમિ છે. વિશેષ સમાચાર આવતા અંકમાં લખવામાં આવશે. For Private And Personal Use Only