Jain Dharm Prakash 1909 Pustak 025 Ank 10

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533296/1

Page #1

श्री जैनधर्मप्रकाश.
नं: जव्याः प्रविशतान्तरङ्गराज्ये प्रयममेव प्रष्टच्या गुरवः । सम्यगनुष्टेयरसदुपदेशः । विधेयाहितानिनेवाग्मेस्तमचर्या । कर्त्तव्यं धर्मशास्त्रपारगमन् । विगानीથતા તાવાર્થ ! જનવિષ્યૉર ચિતોડવણજારા અનુરીલીયા - शास्त्रे यथोक्ताः क्रियाः। पर्युपासनीयाः सन्तः । परिवर्जनीयाः सततमसन्तः । रक्षणीयाः स्वरूपोपमया सर्वजन्तवः । नापितव्यं सत्यं सर्वभूतहितमपरुषानतिको परीक्ष्य वचनं । न ग्राह्यमणीयोऽपि परधनमदत्तं । विधेयं सर्वासामस्मरणपसंकाय मप्रार्थनमनिरीक्षणमननिनापणं च स्त्रीणां । कर्तव्यो वहिरङ्गान्तरसङ्गत्यायः विधातव्योऽनवरतं पञ्चविधः स्वाध्यायः ।
उपमितिजवप्रपंच.
પુસ્તક ર૫ મું.
શિ . સં. ૧૯૬૬
શાકે ૧૮૩૧, અંક ૧૦ મે,
૧
जगत् अने हृदय.* (લખનાર મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ બી. એ.). જગવાસી કહે “મૂરખ, અને તું છે ઘણે ભેળ જગની જાળ દેખી ના, જગતુ હેલી તને ખાશે.” બની નેહી વદે તે તે, “દયા આવે બાપલા! થશે તારું જગમાં શું, રહ્યું છે આમ તું ભલા!” “નિખાલસ દિલ સરળ રાખે, કટ ફળ તું બહ ચાખે જીગરને આ જમાને ના, અમે ડાહ્યા તું ડાહ્યા થા.”
માલ વ્યવહારી થવામાં, દુનિયા છે કારમી લુચ્ચા થવું લુચ્ચાઈ સામે, ગી સાથ થવું ગપી જગત્ની જાળમાં તંતુ બની રે'વું; જગતુમાં આ મુરખ બનવું અને કઈ થકી જ છેતરાવું ને.”
ખ
# આ કાવ્ય- બાર છંદમાં બીજે અનુષ્ય છે, ચોથો હરિગીતની રાહમાં છે, વિષ્ણુ છે અને બાકીનઃ સર્વ ગાલની રાહમાં છે. માત્ર ૬૦ દે.

Page #2

ブラン
જૈનધર્મ પ્રકારા.
હૃદયાનુસારી કહે છેઃ“બધું જાણું તમે જે કહે, તમે! દુનિયાને બહુ જાણુ જગમાં વિષે જે તમ છે, જગત જે દૃષ્ટિથી દુખે.’ ભલે માનો કે હું, સમ વર મૂર્ખાં નિહુ કદા, તથાપિ જે ટું છું, રહીશ મમ નીભાવિશ સદા, ચનારૂ' જે થાતું, મમ હૃદય ના ઘા અટકવા થયા છે. શું ચેગ્ય, અવર જનના ગુરૂ મનવા ? તમે તમ પથમાં મ્હાલે, વસે જ્યાં તર્ક જાયે ત્યાં લલા થઇ ના સતાવેને, અમારે રાહુ ત્યારે છે, અમે જાશું જ્યાં લાગ્યું દિલ, ન કઈ જાણશે તેને જનારાને જવા ઘાન, જનારાની ગતિ ન્યારી. આડા આવી ઉભા રહે, ખાંધે કાટ લાખડી ચલાવા તાપના મારા, અમે શું જતાં રહેશુ અમારા માર્ગમાં કાંટા ધરો, ઘા શસ્ત્રના મારે જીગર જેનાથી વીંધાયું, અમે તેના પ્રતિ જાશું. ભરીશું ઇશ્કના પ્યાલે, ભરાશે જયાંથી જ્યાંસુધી, ભરાતાં જે મરણ થાશે, અમેાને તેની ના પરવા પ્રભુ વીરનું લઇને નામ, પ્રભુતા પ્રીતિમાં લેશુ ખુવારી જે થતી તેમાં, ખુવારીમાં ખુમારી છે. વિવેચન-- જગાસી જીવે લોપ્રિએ જોઇ લાકિકભાવથી અન્યનુ નિ રીક્ષણ કરે છે. દૈહિક ભાન, દૈહિક સ્વરૂપ જતુ નથી. વિષય વસ્તુને ઉપભેગ પચેદ્રિયદ્રારા કર્યે જાય છે; આવા જીવની મનની દશા મધમ ડાય છે. ઇંદ્રિયા દ્વાર છે અને તે દ્વારામાં મનના હંમેશાં સ‘ચાર થાય છે, તેથી મનની પ્રવૃત્તિ એજ ઇન્દ્રિયાની પ્રવૃત્તિ થાય છે. મનની શિયિલતા એજ ઇંદ્રિયની નિર્માતા છે. આવા જગા રાસો જીવે. મનનો નિગ્રહ ન કરે, હૃદયના બળને ન પ્રમાણે તો તેમાં કંઇ નથી.તેએ હૃદયને અભરાઈ પર મૂકે છે. હૃદયબળ કે જે આત્મબળમાં સમાયેલ છે તે મને”હા પાસે ફાજી શકતું નથી. મનોબળ પતાને મુસ્તાક માને છે, હૃદયબળની ગરજ લેતું નથી તેમ તેની મીલકુલ પરવા કરતુ' નથી. આમ થવાથી મનેબળ પણ પ્ર રાત કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થતું નથી, કારણકે પ્રશસ્તમાં રહેલી મનોપ્રવૃત્તિમાં હ્રદયપ્રવ્રુત્તિ સામાન્યરીતે સદા રહે છે,
૧૨
७
.
ઇ
૧૦
૧૧
મારી સ્થિતિ છતાં જગાઝી મનોબલ હૃદયને કહેવા મળે છે કે હું
(

Page #3

શ્રીપાળ રાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતો સાર.
૨૯૧ વ્યવહારી છું-મારૂ કાર્ય જગની દષ્ટિએ વખાણવા લાયક છે; તું તદ્દન ભેળું છે અને અન્ય સંસારીથી–સંસારના ભ્રમણવાળાથી છેતરાય છે–મૂર્ખનીસંજ્ઞા પામે છે, અને અંતે નાહકનું ખુવાર થાય છે.” આવાં વિપરીત વચને હદયબલ સાંભળે છે, અને પછી પિતાનું સામર્થ્ય પૂરેસમાં પ્રકટાવી કહે છે કે “ભલે તું મને દાળ, મારૂં ગણુકાર નહિં, મને મૂર્ણ કરી તરછોડ છતાં હું તે હું સદાને માટે રહીશ— મારૂં હું નિભાવીશ, અને તેમ કરતાં તારા કહેવા પ્રમાણે કદી મારી ખુવારી થશે તે પણ મને તેની ફિકર નથી; તેમ કરવામાં જ મારી મસ્તી છે, ખુમારી છે, આનંદ છે. જેનામાં મારી આસક્તિ છે તે પ્રશસ્ત છે કારણકે મારી આસક્તિને વિધ્ય પ્રશસ્ત છે ( હૃદયને વિષય હમેશાં શુભ અધ્યવસાયી હોય છે,) તેનાં ઉદાહરણ તરીકે વીરભક્તિ, ગુરૂપજા, દેશભક્તિ, ધર્મપ્રીતિ વિગેરે. આવા પ્રશસ્ત વિશ્વમાં હું મારું કાવીશ-તેમાં ઝબકોળાઈશ–આનંદ લઈશ. માટે તે ખોટી રીતે મારો સ્નેહી બનીગુરૂ બની મને અટકાવવા મહેરબાની કરી વૃથા પ્રયાસ કરીશ ના. આટલું કહેવા છતાં તું સમજીશ નહિ અને મારા પથમાં અનેક વિઘનાંખીશ, તેપણ હું મારા પ્રશસ્ત વિષયમાંથી વિરામવાને નથી. શુ જવસુ તે એટલું જ મારૂં તારા પ્રત્યે કહેવાનું છે.”
આમ સંવાદ જગવાસી–મનપ્રાધાન્યવાળાની અને હૃદયાનુસારીની વચ્ચે છે.
श्रीपाळ राजाना रास उपरथी नीकळतो सार,
(અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૮૪ થી.) અજિતસેન રાજર્ષિ શ્રીપાળ રાજાએ પુછેલા પરભવ સંબંધી પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે છે કે હે શ્રીપાળ! પ્રાણ જે જે કર્મો કરે છે તે તે આગામી ભવે ભેગવવાં પડે છે. કરેલા કર્મ નાશ પામતાં નથી. માટે તેના વિપાકથી ડરનારા જીવે કમ કરવાં નહીં. આ સંસારમાં જે જે સુખદુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે તે બધાં કર્મવડેજ પ્રાપ્ત થાય છે. રાજા કે રંક, દરિદ્રી કે રીકવતી, સર્વને કર્મને આધીન થવું પડે છે. કર્મથી બળીચો કઈ નથી. માટે પૂર્વક સમ્ય ભાવે સહન કરવાં, ને નવાં કર્મ અશુભ બાંધવાં નહીં. હવે તમારો પૂર્વભવ કરું છું તે સાંભળે—
આ ભરતત્રમાં હિરણ્યપુર નામે નગર છે. ત્યાં શ્રીકાંત નામે મોટે રાજા છે. તેને શ્રીમતી નામની ગુણવતી, શીલવતી અને સમતિવતી રાણી છે. ગુણોની રેખા સમાન છે. જેને ધર્મને વિષે રક્ત છે. કોઈ પ્રકારની અશુભ વૃત્તિવાળી નથી. રાજાને આહેડાનું ત્રાસન લાગેલું છે. રાણી તેને વારંવાર શિખામણ આપે છે કે

Page #4

રટર
જેન ધર્મ પ્રકારી. હે પ્રાણપતિ! આપને અહેડે કરવા જવું ઘટતું નથી, કેમકે તેને પરિણામે નરકનાં દુઃખ પ્રાપ્ત થવાને ભય છે. તમારા એ કૃત્યથી ધરણી (પૃથ્વી) ને પરણી (સ્ત્રી) બને લાજે છે, માટે તમે આ જીવહિંસા કરવારૂપ અનીતિને તજી દે. મોઢામાં તૃણ લે તે શત્રુને પણ ક્ષત્રી છેડી દે છે, તે આ બિચારા નિરપરાધી પ્રાણી નિરતર તૃણને આહાર કરનાર છે તેને ઉત્તમ ક્ષત્રી હોય તે કેમ મારે? જે ગમાર હોય તેજ મારે. વળી જેની પાસે આયુધ ન હોય તેને ક્ષત્રી મારતા નથી. તે સસલ વિગેરે પશુઓ બિચારા આયુધ વિનાના છે તેને રાણ જાયે હોય તે તે માટેજ નહીં; દાસીજાયે હેય તેજ મારે. તેમજ જે શત્રુ નાસે તેને ખરા ક્ષત્રિી કદી પણ મારતા નથી, તે આ બીચારા પશુઓ તમને જોતાંજ નાસવા માંડે છે, તેની પાછળ પડીને તેને મારવા તે ક્ષત્રીને ધર્મજ નથી, કેટલાએક પાપશાસ્ત્રના ઉપદેશકે એમ કહે છે કે “પિતાના રાજ્યની હદમાં આવેલ વૃ, ઘાસ અને જળ વિગેરે તમામ રાજાની મલેકીનાં છે. તેને રાજાની આજ્ઞા વિના ખાનાર, પનારા, પિડા ઉ. પજાવનારા ઇત્યાદિ અપરાધવાળા પશુ પક્ષી અભ્યાદિકને મારવાથી રાજાને દેષ લાગતું નથી.” આ કહેવું તદ્દન વિપરીત છે, અને હિંસક કુળનું પિષણ કરનાર છે. પરંતુ સામાં તે સર્વ જગ્યાએ હિંસાની ખિંસા (નિદા)જ સાંભળી છે. હિંસા કઈ પ્રકારે સારી છે જ નહીં. જે પિતાને સંતાપ કરે અને પરને પણ સંતાપ ઉપ
વે તે પાપી છે, અને એ હેડી કુળમાં કેતુ સમાન–કુળને નાશ કરનાર છે. જે દુર્બળને હણે છે તેનું પરાક્રમ રસાતાળમાં જાઓ. તે પરાક્રમ કાંઈ કામનું નથી, ઉલટું હાનિ કરનારું છે. કારણ કે તે કૃષ્ણ લેશ્યાને તીવ્ર પરિણામ રૂપ છે. એવી દુઇ કરણીથી આ જગતમાં અપજશની પ્રાપ્તિ થાય છે. કેમકે કેયલે ખાવાથી તે મુખ કાળું જ થાય–ઉજળું ન થાય.”
આ પ્રમાણે બહુ બહુ રીતે રાણીએ રાજાને અસર ઉપજાવે તેવા વચને કહ્યાં, પરંતુ તેના ચિત્તમાં કિંચિત્ પણ પ્રતિબંધ લાગે નહીં. જેમ પુષ્પરાવર્તને મેઘ વરસે તે પણ મળસેલીઓ જાતે નથી, તેમ મૂર્ણને હિપદેશ અસર કરે નથી, ઉલટ ક્રોધ ઉપવે છે.
અન્ય સાતસે ઉલઠ પુરૂષને લઈને રાજ મૃગયા રમવા ગયે. ત્યાં તેણે કેાઈ ગડુન વનમાં એક મુનિને દડા, એટલે રાજા છે કે “જુઓ! આ કઈ કેઢીઓ દેખાય છે ! એટલે પેલા ઉલ્લડે તેને પ્રહાર કરવા લાગ્યા. તેઓ જેમ જેમ તાડના કરે તેમ તેમ રાજાના મનમાં હાયરસનું પિષણ થવા લાગ્યું અને મુનિના મનમાં શાંતરસનું પિષણ થવા લાગ્યું. એ પ્રમાણે મુનિને ઉપસર્ગ કરીને તેઓ પાછળ વળી પિતાને સ્થાનકે ગયા,

Page #5

શ્રીપાળ રાજાના રાસ ઉપરથી નીકળતા સાર.
૩
એકદા રાજા મૃગયા રમવા એકલા ગયા, તે કાઇ મૃગની પાછળ દોડ્યો. મૃગ નદી કિનારે આવેલા વનમાં પેસી ગયા. રાત ભૂલા પડયે, ત્યાં ભમતાં ભમતાં નદી. ના કિનારાપર કોઇ મુનિને કાઉસગ ધ્યાને રહેલા દીઠા. એટલે તેને કાન ઝાલીને રાજાએ નદીમાં મેળ્યા—પાણીમાં ડુબાડી દીધા. વળી કાંઇક કરૂણા આવી એટલે પા છા નદીમાંથી બહાર કાઢ્યા, ઘેર આવીને તે વાત રાણીને કહી. રાણીએ કહ્યું કેમીજાને દુઃખ દેવાથી પશુ ઘણા જજ પર્યંત તેવું દુઃખ સહન કરવું પડે છે, તે આ પ્રુ. નિના ઘાતથી—તેને દુઃખ દેવાથી તે અનંતા જન્મમાં દુઃખ સહેવુ' પડશે.” રાજાએ કહ્યું કે ‘હવે ફોને એવુ' નહીં કરૂ', '
“
એક દિવસ રાજા શેખમાં બેઠા હતા તેવામાં તેણે કાઇ મુનિને ગૌચરીનિમિ તે ક્રૂરતા જોયા, એટલે રાણીએ આપેલી શિખામણ ભૂલી જઇને એલ્યું કે અરે! આ ભીખારીએ બધી નગરી વટલાવી, માટે તેને નગરની બહુાર કાઢી મુકા.” રાજાની આા થતાંજ ઉદ્યુંઢ પુરૂષ મુનિને 'ગળાવતે પકડીને બહાર કાઢવા લાગ્યા. રાણીએ પોતાના ગેાખમાંથી બેઠા બેઠા તે જોયું, એટલે તેમને રાજાના આદેશથી તેમ કરતા જાણી એકદમ રાજા પાસે આવી, અને રૂદ્ર્ષ્ટમાન થઈને કહ્યું કે “ તમે પેાતાનું એલેલું વચન પણ પાળતા નથી ? પ્રથમ તમે મેલ્યા હતા કે હવે પછી એવું નહીં કરૂં તે ભૂલી ગયા ! પણ આવા મુનિરાજને ઉપસર્ગ કરવાથી સ્વર્ગે જવુ તે દુલ છે પણ નરકે જવું સુલભ થાય છે, મને લાગે છે કે તમને નરકે જવાનુ મનજ થ યુ' છે, ' આવાં રાણોનાં વચનાથી રાજા શાંત થઇ ગયા, અને મુનિરાજને ઘરે એ લાવી તેને નમસ્કાર કરી અપરાધ ખમાગ્યે. રાણીએ મુનિને કહ્યું કે હું મુનિરાજ ! રાજા તદ્ન અજ્ઞાન છે,તેણે યુનિને ઉપસર્ગ કરવાથી મહા મેટું પાપ બાંધ્યું છે,માજે તેનાથી છુટવાનેા ઉપાય બતાવે. ’ મુનિ ખેલ્યા કે “મહાટા પાપનુ વાલણુ એકાએક તેા બનવુ' મુશ્કેલ છે, તાપણુ જે એના ભાવના ઉલ્લાસ થાય તે નવપદને જાપ જપે, તેના આરાધનનિમિત્તે આંબેલા તપ કરે અને સિદ્ધચક્રનુ` આરાધન પૂજનાદિ કરે તે કાળે કરીને તેનુ' પાપ નાશ પામશે.” રાજાએ તે વાત કબુલ કરી, અને તેના પૂજાવિધિ વિગેરે જાણી લઇને રાણીની સાથેસિદ્ધચક્રની આરાધના કરવા માંડી, પ્રાંતે તેનુ ઉજમણું કર્યું તે વખતે રાણીની આઠ સખીઓએ અને પેલા સાતસે સેવકાએ તેની અનુમાદના કરી, રાજારાણીને તેઓ ધન્ય-કૃતપુણ્ય માનવા લાગ્યા.
'
અન્યદા શ્રીકાંત રાજા પેલા સાતસેા સેવકે સદ્ગિતસિંહરાજાના ગામમાં ધાડ પાડવા ગયે, ત્યાં લુટ કરી ગાયેાનેા વર્ગ લઈને પાછા વળતાં સિંહ રાજા પાછળ પડ્યા, તેણે સાતમે સુભટને હુણ્યા. તે મરણુ પામીને ક્ષત્રીના-કુળમાં ઉત્પન્ન થયા; પરંતુ મુનેિને ઉપસર્ગ કરવાના પાપથી હ્રીયા થયા. શ્રીકાંત રાજા મરણ પામીને '

Page #6

જૈનધર્મ પ્રકાશ. પ્રભાવથી તું શ્રીપાળ થયે, અને તારી રાણી હતી તે મયણાસુંદરી થઈ. પૂર્વ ભ
માં કરેલી મુનિરાજની આશાતનાના પાપથી આ ભવમાં કુષ્ટિપા, સમુદ્રમાં પડવાપણું અને ડુંબપણાનું કલંક પ્રાપ્ત થયું; તેમજ શ્રીમતી રાઈના વચનથી સિદ્ધચકની આરાધના કરી હતી તેના પુણ્યથી આ સઘળી અદ્ધિ પામ્યો. આઠ સપીઓએ તમારા ધમરાધનની અનમેદના કરી હતી તેથી તે તારી આઠ લઘુરાણીઓ થઈ. તે આડમાંહેની છેલ્લીએ પિતાની શક્યને “તને સાપ ડ” એમ કહ્યું હતું તે પાપથી આ ભવમાં તેને સર્પદંશ થયે. પેલા સાતસે સુભટોએ તારા ધર્મની પ્રશંસા કરી હતી તેથી તે સાતસે આ ભવમાં રાણુ થયા. સાતસે સુભટનો ઘાત કરનાર સિંહ રાજા તે પાપથી ખેદ પામ્યા તેથી તેણે પોતાની મેળે વ્રત અંગીકાર કર્યા (ચારિત્ર લીધું). પ્રાંતે એક માસનું અણસણ કરીને મરણ પામ્યા. તે હું અને જિતસેન . પૂર્વ ભવમાં તે મારા રાજ્યને પરાભવ કર્યો હતો તેથી આ ભવમાં મેં તારું રાજ્ય બાલપણામાં લઈ લીધું, અને પૂર્વે સાતસે સુભટને હયા હતા તેવરથી તેણે મને બાંધીને તારી આગળ ધર્યો. પર્વભવના અભ્યાસથી મને તે વખતે જા વિચારજ્ઞાન પ્રગટ થયું, તેથી મેં મારો પૂર્વભવ સંભારીને તરતજ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. અનુક્રમે મને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, તેથી હું તને ઉપદેશ કરવા અહીં આવ્યું. આ પ્રમાણે છે શ્રીપાળ ! જેણે જેવાં જેવાં કર્મ પર્વે કર્યા હતાં તેને તેવાં તેવાં આ ભવમાં ઉદય આવ્યાં. તેથી એમ ચોક્કસ સમજજે કે પ્રાણીને કરેલાં કર્મ ગવ્યા વિના છુટકે થતું નથી, માટે બનતાં સુધી કર્મબંધન ન થાય તેમ કરવું. ”
આ પ્રમાણે પિતાના પૂર્વભવને વૃત્તાંત સાંભળીને, શ્રીપાળ રાજાના મનમાં ઘણા વેરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો. તે વિચારવા લાગ્યું કે અહો! આ ભવનાટકમાં મેં પણ અનેક પ્રકારનાં નાટકો કરી આત્માને વિખે, પરંતુ હવે જે રીતે ભવનાટક ટળે તેમ કરૂં. પછી ગુરૂમહારાજ પ્રત્યે કહ્યું કે “હે મહારાજ! હમણા ચારિત્ર રણ કરવાની શક્તિ વર્તતી નથી તેથી મને યેગ્ય ધર્મની પ્રતિપત્તિ બત.” ત્યારે મુનિએ કહ્યું કે “હે શ્રીપાળ! તને ભેગફળ કર્મ ઘણું છે તેથી આ ભવમાં તને ચારિત્ર ઉદય આવવાનું નથી, પણ નવપદની આરાધના કરવાથી તે નવમા દે. વકમાં દેવતા થઈશ. ત્યાંથી એવી મનુષ્યભવ પામી દેવ તથા મનુષ્યભવના અને હુકમવડે નવમે ભવે મોક્ષસુખને પામીશ.”
આ પ્રમાણેનાં મુનિરાજનાં અમૃતસમાન વચને સાંભળી શ્રીપાળરાજા ઘણા પ્રસન્ન છે, તેને રોમાંચ વિકવર થયા અને તે ગુરૂને વાંદીને સ્વસ્થાને ગયો. મેં નિએ પણ અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
હવે શ્રીપાળ રાજા પોતાના પરિવાર સહિત ઉત્તમ મુહતે સિદ્ધચકની આ

Page #7

શ્રી પાળ રાખના રાસ ઉપરથી નીકળતો સાર.
૨૯૫ રાધના કરવાનું અંગીકાર કરીને તેમની આરાધના કરવા લાગ્યા. તે વખતે મયણું સુંદરીએ કહ્યું કે “હે સ્વામી ! પર્વે આપણે સિદ્ધચકની આરાધના કરી ત્યારે આ પણી પાસે દ્રવ્ય છે ડું હતું, પરંતુ અત્યારે તે અગણિત દ્રય છે, માટે એટા વિ.
સ્તારથી નવ પદની ભક્તિ કરો. કારણકે ‘વિશેષ ધન છતાં જે અલપ દ્રવ્યથી ધર્મક રણી કરે તે તેનું પુરૂં ફળ ન પામે એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. અત્યારે દ્રવ્યને લાવે લેવાનો વખત છે; કારણ કે તમે બીજા રાજાઓ રૂપી દેવમાં શક સમાન છે.'
આ પ્રમાણેનાં મયણાસુંદરીનાં વચને શ્રવણ કરીને શ્રીપાળ રાજાએ વિશેષ પ્રકારે નવપદની ભક્તિ કરી. તેમાં દરેક પદની કેવી રીતે આરાધના કરી તે હવે પછી ના પ્રકરણમાં જણાવવામાં આવશે. ઉત્તમ જીવેને તે અનુકરણીય થઈ પડશે. અહીં પૂર્વભવના સ્વરૂપ સંબંધી પ્રકરણ સમાપ્ત થાય છે. હવે તેની કાંઈક સમાલોચના કરીએ કે જેથી તે વાચકજનેને રસ થઈને પરિણમે.
પ્રારંભમાં પૂર્વભવ કહેવાના પીઠબંધમાં મુનિ મહારાજા કર્મની અનિવાર્ય શક્તિનું વર્ણન કરે છે. કર્મને વશે આ જીવ અનેક પ્રકારનાં, કપનામાં પણ ન આવે તેવાં સુખદુઃખને પામે છે. આ ભવની કરણી સારી છતાં પણ પૂર્વના પાપ દયથી તેને વિપાક અનુભવતાં લોકોને વિપર્યય ભાવ દેખી ચમત્કાર થાય છે. - મને દુઃખી અથવા પાપીને સુખી દેખી અજ્ઞાની જીવ મેહ પામી જાય છે, અને ધર્મ અધર્મને સારા માઠા પરિણામ સંબંધી શંકા આણે છે. પરંતુ તે જ ધર્મ અધર્મના સારા માઠા પરિણામને પ્રબળ પુરાવે છે. કારણ કે અહીં ધર્મિષ્ટપણું છતાં પણ પાછળના પાપની પ્રબળતાથીજ દુઃખનાં કારણે અનુભવવાં પડે છે. કર્મ કરે તે કઈ કરતું નથી. વિધિ, વિધાતા, દેવ, પરમેશ્વર વિગેરે કર્મનાજ પર્યાયી નામ છે. જગત કર્મને વિવિધ નામથી સંબોધે છે, પરંતુ તેને તાત્પર્ય એકજ છે. એક કવિ કહે છે કે –
अघटितघटितानि घटयति, मुघटितघटितानि जर्जरीकुरुते । विधिरेव तानि विदधति, यः पुमान्नैव चिंतयति ।।
જે હકીકત કઈ રીતે ઘટી શકે તેવી ન હોય તેને વિધિ-વ-કર્મ ઘટા છે, અને સારી રીતે ઘટે તેવી હોય તેને અસંભવિત કરી બતાવે છે, અથવા તે સારી રીતે ઘડેલી–તૈયાર થયેલી વસ્તુને જર્જરિત કરી નાખે છે, અને બરાબર નહીં ઘડેલીને સ્થિર કરે છે.વિધિ એવું એવું કરે છે કે જે પુરૂષ ચિંતવી પણ શકતા નથી.”
મુનિએ પૂર્વભવ કહેવા માંડ્યા તેમાં પ્રથમ અધિકારમાં જ આહેડાના વ્યસનવાળા શ્રીકાંત રાજાને તેની રાણી બહુ અસરકારક ઉપદેશ આપે છે. ઉત્તર

Page #8

જૈનધર્મકશે. તિવ્રતા સ્ત્રીનો એ ધર્મજ છે કે તેણે પિતાના પતિનું સર્વ પ્રકારે હિત કરવું, અને કાર્યથી પાછા વાળવા, સત્કાર્યમાં જોડવા અને નિરંતર તેના રાય સંબંધી વિચારોજ કયાં કરવા. અજ્ઞાન સ્ત્રી પિતાની ફરજ સમજતી ન હોવાથી આમાંનું કાંઈ પણ કરી શકતી નથી; તેથી તેને પોતાની ફરજ સમજતી કરવા માટે પ્રથમ વ્યવહારિક જ્ઞાન આપી સલ્લાને અભ્યાસ કરાવે જોઈએ, જેઓ સ્ત્રી જાતિ તરફ ઉપેક્ષાભાવ ધરાવે છે-- રાખે છે તેઓ તેનું, પિતાનું અને પિતાની સંતતિનું સર્વનું અહિત કરે છે. પાંડવચરિત્રમાં શાંતનુ રાજાને પણ તેની રાણી ગંગાએ આ પ્રમાણેનેજ ઉપદેશ આપે હતા અને જ્યારે તેણે તેને અસ્વીકાર કર્યા ત્યારે તે રીસાઈને પિતાને પિયર ચાલી ગઈ હતી. પૂર્વની સુજ્ઞ સ્ત્રીઓ ઘરેણું લુગડાંમાટે રીસાતી નહતી; પણ અકાર્યમાંથી પાછા એસરવાનું પતિને કહેતાં જે તે ન માનતે તે રીસાઈ જતી હતી. આ વાત આધુનિક સ્ત્રીઓએ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની છે. - રાણીના ઉપદેશ પછી રાજાના વ્યસનનું બળ જોવામાં આવે છે.પિતાને અત્યંત પ્રિય
એવી રાણીનાં અસરકારક વચને કરતાં પણ વ્યસનનું જોર વધી પડે છે. તેનાં વચનેને અનાદર કરીને પણ રાજા આહેડે કરવા જાય છે, અને ત્યાં વળી મુનિનું અપમાન-આશાતનાદિ કરે છે. મૂર્ખને ઉપદેશ કરવાથી લાભને બદલે ઉલટી હાનિ થાય છે તે અહીં જોવામાં આવે છે. એક કવિએ કહ્યું છે કે–
“મૂરખને જ્ઞાન કદિ નવ થાય, કહેતાં પિતાનું પણ જાય; મૂરખને. ” વળી નીતિશાસ્ત્રકાર પણ કહે છે કે–
उपदेशो हि मूर्खाणां, प्रकोपाय न शांतये ।
पयःपानं नुजंगाना, केवलं विषवर्धकं ॥ “મૂર્ખને ઉપદેશ દે તે પ્રકોપને અર્થે થાય છે, શાંતિને અર્થે થતો નથી. જુઓ, સપને દુધનું પાન કરાવવું તે કેવળ વિષની વૃદ્ધિ માટે જ થાય છે.”
એવા મૂખનદીઓ તે જ્યારે કષ્ટ પામે છે ત્યારેજ ઠેકાણે આવે છે. શ્રીકાં. ત રાજા બીજી વાર પણ મુનિની આશાતના કરે છે. તેમને નદીમાં ઝળે છે; પરંતુ સરળ હૃદયવાળા હોવાથી પિતાની રાણી પાસે તે વાત કરે છે. રાણી ઠપકો આપે છે, એટલે ફરી તેમ ન કરવાનું કબુલ કરે છે, પરંતુ અદઢ મનવાળો–ટે. ક વિનાનો હોવાથી ત્રીજી વાર પણ મુનિની અવહિલના કરે છે. રાણી તે વખતે પણ તેનું નિવારણ કરે છે. મુનિરાજને ઘરમાં લાવે છે, અને રાજાના પાપનું નિવારણ કેમ થાય તે વિષે પુછે છે. મુનિ તે એકાંત કરૂણાના સમુદ્ર છે, તે તે

Page #9

રહ
શ્રીપાળ રાજીના રસ ઉપરથી નીકળતે સાર પિતાને અપકાર કરનારને પણ ઉપકાર કરનાર છે. ઉત્તમ પુરૂષની એ રીતિજ છે. જુએ, બે પથ્થર મારનારને પણ મિષ્ટ ફળ આપે છે, અને ચંદન તેના કાપનારને પણ સુવાસ આપે છે. આ ચરિત્ર જ તેનું સાક્ષીરૂપ છે. | મુનિ નવપદનું આરાધન કરવા રૂપ આભવ પરભવમાં હિતકારી અમૃત તુલ્ય ઉપાય બતાવે છે. રાજા તેને સ્વીકાર કરે છે, અને રાણી સહિત તેનું આરાધન કરે છે. તપની પ્રાંતે ઉજમણું કરે છે. કારણકે ઉદ્યાપન (ઉજમણું) કરવાથી તપનું ફળ વૃદ્ધિ પામે છે. “ ઉજમણાથી તપ ફળ વધે” તથા “ઉજમણું તપ કેરૂં કરતાં, શાસન સેહ ચડાયા હો” ઈત્યાદિ અનેક વચને તેની પુષ્ટિમાં દષ્ટિએ પડે છે. આ વખતે રાણીની આઠ સખીઓ ને સાતસે ઉલ્લઠે તેની અનુમોદના કરે છે. શુદ્ધ હૃદયની અનુમોદના પણ તેને મહા લાભકારી થાય છે. .
હવે પૂર્વભવની હકીકત સંપૂર્ણ થાય છે, એટલે પ્રસ્તુત ભવમાં તેનું ફળ કેવું પ્રાપ્ત થાય છે, તે તરફ દષ્ટિ કરવા યંગ્ય છે. પૂર્વભવમાં નવપદના આરાધનવડે મુનિરાજશ્રીએ આશાતનાથી બાંધેલું પાપ ઘણું ખરું ક્ષય પમાડયું હતું છતાં અને વશેષ રહેલા પાપથી આ ભવમાં કાઢીપણું પ્રાપ્ત થાય છે, સમુદ્રમાં પડવું પડે છે, અને હું બપણાનું કલંક આવે છે. કર્મ બાંધતી વખતે જરા જેટલું લાગે છે, પરંતુ તેના વિપાક કેવા કડવા ભેગવવા પડે છે, તે પર ધ્યાન આપવા યોગ્ય છે. શાસ્ત્રકાર
હેય વિપાકે દશગણે, એકવાર કર્યા કેમ; શત સહસ કેટી ગામે, તીન ભાવના મર્મ.
અઢારપાપથાનક સઝાય. આઠમી રાણીએ પૂર્વભવમાં માત્ર વચનવડેજ પિતાની શેયને સર્પ ડસે એમ કહ્યું હતું. તેના પરિણામે પ્રસ્તુત ભવમાં તે સર્પવડે ડસાય છે, અને મહાપુરૂ
શ્રીપાળને સમાગમ પ્રાપ્ત થવાથીજ તેને બચાવ થાય છે. આ હકીકતપર ધ્યાન આપી કેઈને ફૂર શબ્દ કહેતાં પણ વિચાર કરવા એગ્ય છે. કારણકે કર્મ બાંધતી વખતે જે વિચાર ન કરીએ તે પછી ઉદય વખત તે કાંઈ ચાલી જ શકતું નથી. કહ્યું છે કે “ બંધ સમય ચે નહીં, ઉદયે કહ્યું પસ્તાય;” કુપગ્ય કરતાં વિચાર ન કરીએ તે પછી જવર આવે, પેટમાં દુખાવો થાય અથવા કોઈ અન્ય વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય તે તે વખત પસ્તા કર્યું શું કામ લાગે છે ? નથી લાગતું. . - હવે છેલ્લી હકીકત પર આવીએ. પ્રસ્તુત ભવમાં નવપદનું આરાધન :- ને પ્રસંગે મયણાસુંદરી કહે છે કે “સ્વામી ! આ ભવમાં અદ્ધિ અનર્સ

Page #10

જૈિનધર્મ પ્રકાશ. છે, માટે વિશેષ પ્રકારે આરાધના કરવી. કારણ કે છતી શક્તિ પવને જે ધર્મારાધન છે તે ફળપ્રાપ્તિમાં પણ ન્યૂનતા પામે છે. શ્રી પંચકલ્યાણકની પૂજામાં કહ્યું છે કેબગતિ કરણ ભગવંતની રે, શક્તિ છતે કરે ન્યૂન? પુણ્યાનુબંધી પુણ્યનાં, તે પામે ફળમાં ઊન,
આ હકીક્ત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની છે. પુત્રાદિકના વિવાહાદિ પ્રસંગે તે આપણાથી ઓછું ન કરાય, આપણે એ પણ આબરૂ તરફ જોવું જોઈએ.” ઈત્યાદિ
ચાર કરે છે, અને શક્તિ ઉપરાંત ખર્ચ કરી કેટલાક દેવાદાર પણ થાય છે. પરતુ ધર્મકાર્ય આવે છે ત્યારે મોટા શ્રીમાને પણ હાથ સંકેચે છે. “આગળ પાછn વિચાર કરે જોઈએ, આપણે કાંઈ આ એકજ કામ નથી ” ઈત્યાદિ અનેક વિચારે પ્રાપ્ત થએલ ળ વીર્ય, પરાકમ, દ્રયસંપત્તિ વિગેરેને ગોપવવા માટે કરે છે; અને બળવીયદિ ગોપવે છે, સપર્ણપણે ફેરવતા નથી.ઉત્તમ જીએ એમન કરવું જોઈએ. તેમણે તે સંસારી કાર્ય માથે આવી પડેલી વેડરૂપ સમજવાં જોઈએ, અને ધર્મકાર્ય પ્રાપ્ત થાય ત્યાં પિતાની શક્તિનું બરાબર તલ કરી તેને કિંચિત્ પણ ન ળતાં સંપૂર્ણપણે તેને ફેરવવી જોઈએ.
હવે શ્રીપાળરાજા નેવે પદનું પૃથક પૃથક આરાધન કેવી રીતે કરે છે તે આ તા પ્રકરણમાં કહેવાશે, તે ધ્યાનમાં લઈ ઉત્તમ જીવોએ યથાશક્તિ તેનું અનુકરણ કરવા તત્પર થવું. આટલું કહી આ પ્રકરણ સમાપ્ત કરવામાં આવે છે; અને નવું પ્રકરણ વાંચવામાં આવે ત્યાં સુધી નવપદનું જ ધ્યાન કરવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે.
શ્રી ઉપદેશમાલાના પ્રણેતા શ્રીમાન ધર્મદાસગણિ શ્રી મહાવીર
દેવના હસ્તદીક્ષિત શિષ્ય હતા?
एक ऐतिहासिक प्रश्न. (–મનઃસુખ વિકીરચંદ મહેતા--મોરબી)
અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૨૮૧ થી આ ઉપસ હાર લખાયા પછી શ્રી મનસૂર તથા øયતિલક્ષણ
ચય જોવામાં આવ્યા તેમાં થી ઉપદેશમાળાની ૩ર૩ મી પામાળામાં - અંશની ગા
ગાથા અક્ષરશઃ જે તે ગાથા ---- : : અન્ય “ જાન વાયુનું સપનું જ સી િ » !
વિદિds » I a dટ્ટ હિન્દતણી છે!' ( Eliથા?
દથી ભાવનગર જૈ ધ. 2. સ. તરફથી છપાયેલ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરકૃત રામળા તથા ગોવિય વાચકકૃત ગ્રંથમાળા.

Page #11

''
એક ઐતિઙાસિક પ્રા.
૨૯૯
(૧) આ ગાથા ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે શ્રી ઉપદેશમાળામાં ૩૨૩ મી છે. (૨) શ્રી સમ્મતીસૂત્ર (શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિષ્કૃત ) માં ત્રીજા કાંડમાં ૬૬ મીછે. (૩) શ્રી યતિલક્ષણ સમુચ્ચય (શ્રી યશેાવિજયગણિકૃત) માં ૭૨ મી છે.
આ ખાસ જણાવવાના હેતુ એ છે કે એ ગાથા એ ત્રણે ગ્રંથમાં મૂળ ગ્રંથમાં છે. શાખરૂપે કે આધારરૂપે અથવા ઉછીની લીધેલી રૂપે છે, એમ સ્પષ્ટ નથી. એટલે સ્વાભાવિક પ્રશ્ન ઉઠશે કે પ્રથમ શું? ઉપદેશમાળા કે સમ્મતીત કે યંતિલક્ષણુ સમુચ્ચય? અત્યાર સુધી આપણું ધ્યાન શ્રી ઉપદેશમાળામાંના ઐતિહાસિક સૂચવનમાં રોકાયું હતું; હવે અચાનક એ ઉપદેશમાળાની ગ્રંથાંતરમાં મળી આવ તી ગાથાપર ખેંચાયું છે. શ્રી યતિલક્ષણુ સમુચ્ચયમાં પ્રસ્તુત ગાથા મૂળમાંજ છે, તથાપિ તે શ્રી ઉપદેશમાળામાંથી અક્ષરશઃ લીધેલી છે એ નિશ્રી યશેોવિજયજી વિંવાદ છે; કેમકે શ્રીમાન્ યશેવિજયજીએ શ્રી ધર્મદાસગણિ તેમજ તેની ઉપદેશમાળાની શાખ ઘણે ઠેકાણે આપી છે. પામી એધ ન પાળે મૂરખ, માંગે બેધ વિચાલે; લહિયે... તે કહે કેણુ મૂલે,એલ્યુ. ઉપદેશમાળે......... (સાડા ત્રણસે ગાથાનુ` સ્તવન ઢાળ ૧, પદ્મ ૨૩મું) “ જે નિર્ગુણ ગુણરત્નાકરને, આપ સરખા દાખેરે;
અને ઉપદેશમાળા.
સમકિત સાર રહિત તે જાણા, ધદાસણ ભારે.......... (એજન, ઢાળ, ૨. પદ ૧૦ મું.) તેમજ આ સ્તવનમાં કેંકાણે ઠેકાણે શ્રી યશેાવિજયજીએ ઉપદેશમાળામાંની કેટલીક ગાથાઓ સમલૈકી ગુજરાતી રૂપે ઉતારી છે. પ્રસ્તુત ગાથા પણ આ પ્ર માણે ઉતારી છે:
,,
“ જિમ જિમ બહુશ્રુત ખડું જનસમ'ત, મહુ શિષ્યે પરવિરયે, તિમ તિમ જિનશાસનના વયી, જો નવિ નિશ્ચય દરિયા-” ( ઢાળ પહેલી. પદ ૧૪ મું )
આ ઉપરથી ભદ્રે શ્રી યતિલંક્ષણ સમુચ્ચય મૂળમાં આ ગાથા છે, અને એ શ્રી ઉપદેશમાળા અથવા અન્ય ગ્રંથ ઉપરથી લીધી છે એમ સ્પષ્ટ નથી કહ્યું, તાપણ સિદ્ધ થાય એમ છે કે એ ગાથા શ્રી ઉપદેશમાળા કે અન્ય ગ્રંથની છે.
હવે પ્રશ્ન શ્રી સમ્મતીસૂત્ર મૂળ તથા ઉપદેશમાળાને રહે છે, પ્રથમ કેાની સમતીસૂત્ર પહેલું રચના થઇ, શ્રી સમ્મતીસૂત્રની કે ઉપદેશમાળાની ? શ્રી ઉપદેશમા કે ઉપદેશમાળા ? ળામાંના ઐતિહાસિક દૃષ્ટાંતાની પર્યાલાચના કરતાં આપણે સ્વાભાવિક એવા અનુમાન ઉપર આવીએ એમ છે કે શ્રી વાવમીનાવારા પછી, શ્રી વીરાત્છતા

Page #12

જૈનધર્મ પ્રકાશ. સિકા પછી શ્રી ધર્મદાસગણિ થયા અને ઉપદેશમાળા લખાઈ, અને શ્રી સમ્મતીસૂત્રના પ્રણેતા શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર વિકમના વખતમાં વીરાનું પાંચમા સેકામાં 'તા એવી આપણી માનિનતા છે, આમ જોતાં શ્રી સતીસૂત્રની રચના છમ થઈ, અને તેમાંની પ્રકૃતિ ગાથા શ્રી ઉપદેશમાળા, જે શ્રી ધર્મદાસગણિએ ત્યાર પછી રચી તેમાં નાંખી, એવા અનુમાન ઉપર આપણે આવશું.
શ્રી ધર્મદાસગણિ શ્રી વીરના વારામાં હતા કે પછી થયા ? એ પ્રશ્ન આપણું ને તેઓના ઉપદેશમાળામાંના એતિહાસિક દwતેને લઈ ઉઠવે છે, તેજ પ્રશ્નો શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરના શ્રી સમ્મતીસૂત્રમાંની પ્રસ્તુત ગાથા જે શ્રી ઉપદેશમાળામાં આવે છે તેથી પુષ્ટિ મળે છે. પણ પાછો એક બીજો પ્રશ્ન ઉદભવે છે કે શ્રી સમ્મતીસૂત્રના ગુથનાર શ્રી
સિદ્ધસેનસૂરિ શ્રી વિકમના વારામાં થયેલા એજ સિદ્ધસેનસૂસંમ્પતિસરકાર કયારે થયા ?
રિ કે બીજા? આ પ્રશ્ન કાંઈ કુતુહલ કે કુતરૂપે જન્મ પામતે
નથી; એ પણ અમુક આધારને લઈને ઉઠે છે. આપણી માનિનતા. ખ્યાલ તે એ છે કે શ્રી વીરા પાંચમા સિકામાં થયેલા શ્રી વિક્રમના તારામાં વિદ્યમાન તેના પ્રતિબંધક શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરે સમ્મતીસૂત્ર રચ્યું છે, પણ શ્રીમાન વિજયજીના જ્ઞાનબિંદુમાં આવેલી વિગત જોતાં આપણને આ ખ્યાલ સંબંધી પણ પ્રશ્ન ઉઠે એમ છે.શ્રીજ્ઞાનબિંદુના છેવટના ભાગમાં કેવળીને જ્ઞા નદર્શને પગ યુગપતું હોય કે કેમે કરી હેય? એ અંગે શ્રી જિનભદ્રગણિ માશ્રમ તથા શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરના પરસ્પર ભિન્ન પડતા પણ સાપેક્ષમતનું નિરૂપણ કરતાં શ્રી યશોવિજયજી એ ઈસાર કરે છે કે જાણે શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર શ્રી જિનભદ્રગણિ પછી થયા હોય, મુદ્રિત થયેલી શ્રી યશોવિજયજીકૃત ગ્રંથ માળામાં (જ્ઞાનબિંદુમાં) પૃ. ૧૫૪ પર આ વિગત આવેલી છે. એ પૃષ્ઠથી માંડી શ્રી જ્ઞાનબિંદુના પ્રાંત ભાગ સુધીમાં શ્રી સમ્મતીસૂત્રના બીજા જીવકાંડની ત્રીજી ગાળાથી માંડી ૩૩ મી ગાથા સુધી, એમ ૩૧ ગાથાનું મૂળ સાથે વિવરણ શ્રીમદ્ યવિજયજીએ આપ્યું છે. આ સમ્મતીસત્રના જીવકાંડની ચોથી ગાથા (પૃ. ૧૫૫, લા. ૬)
" के नाति जझ्या जाण तझ्या ण पास जियोति ॥
सुत्तमवशेवमाणा तित्थयरासायणानीरू॥" આનું વિવરણ કરતાં શ્રીમદ્ યશવિજયજી પ્રકાશે છે કે-“ વિઝિન* શ્રી ભાવાર જૈન ધર્મ પ્રસારક સભાની યશોવિજયજીકૃત ગ્રંથમાળા,

Page #13

એક ઐતિહાસિક પ્રશ્ન.
૩૦૧ ભાવિનો પરિ” ઈ. શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ તે મેઘમ કઈ કઈ) એમ લખે છે; ત્યારે શ્રી યશોવિજયજી એને સ્પષ્ટ કરી નિનાદાનુવાસિનઃ (શ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રવણના અનુયાયી) એમ ઓળખાવે છે. હવે શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિના મનમાં “ એ શબ્દ લખતાં “નિઝિનનુયાયિન” એ અભિપ્રાય હેય તે તે તેઓશ્રી શ્રી જિનભદ્રગણિ પછી થયા એમ આવશે. શ્રી જિનભદ્રગણિ (શ્રી વિશેષાવશ્યકના પ્રણેતા) વિ. સં. છઠ્ઠા સૈકામાં થયા, એવું પટ્ટાવલિયે ઉપરથી તથા શ્રીમદ્ આ ભારામજીને શ્રી જૈનતત્ત્વદર્શ ઉપરથી જણાય છે. આમ જોતાં શ્રી સમ્મતીસૂત્રના
થનાર શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ તે વખત પછી થયા હોય એમ આવે; પણ આટલા થીજ શ્રી સમ્મતીસૂત્રના રચનાર શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ શ્રી વિક્રમના વારામાં તેના પહેલા સૈકામાં થયેલા શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ છે, એવી આપણી માનિનતા ડગે એમ નથી, કેમકે શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીએ “યુગપત ઉપયોગવાદ” અંગે શ્રી સિદ્ધસેન સૂરિને મત અને સિદ્ધાંતિક ( શ્રી જિનભદ્રગણિ ) મત એમ બે પરસ્પર જુદા પડતા પણ સાપેક્ષ મતનું નિરૂપણ કરતાં, શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિના વખતની અપેક્ષા રાખ્યા વિના, રિત એટલે સિદ્ધાંતિક શ્રી જિનભદ્રના અનુયાયિ એમ ઓળખાવ્યા હોય. કેમકે સિદ્ધાંત તે શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિના ધારામાં પણ હતા. શ્રી જિનભદ્રગિણિએ એની વિશેષાવશ્યક રૂપે સૂત્રમાં ગુંથણી કરી, અને એથી એ શ્રી જિનભણિને મત કહેવા; અને એમ નિનનનુયાયિન એટલે સૈદ્ધાંતિનુયાયિન અર્થ લેતાં શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ (સમ્યતીતના પ્રણેતા) શ્રી જિનભદ્રગણિ પછી થયા હોવાને આપણે પ્રશ્ન-વિક૯૫ ટળી જાય છે.
આમ જોતાં શ્રી ઉપદેશમાળાકારે શ્રી સમ્મતીસૂત્રમાંની પ્રસ્તુત ગાથા શ્રી ઉપદેશમાળામાં લીધી હોય એમ આવે છે, છતાં કદાચ વિશેષ પ્રબળ આધારે એમ માનવામાં આવે કે શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ (સમ્મતી સૂત્રકાર) શ્રી જિનભદ્રગણિ પછી થયા, તે શ્રી ઉપદેશમાળાકાર ધર્મદાસગણિ શ્રી વજાસ્વામી અને શ્રી સમ્મતીસૂત્રકાર શ્રી સિદ્ધસેનન અંતરાળમાં થયા એવું આવશે.
વળી શ્રી જ્ઞાનબિંદુમાં પૃ. ૧૫૪ ઉપર શ્રીમદ્ યશોવિજયજી લખે છે કે – "यनु युगपउपयोगवादित्वं सिकसेनाचार्याणां नंदिवृत्ताबुक्तं तदन्युपगमानिमायण"
_ ઈ. અર્થાત્ (૧) શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિની શ્રી નન્દિસૂત્રવૃત્તિમાં જે સિદ્ધસેનસરિએ નંદિત લખી છે.
એ યુગપત ઉપગવાદનું નિરૂપણ કર્યું છે તે અભ્યપગમ અપે.
* ક્ષાને લઈને અથવા (૨) શ્રી નન્ટિસૂત્રની વૃત્તિમાં શ્રી સિદ્ધસેન. સૂરિના યુગપત ઉપયોગવાદનું જે નિરૂપ છે તે અભ્યપગમ અભિપ્રાયને લઈને.

Page #14

જૈનધર્મ પ્રકાશ. ચા પીજે અર્થ લેતાં તો કાંઈ કહેવાનું નથી, પણ પ્રથમ અર્થ લેતાં જે શ્રી સિદ્ધ સેનસૂરિએ શ્રી નેન્ટિસૂત્રની વૃત્તિ રચી હોય તે તેઓશ્રી અવશ્ય શ્રી નદિસૂત્ર, જે શ્રી દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણે વિ. સં. છઠ્ઠા સૈકામાં ગુંચ્યું છે, તેના લખાયા પછી થયા હોવા જોઈએ. શ્રી નવિની વૃત્તિ શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિએ રચી છે, એવું જૈનગ્રંથાવલીમાં જોવામાં આવતું નથી, જો કે એ ગ્રંથાવળી ઘણું અપૂર્ણ છે, એટલે એમાં ન જેવામાં આવે માટે નથી એ કાંઈ આધાર રાખી શકાય એમ નથી. શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિકૃત શ્રી નંદિસૂત્રવૃત્તિ શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીને જોવામાં આવેલ હાય, અને તેથી શ્રીમદે ઉપર મુજબ લખ્યું છે. આ વાત સાચી ડરે, તે આ વૃત્તિકાર શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિએ શ્રી સમ્મતીસૂત્ર ગુંચ્યું એમ માનવા આપણે લલચાશું.
આ ગમે તેમ હય, પણ આ બધું અત્રે મુકવાને હેતુ એ છે કે શ્રી ઉપદેશમાળાકાર શ્રી ધર્મદાસજીએ શ્રી સંમતીસૂત્રપરથી ગાથા લીધી કે શ્રી સમ્મીસૂત્રકારે શ્રી ઉપદેશમાળા ઉપરથી લીધી,એને વિદ્વાનોએ તેલ કરે. શ્રી ઉપદેશમુળાકારના સમયના નિર્ણયમાં આ ગ્રંથાતરની વિગત પણ ઉપયોગી થવા યોગ્ય છે.
આ અને આવા બીજા અિતિહાસિક પ્રશ્ન ઉદભવ્યાથી એક લાભ થાય છે, પરની તે એ છે કે એમ તે ચોક્કસ જણાય છે કે જેનચરિત્ર પ્રકરણે ઉ. ઉપયોગિતા વિશેષ પદેશરૂપે સાવ સાચાં છે, પરમ હિતકર-કલ્યાણકારી છે, પણ અમાટે કે ઈતિહાસમાટે?
ઉદા. તિહાસિક સત્ય માટે આધાર રાખી શકાય એવું બહુ ઓછું છે.
"""ચરિત્રનાયકની અને એજ નામને બીજા પાત્રોની અથવા એવી લગતી બીજી એટલી બધી સેળભેળ બાબતે ચરિત્રમાં ગુંથેલી હોય છે કે ચરિત્રનાયકનાં ઈતિવ્રત, દેશકાળ આદિનું એતિહાસિક સત્ય ચાળી કાઢવું બહુ બહુ મુ. કેલ, અશકયાય છે. એકજ નામની જુદી જુદી વ્યક્તિઓ હોવા છતાં તે પ્રત્યેકની અમુક બાબતે અમુક રીવળતી સુપ્રસિદ્ધ વ્યક્તિને આપી દીધી હોય છે, અને થવા એમ સ્પષ્ટ આરે પણ ન કર્યું હોય તે પણ એક વ્યક્તિનું ચરિત્ર, તેની કુ તિ આદિ તેજ નામની બીજી બહુ પ્રસિદ્ધિમાં આવેલી વ્યક્તિને આરોપી દેવા જાણ્યે અજાણે આપણે લલચાઈ જશું. દાખલા તરીકે શ્રી ઉમાસ્વાતિનું ચરિત્ર, તેની કૃતિ એવું નામ સાંભળતાં-વાંચતાં જ પ્રથમ દર્શને શ્રી વિકમ પહેલાં થયેલા શ્રી તવાથધિગમ રસૂત્રાદિના પ્રણેતાજ આપણી નજરમાં આવી જશે. શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિની કૃતિ એવું સાંભળતાં-વાંચતાં જ શ્રી.વર્કમગ્રુપના પ્રતિબંધક,શ્રી વૃદ્ધવા દીના શિષ્ય, શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર આપણી દષ્ટિએ આવી જશે. શ્રી હરિભદ્રસ - અન્ય ચરિત્ર પ્રકરણમાં પણ આમ જ છે; વળી વિશેષ સેળભેળતા છે. દાખલા તરીકે કથાસરિત્ સાગર આદિ,

Page #15

એક ઐતિહાસિક પ્રશ્ન.
૩૦૩ રિનાં ચરિત્ર-કૃતિ આદિ સાંભળતાં-વાંચતાં શ્રી વીરાત્ દશમા સૈકામાં થયેલા યાકિનીમહત્તરાસૂનું શ્રી હરિભદ્રસૂરિ આપણા મનમાં આવી જશે. આમ અનેક આચાર્યો થઈ ગયા છે; અને એવા એકજ નામના જુદા જુદા બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ કે વધારે ઓછા આચાર્યો થયા હોવા છતાં તે બધાના પૃથક પૃથકુ ચરિત્ર–કૃતિ આપણે પ્રથમ દર્શને તે એજ નામની અમુક તરીવળતી બહુ પ્રસિદ્ધિમાં આવેલી વ્યક્તિને આરોપી દઈએ છીએ, તેમ એ ચરિત્રકથાનકના રચનારાએ પણ સ્વાભાવિક કર્યું લાગે છે. ચરિત્ર–પ્રકરણે સેળળ વિગતવાળાં હોવાનું આ એક કારણું લાગે છે. દાખલા તરીકે શ્રી કાલિકાચાર્યનાં અનેક કથાનકે છે; એ નામના પાત્ર એક કરતાં વધારે થયાં છે એ નિર્વિવાદ છે. કાળક્રમ મુજબ પહેલા, બીજા, ત્રીજા કાલિકાચાર્ય એવી રીતે એને ઓળખાવવા માં આવે છે. હવે કોઈ ચરિત્રમાં પહેલા કાલિકાચાર્યને લગતી વિગતો બીજા ચ રિત્રમાં બીજા કે ત્રીજા કાલિકાચાર્યને આપી હોય છે. શ્રી ક૯પસૂત્રની સ્થીરાવલી તથા શ્રી ભરફેસર બાહુબલીવૃત્તિ તથા શ્રી ગૌતમકુલકવૃત્તિ આદિમાંના ચરિત્ર જેણે બારિકીથી અવલકથા હશે, તેને શ્રી કાલિકાચાર્યને લગતી આ વાર્તા સુપ્રતીત થશે, તેવી જ રીતે શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપંચના કત્તા શ્રી સિદ્ધર્વિસૂરિએ શામાટે ગૃહ છોડી સંયમ અંગીકાર કર્યો? એ બાબતની જે વાતે શ્રી ઉપદેશ પ્રાસાદમાં તથા ચતુર્વિશતિ પ્રબંધ આદિમાં છે, તેજ વાત અક્ષરશઃ અને અર્થશઃ ફક્ત પાત્રાદિનાં નામના ફેરરૂપે જે શિવભૂતિથી દિગબરમતની ઉત્પત્તિ તાંબરો માને છે, તે જ શિવભૂતિના ગૃહત્યાગના ચરિત્રરૂપે શ્રીમદ્ યશોવિજયજીના અધ્યાત્મમત પરીક્ષા (શ્રી યશેવિજયજીકૃત ગ્રંથ માળા છાપેલ પૃ૦ ૬૮-૬૯ ઉપર)માં આપણે જોઈએ છીએ. આ બધું જણાવવાનું તાત્પર્ય એ કે એ બધાં ચરિત્રે ઉપદેશરૂપે સાચાં છે; પણ ઐતિહાસિક સત્ય માટે આધાર રાખી શકાય એવું બહ ઓછું છે. આ તે પરમ ઉપકારી એવા આચાર્યોને ચરિત્ર-કથાનકની વાત થઈ, પણ બીજાં ચરિત્રે જેવાં કે (વિ.સં. પંદરમે સકે) શ્રી ધનપ્રભસરિશિષ્ય શ્રી સર્વાનંદસૂરિકૃત જગડુચરિત્ર અને અઢારમા સૈકામાંના કઈ સાધુએ કરેલ જગડુપ્રબંધ આ બંનેમાં ઐતિહાસિક કાળ તથા ચરિત્રની વિ ગતમાં ફેર છે. પહેલામાં જગડુને ચિદમાં સૈકામાં થયેલા લખેલ છે ત્યારે બી. જામાં તેને એ સિકા પહેલાં થયેલા લખેલ છે તે સિવાય બીજા ચરિત્ર અંગે પણ બહુ ફેર છે. વાત આમ છે, એટલે એતિહાસિક વિગત મેળવવા માટે બહુ આધાર ન રાખી શકાય, તથાપિ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરાદિ અનેક પવિત્ર ઉપકારી આચાર્યો અનુપમ કલ્યાણકારી છે. રચી ગયા છે, તેનાં ઈતિવૃત્ત, તેની કૃતિ આરિ -

Page #16

૩૦૪
જૈન ધર્મ પ્રકાશ. વાની ભક્તિરાગને લઈ આપણને ઈચ્છા થાય, પણ એ ઈચ્છા બર આવવામાં આ પણે કેવળ નિરૂપાય છીએ. એટલે આ બધી ચર્ચાના આટલી લાંબી ઉહાપોહના પરિણામરૂપે સમયે ચિત
એક સામાન્ય નિયમરૂપે જણાવવું યોગ્ય લાગે છે કે એ પવિત્ર અરે ભકિતરાગ - પૂર્વ પુરૂએ જે જે સદુપદેશ આપણા હિતાર્થે આપ્યા છે તે આરાધવામાં છે. પ્રમાણે વર્તવામાંજ ખરી ભક્તિ દાખવી ગણાશે. એઓના કલ્યા
ગણકારી ઇતિહાસ આપણને મળશે તે આપણને ખરેખર આનંદ થશે,પણ તેમ ન બને તે એ કલ્યાણરૂપ પર્વચાની આજ્ઞાએ ચાલવામાં આપણું શ્રેય છે. શાંતિઃ
મોરબી બીજા શ્રાવણ શુકલ ૧ સેમ,
ચ, 1 .
લી. ક્ષમાશ્રમણ ચરસેવક વિ. સં. ૧૯૬૫. ઈ મનસુખ વિ, કીરચંદ મેહતા.
बे प्रकारना आयुष्य. वर्तमानलवायुष्क, विविधं तच्च कीर्तितम् ।
सोपक्रमं जवेदाधं, द्वितीयं निरुपक्रमम् ॥ १॥ ભાવાર્થ –“વર્તમાન ભવનું આયુષ્ય બે પ્રકારનું કહેવું છે, તેમાં પહેલું સેપકમ અને બીજું નિરૂપકમ.”
ઘણા કાળ સુધી ભોગવવા લાયક આયુષ્ય પણ આગળ કહેવામાં આવશે એવા અધ્યવસાનાદિક ઉપકવડે ચેડા કાળમાં ભેળવી લેવાય તે સેપમ આયુ કહેવાય છે. જેમ લાંબી કરેલી દેરીને એક છેડે અગ્નિ સળગાવ્યું હોય તે તે દેરી અનુકમે લાંબી મુદતે બળી રહે છે, અને તેજ દેરીને એકઠી કરીને તેમાં અગ્નિ મુકો. હોય તે તે એકદમ જલદીશી બળી જાય છે, તેવી જ રીતે સેપક્રમ આયુષ્ય ઘેડા કાળમાં પુરું થઈ જાય છે, અને જે આયુષ્ય તેને બંધ સમયે ગાઢ નિકાચિત બાંધ્યું હોય તે અનુક્રમે જ ગવાય છે. સેંકડે ઉપકમથી પતે ક્ષીણ થઈ શકતું નથી. તેવું આયુષ્ય નિરૂપમ કહેવાય છે.
હવે ઉપકમ કહે છે પિતાના મનમાં ઉત્પન્ન થયેલા અધ્યવસાયાદિકથી અને બીજાએ ઉત્પન્ન કરેલા વિષ તથા શસ્ત્રાદિકથી જે પિતાના જીવિતને અંત આવે તે સર્વે ઉપક્રમ કહેવાય છે. પૂર્વ સુરિઓએ તે ઉપક્રમના અધ્યવસાય વિગેરે સાત ભેદ કહેલા છે, તે આ પ્રમાણે,
દઉં 3પદેશ પ્રાસાદ વ્યાખ્યાન હર મું.

Page #17

प्रज्जवसा फासे
બે પ્રકારનાં આયુષ્ય
निमित्ते, आहारे वेयणा पराघाए । णापाणू, सत्तविहं झिज्जर आ
રૂપ
11.2.11
#
ભાવા અધ્યવસાન, નિમિત્ત, આહાર, વેદના, પરાઘાત, સ્પર્શ અને શ્વાસેાશ્વાસ એ સાત પ્રકારે આયુષ્યને ક્ષય થાય છે. ”
"}
વિવેચન—અધ્યવસાનના ત્રણ પ્રકાર છે—રાગ, ભય અને સ્નેહ. તેમાં રાગના અધ્યવસાન પણ મરણના હેતુ થાય છે. જેમ કેઇ એક અતિ રૂપવાન યુવાન મુસાફર અરણ્યમાં તૃષાતુર થવાથી પ્રપા ( પાણીના પરમ )ને સ્થાને ગયે. ત્યાં પાણી પાનારી સ્ત્રીએ જળ લાવીને તેને પાયું. પછી તે મુસાફર પેલી સ્ત્રીએ ના કહ્યા છતાં પણ ત્યાંથી ચાલતા થયેા. તે સ્ત્રી તેની સાસુજ જોઇ રહી, અને જ્યારે તે મુસાકુર અદશ્ય થયા, ત્યારે તે સ્ત્રી તેની ઉપરના ઉત્કટ રાગના અધ્યવસાયથી તરતજ મૃત્યુ પામી.
ભયના અધ્યવસાયથી કૃષ્ણ વાસુદેવને જોઇને સામિલ બ્રાહ્મણુ હૃદયસ્ફોટ થવા વડે મરી ગયા,તેમજ મૃગાવતીના સ્વામી શતાનિક રાજા ચડપ્રàત રાજાને સૈન્ય સહિત આવતા સાંભળીને તેના લયથી મરણુ પામ્યા.
સ્નેહના અધ્યવસાયથી મરણ પામેલાનુ' દૃષ્ટાંત એ છે કે “તુર'ગપુરમાં નવર નામે રાજા હતે. તેને ભાનુ નામે મંત્રી હતા, તે મ`ત્રીને સરસ્વતી નામની પત્ની હતી. તે ૬ પતીને પરસ્પર અત્યંત સ્નેહ હતા, તે વાત રાજાના સાંભળવામાં આવવાથી તેની પરીક્ષા કરવાને રાજાને વિચાર થયે, એકદા રાજા મ'ત્રી સહિત મૃગયા રમવા માટે વનમાં ગયા, ત્યાં કોઇ પ્રાણીનું રૂધિર મ`ત્રીના વસ્ત્ર તથા અશ્વપર લગા ડીને રાજાએ તે અશ્વ ગામમાં તેને ઘેર મેકલી દીધે, પોતાના પ્રિય સ્વામી વિના તેનાં વસ્ત્ર તથા અશ્વને રૂધિરવાળાં જોઇને “ હાય ! હાય ! મૃગયા રમવા ગયેલા મારા પતિને કે!ઇ સિ’હાર્દિકે મારી નાંખ્યા ” એમ ધારીને સરસ્વતી જાણે વાથી હાઇ હાય તેમ ભૂમિ પર પડીને તત્કાળ મરણ પામી, તે વાત જાણીને રાજાને અત્યંત ખેદ થયા. પછી તે ભાનુ મત્રી પ્રિયાવિયેગના દુ:ખથી સેગી થઈને ગગાકિનારે ગયા. તે સરસ્વતી મૃત્યુ પામીને ગંગા નદીને કિનારે આવેલા મહારથપુરના રાજાની પુત્રી થઇ. ભાનુ મત્રી બાર વર્ષે વ્યતીત થયા પછી ભિક્ષાને માટે અટન કરતા રાજમદિરે ગયા. ત્યાં તે કન્યા તેને જોઇને ભિક્ષા લઈ તેને આપવા આવી, પણ તે મંત્રીના દર્શનથી જાણે ચિત્રમાં આળેખેલી હાય તેમ સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. તેના હાથમાં રહેલુ અન્ન કાગડા લઈ ગયા, પણ તે ચેણીને આપી શકીનાઁ, ચામ તેા કાંઇક જોઇ વિચારીને અન્યત્ર ચાલ્યા ગયે.પછી તે કન્યાએ પેાતાની માએ

Page #18

જૈન ધર્મો પ્રકાંડી
ધ સકેત કર્યો કે “ આ ભવમાં તે એ યાગીજ મારા પતિ છે, ખીન્દ્ર કેઈને હું નૃચ્છતી નથી. ” તે વૃત્તાંત રાજાના જાણવામાં આવવાથી તેણે સવ ચૈાગીઓને એકડા કર્યાં, તેમાંથી તે કન્યાએ તે મ ંત્રીચેગીને એળખી કાઢચા. પછી તે કન્યાને તિસ્મરણુ થવાથી તેણે પોતાના પૂર્વ ભવની વાત કહી બતાવી. તે સાંભળીને રાજાના કહેવાથી ચેગીએ તે કન્યાના સ્વીકાર કર્યાં; તે વખતે અવસરને જાણનાર ૫ડિતે મેલ્યા કે
भानु मंत्री दविता सरस्वती, मृत्युं गता सा नृपकैतवेन | गंगागतस्तां पुनरेव लेने, जीवन्नरो शतानि पश्यति ॥ १ ॥ ભાવાર્થ ભાનુ મંત્રીને સરસ્વતી નામે સ્ત્રી હતી, તે રાજાના કપટથી મૃત્યુ પામી હતી. તે સ્ત્રીને ગંગા કિનારે ગયેલા મ`ત્રી ફ્રીથી પણ પામ્યા. માટે જીવતા માણુસ સેંકડો કલ્યાણું! જુએ છે, ”
૬ દષ્ટાંત સ્ત્રીને આશ્રીને કહ્યું. હવે પુરૂષને આશ્રીને ખીજું દૃષ્ટાંત આ પ્ર માણે છે—કાઇ વણિકને રૂપવતી યુવતી હતી.તે બન્નેને પરસ્પર ગાઢ સ્નેહુ હતા. કદા વેપારને માટે પરદેશ જવાની ઈચ્છાથી તેણે સ્ત્રીની રજા માગી. તે સાંભ હીનેજ તે સ્ત્રી મૂછો પામી, તેને શીત ઉપચારવડે સજ્જ કરી, ત્યારે તેણે પતિને કહ્યું કે “ જે તમારે અવશ્ય પરદેશ જવુ જ હાય તા તમારી એક પ્રતિમા કરીને મને આપે, જેથી તેને આધારે હું દિવસે નિર્ગમન કરૂં. ” તે સાંભળીને તે શ્રેષ્ઠો પોતાની મૂતિ કરીને પ્રિયાને આપી દેશાંતર ગયે, તે સ્રો તે પ્રતિમાનુ નિરંતર દેવી પણ અધિક આરાધન કરવા લાગી. એકદા તે ગામમાં ચાતરફ અગ્નિને ઉપદ્રવ થયા, તે વખતે તે સ્ત્રી પોતાના પતિની પ્રતિમા હાથમાં રાખીને સ્થિર બેસી રહી. પોતાનું શરીર બળીને ભસ્મ થઇ ગયું, તે પણ તેણે હાથમાંથી પ્રતિમા મૂકી નહીં. કેટલાએક દિવસે પછી તે વિષ્ણુક પરદેરાસી ઘેર આવ્યા. તે વખતે પા તાની પ્રિયાને જેઈ નહીં, એટલે તેણે તેની સખોને પૂછ્યું કેनवसतासिसमवदनि, हरहाराहारवाढना नयणि । जनवरिपुगतिगमणि, सा सुंदरि कल्य हे समणि ॥
',
“ હું સખી સોળ કળયુક્ત ચદ્રના જેવા મુખવાળી, મૃગ સરખાં નેત્ર વાળી અને હુસ જેવી ગતિવાળી મારી મનહર પ્રિયા કર્યાં છે ? ” સખીએ જ
>>
નક્ ને સાત સાળ કળાયુક્ત ચદ્ર. હર એટલે શિવ, તેના હાર સપ, તેને આહાર પવન, તેનું બહન્દુ ક, અને બળ એટલે સમુદ્ર, તેના પુત્ર મેતી, તેને રિપુ-તેને ગાન્ડાર કરનાર હસ્ર. 1 બાણે અર્થ સમજવા.

Page #19

બે પ્રકારનાં આયુષ્ય,
૩e વાબ આપે કે “હે સખીના નાથ ! સાંભળે, આ નગરમાં શતરફથી અવિ લાગ્યું હતું. તે વખતે ભયને લીધે તમારી મૂર્તિને ઝાલોને તે બેસી રહી હતી, તેમાં તેનું શરીર બળીને ભસ્મ થઈ ગયું, એટલે તેના પ્રાણ છુટયા; પણ તમારી મૂર્તિને વળગેલા પાણિ એટલે હાથ છુટ્યા નહીં.” આ પ્રમાણે સખીની વાણી સાંભળતાંજ તે વણિકના પ્રાણ ચાલ્યા ગયા.
અહીં કોઈને શંકા થાય કે રાગ અને સ્નેહમાં શો તફાવત છે ? તે તેના જવાબ એ છે કે રૂપાદિક જેવાથી જે પતિ ઉત્પન્ન થાય તે રાગ; અને સામાન્ય રીતે સ્ત્રીપુત્રાદિક ઉપર જે પ્રીતિ થાય તે સ્નેહ કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારના અધ્યવસાયથી આયુષ્યને ક્ષય થાય છે (૧). બીજું નિમિત્તથી એટલે દંડ, શસ્ત્ર, રજજુ, અગ્નિ, જળમાં પતન, મૂત્ર પૂરીષને ધ અને વિષનું ભક્ષણ વિગેરે કારણેથી પણ આયુષ્યને ક્ષય થાય છે (૨). આહારથી એટલે ઘણું ખાવાથી, ડું ખાવાથી અથવા બિલકુલ આહાર નહીં મળવાથી આ યુષ્યને ક્ષય થાય છે. સંપ્રતિ રાજાના પૂર્વ ભવન જીવ ઠુમક કે જે સાધુ થયો હતા તે દીક્ષાને જ દિવસે અતિ આહારથી મૃત્યુ પામ્યું હતું (૩). વેદનાથી એટલે શૂળ વિગેરેથી તથા નેત્રાદિકના વ્યાધિથી આયુષ્યને ક્ષય થાય છે (૪). પરાશાતથી એટલે ભીંત, ભેખડ વિગેરે પડવાથી અથવા વીજળી વિગેરેના પડવાથી આ યુને. ક્ષય થાય છે (૫). સ્પર્શથી એટલે ત્વક વિષાદિના સમુદ્દભવથી તથા સર્પ વિગેરેના
શથી (ડશથી) આયુષ્યને ક્ષય થાય છે. બ્રહ્મદ ચકીના મૃત્યુ પછી તેના પુત્રે ચકીને સ્ત્રીરતનને કહ્યું કે “મારી સાથે લેગવિલાસ કર.” ત્યારે સ્ત્રીરને કહ્યું કે “હવસ ! મારે સ્પ તું સહન કરી પણ શકાશ નડ્ડ. તે વાત તેણે સાચી માની નહીં. ત્યારે તે સ્ત્રીને એક અશ્વને તેના પૃષ્ટથી કટી સુધી સ્પર્શ કર્યો, એટલે તરત જ તે અશ્વ સર્વ વીર્યના ક્ષયથી તત્કાળ મૃત્યુ પામ્યો. એ જ પ્રમાણે એક લોઢાના પુરૂષને સ્પર્શ કર્યો છે તે પણ લય પામાં ગયે ( ગળી ગયે) (૬) શ્વાસેવાસથી એટલે દમ વિગેરેના વ્યાધિને લીધે ઘણું શ્વાસે શ્વાસ લેવાથી અથવા શ્વાસ રૂંધાવાથી આયુષ્યને ક્ષય થાય છે (૭). આ સાત પ્રકારના ઉપકમ સેપક્રમી આયુષ્યવાળા હોય છે.
ત્રેસઠ શલાકા પુરૂષ વિગેરે ઉત્તમ પુરૂ, ચરસ દેહધારી, અસંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા ( જુગલીયા) મનુષ્ય અને તિર્યો, દેવતાઓ તથા નારકી જી નિરૂપકમ ડયુષ્યવાળા હોય છે. તે સિવાય બીજા સર્વ જીવો સેપકુમ અને
.
૧ તેજ ભવમાં મોજવા વાળા હેવાથી છેલ્લુંજ શરીર ધરવા વાળા.

Page #20

જિન ધર્મ પ્રકાશ. નિરૂપકમ એવા બન્ને પ્રકારના આયુષ્યવાળા હોય છે. અહીં કોઈ શંકા થાય કે 'કાચાર્યના પાંચસે શિષ્ય તથા અર્ણિકાપુત્ર આચાર્ય, ઝાંઝરિયા મુનિ વિગેરે આ ચરમશરીરી હેવાથી નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા હોવા જોઈએ, છતાં
એ ઉપકા કેમ મુત્યુ પામ્યા?” તેને ઉત્તર એ છે કે “તે મુનિઓને જે જે ઉપકમ થયા તે માત્ર તેમને કષ્ટને અર્થે સમજવા આયુષ્યના લયમાં કારણભૂત સમજવા નહીં. તેમનું આયુષ્ય તે પૂર્ણ થયું હતું, માટે તેમને નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા જ જાણવા.”
સં૫કમ આયુષ્યવાળા જી પિતાના આયુષ્યને ત્રીજો ભાગ, નવમે ભાગે કે સતાવીશમે ભાગે અથવા છેવટ મરણ વખતે છેલા અંતર્મુહર્ત આવતા ભાવનું આયુષ્ય ભવે છે. અહીં કેઈ આચાર્યો સત્તાવીશમા ભાગથી ઉપર પણ આવતા ભવના આયુષ્યના બંધની કલ્પના કરે છે, તેમજ ત્રણ ત્રણ ભાગની કલ્પના પણ છેલ્લા અતર્મુહૂર્ત સુધી કરે છે.
નિરકમ આયુષ્યવાળા જેને માટે આયુષ્યના બંધને કાળ એ છે કે હેતતા નારકીઓ તથા અસંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્યંચ અને મનુષ્ય ( પીકે) પિતાનું આયુષ્ય છ માસ બાકી રહે ત્યારે આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. તે સિવાયના બીજા નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા (ચરમશરીરી શિવાયના અઠવતાં, ખળદેવાદિક શલાકા પુરૂ) જે પોતાના આયુષ્યને ત્રીજે ભાગે અવશ્ય આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. "
આ એપમ આયુષ્યના વિષય પર કેઇ શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે “જે કોઈ કર્મ તેને કાળ પ્રાપ્ત થયા વિના ભગવાય, તે કૃતનાશ અને અકૃતાગમ એ બંને પણ પ્રાપ્ત થશે. કેમકે પૂર્વે ઘણી સ્થિતિવાળું કર્મ (આયુષ્યકર્મ)
દવું હતું તે તેટલી મુદત સુધી ભેગવાયું નહીં, માટે કૃતનાશ નામને દોષ આજે; તો આત્માએ અ૯પ સ્થિતિવાળું કર્મ (આયુષ્યકર્મ) બાંધ્યું નહોતું તે ભગવ્યું, માટે અકૃતાગમ નામને દેષ પ્રાપ્ત થયે.” આ પ્રશ્નને ગુરૂ જવાબ આપે છે કે “હે શિષ્ય! મેરી સ્થિતિવાળા કર્મને કાંઇ ઉપક્રમે કરીને નાશ થતું નથી, પરંતુ અધ્યવસાય વિશેષથી તે કમ ઉતાવળે ડી મુદતમાં જોગવી લેવાય છે. અહીં યુક્તિથી એમ સમજવાનું છે કે સેપક્રમ આયુષ્યવાળા. છે જેમ ઘણા કાળ સુધી ભોગવવા લાયક આયુષ્યકર્મને એક કરીને છેડા કરે ભગવી લે છે. એવી જ રીતે સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશ વિગેરેના ખંડનને પ્રાપ્ત થચેલા નિકાચિત એવાં સર્વ કર્મોને ઉપકમ લાગે છે. કેમકે પ્રાર્થ સારું માઠાં અને ૧ કરેલો નાશ. ૨ નહિ કરવાની પ્રાપ્તિ

Page #21

બે પ્રકારના આયુષ્ય.
૩૯ નિકાચિત એવાં સર્વ કર્મોન શુભાશુભ પરિણાદિના વશથી અપવર્તન થાય છે, તથા નિકાચિત કર્મોની પણ તીવ્ર તપવડે પુરણાયમાન થતા શુભ પરિણામના વશથી અપવર્તન થાય છે. તે વિશે પૂજ્યપાદ શ્રી જિનભદગણિ ક્ષમાશમણે કહ્યું છે કે
सव्वपगणमेवं, परिणावरसाबुवकमो होज्जा ।
पायमनिकाझ्याणं, तवसाओनिकाझ्या पि ॥ १ ॥ ભાવાર્થ–“પ્રાયે કરીને અનિકાચિત એવી સર્વ કર્મપ્રકૃતિને એજ પ્રમાણે પરિણામના વિશથી ઉપકમ થાય છે, અને નિકાચિત પ્રકૃતિને પણ ઉગ્ર તપથી ઉપકમ લાગે છે.”
જેમ ઘણુ કાળ સુધી ચાલે તેટલું ઘણું ધાન્ય પણ કઈ માણસ ભસ્મક વાતના વ્યાધિથી થોડા કાળમાંજ ખાઈ જાય છે, એટલે તે ધાન્યની વર્તમાન સ્થિતિને નાશ થઈ ગયે એમ ધારવું નહીં, પરંતુ વ્યાધિના બળથી ઘણું ધાન્ય થડા કાળમાં ખવાઈ ગયું, તેવી જ રીતે લાંબી મુદત સુધી ભેગવવા લાયક કર્મ ડી મુદતમાં ભેળવી લીધું એમ જાણવું; અથવા જેમ આમ્રફળ વિગેરેને ખાડામાં નાંખી ઉપર ઘાસ વિગેરે ઢાંકી રાખીએ તે તે ફલ થોડી મુદતમાં પાકી જાય છે, તેવી રીતે તેવાં અનિકાચિત કર્મ પણ થોડી મુદતમાં ભગવાઈ જાય છે.”
વળી શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે “અપવર્તન કરવાથી થોડા કાળમાં અથવા અપવર્તન ન કરે તે જેટલી સ્થિતિવાળું હોય તેટલા ચિરકાળે પણ જે કર્મ બાંધ્યું હોય તે સર્વ જે આપના કહેવા પ્રમાણે અવશ્ય જોગવવું પડતું હોય તે પ્રસન્ન રહે છે વિગેરેએ સાતમી નરકને ગ્ય કર્મ બાંધ્યું હતું, તેને તેવા પ્રકારના દુખવિપાકનો ભંગ તે સાંભળવામાં આવતું નથી. તે તે શુભ ભાવથી થડા કાળમાંજ કેવળજ્ઞાન પામ્યા છે, તે સર્વ કર્મ વેદવું જ પડે છે” એમ જે આપે કહ્યું તે વ્યર્થ થશે.”
આ પ્રશ્નનું ગુરૂ મહારાજ સમાધાન આપે છે કે “જે કર્મ બાંધેલું છે તે કર્મ પ્રદેશથી તે સર્વ જી અવશ્ય ભગવે છેજ. પણ રસના અનુભાવથી તે કેઈક કર્મ ભગવાય છે, અને કેઈક કર્મ નથી પણ જોગવાતું. તેનું કારણ એ છે કે શુભ પરિણામના વશથી તે કર્મના રસની અપવર્તનો (ક્ષય) થાય છે. તેથી પ્રસન્નચંદ્રાદિકે સાતમી નરક ચગ્ય કર્મોના પ્રદેશો નીરસ (રસ વિનાના) ભેગવ્યા છે પણ વિપાકઉદયથી ગવ્યા નથી.”
વળી શિષ્ય કહે છે કે “જ્યારે પ્રસાચંદ્રાદિકે જે કર્મ રસવાળું બાંધ્યું હતું તે કર્મને નસપણે ભગવ્યું, ત્યારે તે પૂર્વની જ જેમ કૃતનાશ અને અકૃતાગમ નામના બન્ને દેશે પ્રારા થયા.”

Page #22

જૈન ધર્મ પ્રકાશ. ગુરૂ તેને ખુલાસો આપે છે કે-“ તથા પ્રકારના ઉત્તમ પરિણામથી જો ક. એનો રસ ક્ષય પામે છે તેમાં શું અનિષ્ટ થયું ? જેમ સૂર્યના ઉગ્ર તાપથી ઈશુના
1 માં રહેલે રસ સૂકાઈ જાય, તો તેમાં તને નાશ ને અકતને આગમ શું વયે ? હું બુદ્ધિમાન ! તે તું કહે. વળી જે કદાચ જે કર્મ જેવી રીતે બાંધ્યું તે કર્મ તેવીજ રીતે અવશ્ય જોગવવું પડતું હોય, તે પાપને ક્ષય નહીં થતો હોવાથી સર્વ તપને વિધિ વ્યર્થ થશે, તેમજ તેજ ભવમાં સિદ્ધિ પામનારા જીને પણ કર્મ અને વશેષ રહેશે, એટલે કોઈની પણ મુક્તિ થશે નહીં. માટે કોડાકોડી સાગરોપમની સ્થિતિ વાળું કર્મ પણ પ્રદેશે કરીને નીરસપણે ભગવાય છે, એમ માનવું. વળી હે શિષ્ય ! અસંખ્ય ભાવમાં બાંધેલું ભિન્ન ભિન્ન ગતિને આપનારૂં કર્મ તે ભવે પણ સત્તામાં હોય છે. તેથી જે સર્વ કર્મને વિપાકવડેજ અનુભવ લેવું પડતું હોય, તે તે એક ભવમાં ભિન્ન ભિન્ન ભવના અનુભવને સંભવ થ જોઈએ, પરંતુ તેમ થતું નથી. વળી આષધથી સાધ્ય રોગને જેમ નાશ થાય છે તેમ જે કર્મ બાંધતી વખતે તેવા પ્રકારના પરિણામવડે બાંધ્યું હોય તે કર્મ ઉપક્રમથી સાધ્ય થાય છે, અને અન્ય સાધ્ય રોગ જેમ આષધથી જતું નથી તેમ તેવા પ્રકારના અધ્યવસાય (પરિણામ) થી જે કર્મ બાંધ્યું હોય તે ગ્ય કાળે વિપાકવડે ગવવાથી જ નાશ પામે છે. કેમકે કર્મબંધના અધ્યવસાય સ્થાનકે વિચિત્ર છે, અને અસંખ્ય લેકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તે સ્થાનકોમાં કેટલાંક સેપકમ કર્મને ઉત્પન્ન કરનારાં છે, અને કેટલાંએક નિરૂપકમ કર્મને બંધને ઉત્પન્ન કરનારાં છે. તેથી જેવા અધ્યવસાયથી જે કર્મ બાંધ્યું હોય તે કર્મ તેવી રીતે ભેગવવું પડે છે. આ પ્રમાણે હેવાથી તે કહેલા દેષને અહિં જરા પણ અવકાશ નથી. વળી જેમ ઘણું શિખ્યો એકજ શાસ્ત્ર સાથેજ ભણતા હોય તેમાં બુદ્ધિની તરતમતાથી ભેદ પડે છે, તથા જેમ અમુક - જન લાંબા માર્ગમાં ઘણા માણસે એક સાથે ચાલ્યા હોય છતાં તેમની ગતિની તરતમતાથી જવાને સ્થાને પહોંચવાના કાળમાં ભેદ દેખાય છે (કે વહેલા પહોંચે છે, કઈ વિલંબે પહોંચે છે), તેવીજ રીતે એક સરખી સ્થિતિવાળું કર્મ ઘણુ જીએ બાંધ્યું હોય, તેમાં પણ પરિણામના ભેદથી તેને ભેગકાળ ભિન્ન ભિન્ન થાય છે. લેકપ્રકાશમાં કહ્યું છે કે
પિંડીતૂત પર; નિશ્ચિલ પુષ્યતિ !
प्रसारितः स एवाशु, तथा कर्माप्युपक्रमैः ।। १ ॥ ભાવાર્થ-“જેમ ભીનું વસ્ત્ર પિંડ રૂપ કરીને મુકયું હોય તે તે લાંબી મુતે સૂકાય છે, અને તેજ વસ્ત્ર લાંબું કર્યું હોય, તે જલદી સૂકાઈ જાય છે, તેવી જ રીતે કર્મ પણ ઉપક્રમેથી જલદી ક્ષય પામે છે. ”

Page #23

બે પ્રકારનાં આયુષ્ય.
આ સર્વ હકીકત ઉપરથી રામજવાનું એ છે કે જે ભવમાં પ્રથમ કહેલા સાત ઉપક્રમે નિર'તર આયુષ્યક્ષયના હેતુ રૂપ ઉપસ્થિત છે, અને તેથી તે યુષ્યના વિશ્વાસ નથી કે તે કયારે પૂરૂ થશે ? માટે કામાદિકના ત્યાગ કરીને એક ધર્મજ સારભૂત છે, એમ સમજી તેનું અવલંબન ગ્રહણુ કરવું, એ આ વ્યાખ્યા નનું ગૂઢ રહસ્ય છે. ગ્રંથકાર કહે છે કે
यस्मिन्नापि सुस्नेहं प्रत्यहं धार्यते नरः ।
प्रतिक्षणं दयं तस्य, मत्वां मा मुंच सन्मतिम् ॥ १ ॥ ભાવા... મનુષ્ય આયુષ્યના ઉપર નિરંતર સ્નેહ રાખે છે તે આયુષ્ય પ્રતિક્ષણે ક્ષય પામે છે, એમ જાણીને હું ભવ્ય પ્રાણી ! તું સારી મતિને ડીશ નહીં. ’’
આ સ’'ધમાં પૂર્વાચાર્યે પણ કહ્યુ` છે કે
कृपयाम दिवसमासच्छलेन, गच्छन्ति जीवितदलानि । કૃતિ વિદાનવિ ાથમિટ્ટુ, નરસિ નિદ્રાની પાત્રો ॥ ? ॥ ભાવાર્થ - ક્ષણ, પ્રહર, દિવસ અને માસના મિષથી આયુષ્યનાં દળિયાં (ભાગા) ચાલ્યાંજ જાય છે,એમ જાણતા છતાં વિદ્વાન પણું રાત્રિએ નિદ્રાને વશ કેમ થાય છે? ”
બ્રહ્મદત્ત ચકીને આયુષ્યની ચચળતાના પ્રતિષેધ કરવા માટે મુનિએ કહ્યુ
હેતુ' કે
इह जीवि राय सासयंमि, घणियं तु पुष्पाइ कुन्नमाणो । से सो मच्चुमुहोबीए, धम्मं प्रकाऊ परंमि लोए ॥ १ ॥
(
ભાવાથ-~- હે રાજા ! આ જીવિત અશાશ્વત છે. તેમાં એક ઘડી પણ જેણે પુણ્યાદિક કાર્ય કર્યું નથી તે મૃત્યુના મુખને પામીને ધર્મ નહીં કરવાથી પરલે
કમાં જઇ શેક કરે છે. ”
આ પ્રમાણે શાસ્ત્રનાં વચનાથી આયુષ્ય ક્ષણભંગુર છે એમ જાણીને ભગૃ પ્રાણીઓએ ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી.
“ શાસ્ત્રકારોએ આયુષ્ય ક્ષીણ થવાના સાત ઉપક્રમે કહેલા છે, તે પ્રમાણે આજે પણ જોવામાં આવે છે. તેથી વીજળી, ધ્વજા અને શરદ ઋતુના વાદળા જેવુ ચંચળ આયુષ્ય જાણીને ઉત્તમ જીવાએ નિર'તર સન્મતિ ધારણ કરવી.
77

Page #24

હ૧૨
જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
ज्ञानसार सूत्र स्पष्टीकरण.
જમાદક (૬). ornaraşt144 [ Jain pliilosoplıy]
અનુસંધાને પુષ્ટ ૨૬૯થી. ध्यानदृप्टेर्दयानद्याः, शमपूरे प्रसर्पति ।
विकारतीरवाणां, मूलाउन्मूलनं जवेत् ॥ ભાવાર્થ...ધ્યાનવૃષ્ટિથી પ્રભવેલી દયારૂપી નદીનું શમરૂપી પાણીનું પૂર ચ સતે કાઠે ઉગેલાં વિકાર રૂપી વૃક્ષે મૂલથી ઘસડાઈ જાય છે.
વિવેચન---કોઈ પણ વિષયમાં મનનું એકાગ્રપણું થવું તે ધ્યાન કહેવાય છે. શુભાશુભ અધ્યવસાયગે તેમાં થયેલા પરિણામ મુજબ તે ધ્યાન શુભાશુભ અથવા શુદ્ધાશુદ્ધ કહેવાય છે. ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન એ બે શુભ અથવા શુદ્ધ
વાનના ભેદ છે ત્યારે આર્તધ્યાન અને રૈદ્રધ્યાન એ બે અશુભ અથવા અશુદ્ધ, 'પાનને ભેદ છે. આપાવિચય, અપાત્રિચય, વિપાકરિચય, સંસ્થાનવિય એ ચાર પ્રકારે ધર્મધ્યાન થાય છે. સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ આ પણ એકાંત ક
લ્યાણને માટે ગ્યતાનુસારે જે જે આજ્ઞા કરેલી છે (મુનિને માટે ક્ષમા, માદેવ, આર્જવાદિ દશ પ્રકારની સખ્ત આજ્ઞા ફરમાવી છે તેમજ તેજ દશવિધ માર્ગને ચાશક્તિ બની શકે તેટલે અંશે આરાધવા ગૃહસ્થ શ્રાવકને પણ ફરમાવ્યું છે, એમ પરમકૃપાળુ ભગવંતે જે જે વિધિનિષેધ ભવ્ય પ્રાણીઓના એકાંત હિતને અર્થ જણાવેલ છે), તેનું શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસન કરી તે પ્રમાણે વર્તવા વફલત નહિ કરતાં સદા સાવધાન રહેવું તે આજ્ઞાવિચય. રાગ, દ્વેષ,કામ, ક્રોધ, મેહાદિ અંતરંગ શત્રુઓથી સદા ચેતતા-જાગતા રહેવું તે અપાયરિચય. પ કરેલાં શુભાશુભ કર્મના ઉદય અનુસારે જીવને જ્યારે શુભાશુભ સંયેગ મળે ત્યારે હશોક નહિ કરતાં તે દરેક પ્રાપ્ત સગમાં સમભાવ રાખી સ્વકર્તવ્યપરાયણ ર. હેવું તે વિપાકચિય. ચાદ રજવાત્મક સંપૂર્ણ લેકનું સરધા–સ્વરૂપ વિચારી અંતે સંપૂર્ણ કાકાશના પ્રદેશ જેટલા અસંખ્ય પ્રદેશવાળા પોતાના આત્માના સ્વરૂપનો નિર્ધાર કરી સ્વભાવરમણ થવું તે સંસ્થાનવિય ધર્મધ્યાન સમજવું. 1ળી 1 પૃથકત્વ વિતર્ક સપ્રવિચાર, ૨ એક વિતર્ક અપ્રવિચાર, ૩ સૂક્ષ્મકિય
અપ્રતિપાતિ અને ૪ વિગતકિય અનિવર્તી એ રીતે ૪ ચાર પ્રકારનું ધ્યાન . . ગયા અંકમાં “શમાઇક” ને બદલે ભૂલથી “ તુનાષ્ટક ” લખાએલું છે, તથા બીજા પ્લાકમાં એક નોટ લખાયેલું છે તે સુધારીને વાંચવું.

Page #25

જ્ઞાનસાર સૂત્ર સ્પષ્ટીકરણ.
૩૧૩ શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલું છે. પરંતુ તે અતિ વિશુદ્ધ ધ્યાન કેવળ અનુભવગમ્ય હોવાથી તેનું સ્વરૂપ આપણી જેવાને અગમ્ય છે. પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત એવા ચાર ૪ ભેટ પણ ઉપર બતાવેલ નિર્મળ ધ્યાનના થઈ શકે છે. પ્રભુની પરમ શાંત મુદ્રા (પ્રતિમાદિક)નું અવલંબન લઈ આપણા મનની તદાકાર વૃત્તિ કરવી તે પિંડસ્થ, પ્રભુના પવિત્ર નામમંત્રનું આલંબન લઈ ચિત્તનું એકાગ્રપણું કરવું તે પદસ્થ પ્રભુની વીતરાગ દશા કેવળી અવસ્થાનું અવલંબને લઈ ચિત્તવૃત્તિને તદાકાર કરવા પ્રયત્ન કરે તે રૂપસ્થ,અને પ્રભુની સિદ્ધદશાનેજ અવલંબી ચિત્તની તદાકાર વૃત્તિ કરવી તે રૂપાતીત ધ્યાન કહ્યું છે. ઉપર બતાવેલ નિર્મળ ધ્યાન ત્યારેજ સધાય છે કે જ્યારે જીવ માઠા આચારવિચારને દિન પ્રતિદિન પરહાર કરવા પૂર્વક શુદ્ધ નિર્મળ આચારવિચાર પાળવા તનમનથી પિતે પ્રયન કરે, નમ્ર અને મિષ્ટ વચનથી એવો પ્રયત્ન કરાવે, તેમજ તેવા પવિત્ર પ્રયત્ન કરનારને યથાઅવસર અનુમોદન આપે. જે બાપડા પામર પ્રાણીઓ અહેનિશ ક. વિપત સ્વાર્થ માંજ મગ્ન રહી ક્ષણિક એવાં વિષયસુખને કાજેજ મથન કરી રહી છે તેમને તે ઉપર કથેલા પ્રશસ્ત ધ્યાનને કે તેથી સાક્ષાત્ અનુભવાતાં સ્વાભાવિક સુઅને સ્વાદ સરખે કયાંથી મળી શકે? પરંતુ જે પુરૂ સ્વાર્થ ત્યાગી બની છેણિક એવાં કથિત સુખની દરકાર નહિ કરતાં કેવળ પારમાર્થિક સુખનીજ ગવે. ણા કરી રહ્યા છે, તેમને પુરૂષાર્થયેગે પારમાર્થિક પંથે પળતાં પ્રશસ્ત ધ્યાનનો તે. મજ તજજનિત સત્ય સ્વાભાવિક સુખને આસ્વાદ કરવાને સહેજે પ્રસંગ મળે છે. નિર્મળ ધ્યાનયોગે સકળ કર્મમળ દગ્ધ થઈ જાય છે, જેથી આત્મા કાંચનની જે વિશુદ્ધ થાય છે તેમજ તેવા પ્રશસ્ત ધ્યાગે ચિત્તની પણ વિશેષતઃ સ્થિરતા-શુદ્ધિ સંપ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આત્માના સ્વાભાવિક ગુણોને અજવાળવાને ચિત્તની સ્થિરતા કેટલી બધી ઉપાગી છે અને ચિત્તની અસ્થિરતાથી કેટલું બધું નુકશાન થાય છે, તેનું આપણે પાછલા ત્રીજા અષ્ટકમાં વિસ્તારથી અવકન કર્યું છે, અને માતા ધ્યેય તથા ધ્યાનનું પણ સ્વતંત્ર સ્વરૂપ આ ગ્રંથના ૩૦મા અષ્ટકમાં આગળ જ. તાં વર્ણવેલું છે. પ્રશસ્ત ધ્યાનથી આમાનો કેટલે બધે ઉપગ થાય છે તે અત્ર જોવાનું છે. ચિદાનંદજી મહારાજ ઉક્ત ધ્યાનનું માહાસ્ય પ્રગટ કરતા છતા કહે છે કેઆતમધ્યાન સમાન જગતમે, સાધન નહિ કે આન;
જગતમે આ૦ રૂપાતીત ધ્યાનકે કારણ, રૂપસ્થાદિક જાણ; તાહમે પિં . ધ્યાન પુન, ધ્યાતાકું પરધાન. જગતમે આ૦ ૧. તે પિંડસ્થ ધ્યાન કેમ કરીયે, તાકો એમ વિધાન

Page #26

૧૪
જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
રેચક પૂરક કુંભક શાંતિ, કર સુખમન ઘર આન, જન સમાન ઉદાન વ્યાનકું, સમ્યગ્ ગ્રહ હું અપાન; સઈજ સુભાવ સુરંગ સભામે, અનુભવ અનહુદ તાન. કર આાન ધર શો ામ મુદ્રા, અહી સાન; અજપા જાપ સાહચુ સમરન, કર અનુભવ રસપાન, આતમધ્યાન ભરત ચકી લહ્યા, ભવન આરીસા જ્ઞાન; ચિદાનંદ શુભ ધ્યાન ભેગ જન, પાવત પદ્મ નિરવાન.
ગુગ
જગત ૨
જગત ૩
જગત ૪
જગત ૫
પિ’ડસ્થાનિક ધ્યાનનું સુખ અનુભવગમ્ય હાવાથી તેના અભ્યાસીનેજ તે પ્રાપ્ત થાય છે. ઉપરના પદ્યમાં પિંડસ્થાર્દિક ધ્યાનનું વર્ણન કરેલું છે અને તેને ઉપાય પણ બતાવ્યુ છે. રેચક, પૂરક, કુભક અને શાંતિકવડે શરીરમાં રહેલા અનેક જાત ના વાયુને નિગ્રહ કરવે અને એમ કરીને મનને સ્થિર કરવુ. મનને અને વાયુને કંઇ એવા ઘાડા સ ધ છે કે વાયુની સ્થિરતાએ મનની પણ સ્થિરતા થાય છે, થીજ વાયુને નિરોધ કરવાની જરૂર રહે છે. તન મનને ખાધાકારી મળનું ઉપર ના સ્ફી ક્રિયાથી શેાધન ધાય છે,અને તેમ થતાં તન મન ચાખ્ખાં થાય છે. પરંતુ એ ક્રિયા કરતાં ગુરૂગમ્ય લઇ તે મુજબ વર્તવા કાળજી રાખવી જોઇએ, નહિત - Āટું નુકશાન થઇ જાય છે. આ દ્રવ્ય રેચકાદિ ક્રિયા ઉપરાંત પ્રથમ ભાવ રેચકાઠિ
સ્પરૂપ રામજાવ્યુ છે. તેની પ્રાપ્તિ થયેજ સ પ્રયત્ન સફળ થાય છે. મનની સ્થિરતા થતાં તે સર્વ સુસાધ્ય થાયછે. જેમ પવન પડી જતાં—શાન્ત થતાં વાધેલી મેઘની ઘટા નિષ્ફળ જતી નથી, તેમ મન સ્થિર થતાં-શાન્ત થતાં સમાધિરૂપ મેઘછૂટા વાધતી અમેઘ વૃષ્ટિને કરે છે. તેમાં પણ જો પુનઃ ચિત્તની અસ્થિરતારૂપ ત્રાયુની ઉદીરણા થાય તે તે વાધેલી સમાધિરૂપ મેઘની ઘટાં પાછી વીખરાઈ જાય છે. પર’તુ પ્રયત્નયોગે પ્રગટેલી ચિત્તની સ્થિરતા એમની એમ જળવાઇ રહે, પ્રતિકૂળ સયાગે વિખરાઇ ન જાય તે તેથી વિચ્છિન્ન સુખ-સમાધિરૂપ મેઘની દૃષ્ટિ થાય છે, અને એવી રીતે અવિચ્છિન્ન સુ--સમાધિની વૃષ્ટિ થવાથી દયારૂપી નદી છલકાઇ ન્તય એવુ' શમ (શાંતિ) ૫ પાણીનુ પૂર એટલું બધું વધે છે કે તેથી પાંચ ઇન્દ્રિયેાના સફળ વિષય વિકારરૂપ વિષસે સમૂળગાં ઘસડાઇ જાય છે. જ્યારે મહિર વિષયેામાં ભટકતુ મન શુભ અભ્યાસવશાત્ તેમાંથી નિવી શુભ
પ્રાણાયામ. વ્યાસે શ્વાસ નિરેાધના નિયમથી વાયુને બહાર નીકાલવે. ૨. વાસુને અંદર વે. વાયુને સ્થિર કરવા. ૪ પ્રાણ આદિક વાયુ શરીરનાજીદા જુદા ભાગમાં વ્યાપેલા હણવા. બેગ મુદ્રા, જિન મુદ્રા અને મુકતાસુકિત મુદ્રા પ્રમુખ કોઇ વિશિષ્ટ મુદ્રા અથવા સમમુદ્રા એટલે સમતા સભવે છે,

Page #27

જ્ઞાનસાર સૂત્ર સ્પષ્ટીકરણ,
કપ આલંબન અંતર્મુખ થઈ સ્થિરતા પામે છે, અને ધ્યેય વસ્તુમાં ચિત્તની એકાગ્રતા થતાં અન્ય સર્વ સંક૯પવિકલ્પની ઉપશાંતિ થવાથી જ્યારે રામ રામ્રાજ્ય પ્રવર્તે છે ત્યારે રાગ દ્વેષાદિક દુઇ વિકારો આપોઆપ દ્રશ્ય થઈ જાય છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે અન્યત્ર શ્રી શાંતિનાથજીની સ્તવના કરતાં કહ્યું છે કેતારું ધ્યાન તે સમકિતરૂપ, તેહિજ જ્ઞાન ને ચારિત્ર તેહ છે જી; તેહથી રે જાયે સઘળાં હે પાપ, ધ્યાતા રે વ્યય સ્વરૂપ હવે પછે જી. ૪ દેખી રે અદ્દભુત તાહરૂં રૂપ, અરિજ ભવિકા અરૂપી પદ વરે જી; તાહરી ગતિ તું જાણે હે દેવ, સ્મરણ ભજન તે વાચક યશ કરેજી ૫
આવી રીતે એય સ્વરૂપમાં ચિત્તની એકાગ્રતા થતાં સમ્યમ્ દર્શન, જ્ઞાન, અને ચારિત્રને અદ્દભુત લાભ પામી આત્મા અને અજર અમર પદને ભક્તા થઈ શકે છે. આમ પ્રસંગોપાત ધ્યાનનું પણ સ્વરૂપ વર્ણવી તેને પ્રભાવ વર્ણ છે, તે શરમ-સામ્રાજ્યનું પ્રબળ સાધન હોવાથી હવે સર્વ ગુણેને અભ્યાસ કરતાં સાધુજને એ શમનું પ્રધાનપણું સ્વીકારી તે સદાકાળ જાળવી રાખવું જોઈએ. એમ સ્પણ કરતા થકા ગ્રંથકાર જણાવે છે –
झानध्यानतपःशीलसम्यत्वसहितोप्यहो!
तं नामोति गुणं साधुर्यमामोति शमान्वितः ॥ ५ ॥ ભાવાર્થ-અહે ! આશ્ચર્યની વાત છે કે જ્ઞાન ધ્યાન તપ શીલ અને સભ્ય. કત્વ ગુણ સહિત છતાં સાધુ તે આત્મલાભ નથી પામતા કે જે આત્મલા શમસંયુક્ત સાધુ પામી શકે છે.
વિવેચન–- HF સારવું નામ આ મહા ગંભીર અર્થસૂચક સૂત્રવચન જે મહાનુભાવ સાધુઓ સદા સરહસ્ય સંભારી રાખે છે તેઓ તે સારી રીતે સમજ સાથે આમાથી પણે સ્વીકારે છે કે “ઉપશમ ગુણ આદરે એજ ચારિત્રનું સાર છે. ” ઉપશમ વિના ચારિત્રકરણ નિષ્ફળખાય છે. શમ, ઉપશમ, પ્રશમ, શાનિ, ક્ષમા, સમતા, કષાયજય અને વૈરાગ્ય પ્રમુખ સર્વે એકાWવાચી છે. કષાયના જયથી પ્રગટ થતા ઉશમ ગુણ વિના ચારિત્ર કેવળ હાંસીપાત્ર થાય છે. ઉપશમ વિના ચરિત્રની કડકિયા કરતા છતાં નિવાણપદની પ્રાપ્તિ થતી નથી. શમયુક્ત સાધુ જેવી સ્વાભાવિક શાંતિ આત્મામાં અનુભવી શકે છે, તેવી શાંતિ શમગુણ વિ. નાના સાધુ જોકે સમકિત સહિત જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ, શીલ આદિક ગુણના અભ્યાસી હોય તે પણ અનુભવી શકે નહિ. શમ ગુણની જે વ્યાખ્યા આ અષ્ટકની શરૂઆતમાંજ ગ્રંથકારે આપેલી છે, તે ઉપરથી સમજી શકશે કે એવી અદ્દભુત શનિ

Page #28

જૈન ધમ પ્રકાશ
અવનવી એ આત્મજ્ઞાનનું અપૂ ફળ છે; અર્થાત્ આત્મજ્ઞાન એ કારણ છે અને શમ ૐ” તેનું ફળ છે. જ્ઞાનાષ્ટકમાં કહ્યા મુજખ્ “ જેનાથી પેાતાનામાં ઉદ્ભવેલા કિ કુટ વિચાર દૂર થાય-નષ્ટ થાય એવા એક પણ પરમાર્થયુક્ત વચનનું ઘર વાર રટણ કરવું એજ ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન છે. પરમાર્થશૂન્ય એવા ઘણા જ્ઞાનના કઇએ ! હું નથી, ” આવા ઘેાડા પણ તત્ત્વજ્ઞાનના ખળથી પૃર્વે માનુષ મુ નિતુ' કામ થયેલું આપણું સાંભળ્યુ છે. તેમજ ‘ ઉપશમ, વિવેક અને સંવર ’ એવા ત્રણ પદની યથાર્થ રટનાથી ચિલાતીપુત્ર જેવા અઘાર પાપી જીવનું પણુ કલ્યાણ થઈ શક્યું, તે ખીન સુલભત્રેાધી જીવનું તે કહેવુ'જ શુ'! આવા એક કે અનેક પરમાયુક્ત વચનનુ આલખન લઇ જે ભવ્યાત્મા પોતાનું કલ્યાણ સાધવા માગે છે તે સુખેથી નિઃશકપણે પેાતાનુ કલ્યાણ સાધી શકે છે. ‘ આત્મામાં ખરી શીતળતા પેદા કરે એવા તત્ત્વજ્ઞાનના લેશ પણ પામવા દુર્લભ છે, તે જે પુણ્યાત્મા તેવા તત્ત્વજ્ઞાનમાં સદા મગ્ન-ડુબાડુબ રહે છે તેમનુ` તે કહેવુંજ શુ' ! ' મતલબ જે જ્ઞાનથી આત્મામાં ખરી શાંતિ-શીતળતા પેદા થાય તેજ જ્ઞાન, તેજ ધ્યાન,
તપ અને તેજ શીલ પ્રશસવા ચેાગ્ય છે. જોકે સમકિતવતમાં અનતાનુમને થાયના અભાવે કેટલાક અંશે ઉપશમ ભાવ તા હાય છેજ, તેપણુ અત્ર શાગુણનું વર્ણન કરેલું છે. તે આત્મજ્ઞાનના દઢ અભ્યાસથી બહુધા કષાય માનના ફાયઉપશમથી ઉત્પન્ન થયેલા ગુણવિશેષ માટેજ સમજવાનુ છે, અને તેની
ગ્યા અષ્ટકના આરંભમાંજ આપેલી છે. આવા શમ ગુણના પ્રભાવથીજ પૂ અનેક મુનિવરોએ શિવ સુખ સાધ્યુ' છે. જયારે ગજસુકુમાળ મુનિના શિર ઉઘર તેના સસરા સમિલે દુષ્ટ આશયથી ખેરના ધગધગતા અંગારા ભર્યા ત્યારે તે મુનિએ આત્મામાં જે અપૂર્વ શાંતિ અનુભવી તે આવા શમ પરિણામથી જ. શમને ખીજો અર્થ અપૂર્વ શાંતિ સમતા કે ક્ષમા કહી શકાય. અતિસુકુ લ, દહપ્રહારી, સેતા મુનિ તેમજ ખધકસૂરિના ૫૦૦ શિષ્યોએ જે ૫ પદ સાધ્યું તે આ અપૂર્વ ગુણના પ્રભાવેજ આ અનુપમ ગુની પ્રાપ્તિથીજ રેવ ચરતા એટલે સફળ થાય છે. તે વિના ચારિત્ર ફેગટ કલેશરૂપ થાય છે. . મસાટકમાં કહ્યું છે તેમ ‘ સાધુના ચિત્તની પ્રસન્નતારૂપી તે ́લેશ્યાની વૃદ્ધિ ચારિત્ર પર્યાયની વૃદ્ધિ સાથે વધતી જાય છે. તે આવા અપૂર્વ આત્મગુણુના અબ્રાસી આથી સમજવુ,’ ફક્ત ૧૨ માસના દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુ પતાના ચિરાતી પ્રસન્નતા ડે અનુત્તર વિમાનવાસી દેવી પણ અધિક સુખશાંતિ મેળવી શકે સ અનુક્રમે અભ્યાસ કરતા પરમાયુક્ત ચારિત્ર આશ્રી વ્યવહારન યર્ન અપેક્ષાએ કહેલું જાણવું. નિશ્ચયનયથી તે આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરનાર કાર્ય અલ્પ સમયમાં મેક્ષનાં સુખ મેળવી શકે છે. એવાં અનેક દૃષ્ટાંત શાસ્ત્રમાં
'

Page #29

૩૧૬
જ્ઞાનરાર સુત્ર સ્પષ્ટીકરણ મળી શકે છે. તેવા મહા પુરૂનાં પવિત્ર ચરિત્રથી બેધ લઈ આપણે પણ યથા શક્તિ તેમના પતે પગલે ચાલવા ચીવટ રાખવી યુક્ત છે. એવી શાંતિ-સમતાક્ષમાના ચિર પરિચયથી આપણે પણ અવશ્ય અક્ષય સુખના અધિકારી થઈ શકશું. અપૂર્વ શમ-શાંતિ ! તારી બલિહારી છે.
આવી રીતે શમયુક્ત ચારિત્ર પળનાર મુનિજનનો મહિમા અચિંત્ય છે, તેનું કઈ રીતે વર્ણન થઈ શકે એમ નથી, તે વાત શાસ્ત્રકાર પોતે જ જણાવે છે –
स्वयंचूरमणस्पर्द्धि, वद्धिा समतारसः
मुनिर्येनोपमीयेत, कोपि नासौ चराचरे. ॥६॥ ભાવાર્થ–સ્વયંભૂરમણ નામના વિશાળ સમુદ્રની સાથે સ્પર્ધા કરતા સમતા રસ જેમનામાં નિરંતર વૃદ્ધિ પામતે જાય છે, એવા મુનિવરને ઉપમા આપી શકાય એવી કોઈ પણ ચીજ આ ચરાચર જગતમાં જણાતી જ નથી.
વિવેચન-સ્વયંભૂરમણ નામને સમુદ્ર સર્વ સમુદેથી હટે છે, અસં. ખ્યાત જન પ્રમાણ વિશાળ છે, અગાધ જળથી ભરેલો છે; તે પણ તેની ઉપમા મુનિને ઘટતી નથી. કેમકે મુનિમાં તે અપરિમિત સમતારસ છતાં તેમાં દિન પ્રતિ દિન વધારેજ થતો જાય છે.
જે સમસ્ત તત્ત્વને જાણે-ખુણે છે તે મુનિ કહેવાય છે;” અર્થાત્ જે સદ્વિવેકવડે સમસ્ત દુઃખદાયી સંગ (વિભાવ) ને ત્યાગ કરીને સદા સુખદાયી સ્વભાવ રમણને સેવે છે તેજ મુનિ ભાવનિગ્રંથ ગણાય છે. તેવા મુનિજન આમજ્ઞાન, આત્મશ્રદ્ધા અને આમરમણરૂપ પવિત્ર રત્નત્રયીના સેવનથી સદા સમતા રસમાં ઝીલે છે. વળી આ પૂર્વજ્ઞાન ધ્યાન તથા તપ જપ સંયમના અભ્યાસથી નિરંતર ઉક્ત સમતા રસની વૃદ્ધિ થયા કરે છે, તેમાં જ રાજહંસની પરે મુનિવર સદા નિમ. ગ્ન રહે છે. એવી રીતે આત્માના સ્વાભાવિક સુખમાં લયલીન રહેનારા સુનિજનોને ક ઈ વસ્તુની ઉપમા દઈ શકાય ? સર્વીશે સરખાવી શકાય એવી તો એક ચીજ નથી પરંતુ કોઈ અંશે સરખાવી શકાય એવી ઉત્તમ વસ્તુઓની જ ઉપમા મુનિજનેને આપવામાં આવે છે. એથી એવી મતલબ સમજવાની છે કે એ બધી ઉપમાઓ સ. વિદેશી નહિ, પણ એકદેશી હેય છે. જેવી રીતે શકસ્તવ (નમુશ્મણ)માં તીર્થકર મહારાજને વિવિધ પ્રકારની ઉત્તમ ઉપમાઓ આપી છે તેવી રીતે અત્રપિ સમજી લેવું.
શ્રીમત્ ચિદાનંદજી મહારાજ શુદ્ધ નિગ્રંથ મુનિના ગુણગ્રામ કરતા થકા
ચંદ્ર સમાન સામ્યતા જાકી, સાયર જિમ ગંભીરા; અમિત ભાખંડ પેરે નિત્ય, સુરગિરિ સમ શુચિ ધીરા.

Page #30

જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
અવધુ નિરપક્ષ વિરલા ઈ. પંકજ નામ ધરાય પંકણું, રહત કમળ જિમ ન્યારા; ચિદાનંદ ઐસા જન ઉત્તમ, સો સાહિબકા પ્યારા.
અ૦ રાંદ્રમા અમૃતકિરણ કહેવાય છે, તેનાં શીતળ કિરણોને નિરખતાં જોનારની આંખને શીતળતા વળે છે, તેથી અધિક શીતળતા સંત સુસાધુ જનોનાં દર્શન કરતાં પ્રગટે છે. રાંદ્રમાનાં કિરણનો સ્પર્શ થતાં ક્ષણિક તાત્કાલિક સુખ થાય છે, ત્યારે સપુરૂને સમાગમ થતાં ભવ્યાત્માને ચિરકાળસ્થાયી એવું સ્વાભાવિક સુખ પ્રગટે છે. સંતપુરૂના ચોગમાં કોઈ અપૂર્વ અમૃત રહેલું છે, જેને લાભ સ્વાભાવિક રીતે જગતને મળે છે. કહ્યું છે કે-“મન, વચન અને કાયામાં (વિચાર, ઉપદેશ અને આચારમાં) અભિનવ અમૃતથી ભરેલા એવા કેટલાક સાત પુરૂનું અસ્તિત્વ જગતમાં છે કે જે અનેક ઉપકારનાં કાવડે સર્વને સતેષ ઉપજાવે છે, અને અન્યમાં રહેલા અણુમાત્ર ગુણને પર્વત તુલ્ય લેખી પિતાના દીલમાં પ્રસન્ન થાય છે. જેમના ચામડમાં સર્વત્ર શાન્તિ વ્યાપી રહેલી છે એવા સંત પુરૂને ચંદ્રમાની ઉપમા આપવામાં આવી છે તે અન્ય ઉપમાના અભાવે સમજવી.
થીજી ઉપમા સાયર-રનાગરની આપેલી છે. જેમ મહાસાગર અગાધ ઉંડે અને વિશાળ હોય છે તેમજ તે અમૂલ્ય રત્નથી ભરેલું હોય છે; વળી તે રત્નથી ભરેલા હોવા છતાં છલકાઈ જઈ પોતાનામાં રહેલા અમૂલ્ય રત્નોને ફેંકી દેતે નથી, પણ તેમને નથી પિતાની અંદર સાચવી રાખે છે, તેમ નિગ્રંથ મુનિવરે પણ ઉંડા અર્થ-રહુસ્યવાળા અગાધ અને વિશાળ જ્ઞાન રૂપી અમૃતરસયુક્ત નિમળ શ્રદ્ધા શળ સંતોષાદિક અમૂલ્ય ગુણરત્નોથી ભરપૂર હોય છે, તેમ છતાં તે પવિત્ર મુનિવર શાના મહાસાગરની પરે સદા સ્વમર્યાદામાં રહે છે. કદાપિ સ્વમર્યાદા મુકીને સ્વગુણને પણ ગર્વ કરતા નથી. પિતાને પ્રાપ્ત થયેલા સર્વ સદગુણોને યત્નથી સાચવી રાખે છે. વિષય, કષાય કે વિકાદિક પ્રમાદવડે પિતાના છતા સદ્દગુ
નો લોપ થવા દેતા નથી. વળી સમુદ્રમાં તે કેવળ જડ રને હેય છે, અને ભાવ સુનિમાં ખરાં ભાવ રને હેય છે. એમાં સર્વ રીત જોતાં મહાસાગર કરતાં મુનિમાં ઘણું મહત્વ રહેલું છે, તો પણ અન્ય ઉપમાના અભાવે મુનિને મહાસાગરની ઉપમાં આપવામાં આવેલી છે.
ત્રીજી ઉપમા મુનિને ભારંડપક્ષીની આપવામાં આવી છે. ભારંડપખીનું જે ડહું ફ્રા સાથે લાગુ રહે છે. મન, વચન અને કાયાથી તે સદા સરખી ક્રિયા કરે છે. એટલું બધું સાવધાનપાનું તે સાચવી પિતાનાં કામ કરે છે કે તેમાં રંચમા ફારકેર પડતો નથી, તેમ છતાં જે કોઈ વખત કેદની કંઈ પણ ગફલત થઈ જાય છે

Page #31

જ્ઞાનસાર સૂત્ર સ્પષ્ટીકરણ.
૩૧૯
તે તે બંનેના પ્રાણ જાય છે. તેમના સ્વપ્રાણની રક્ષા એક બીજાની ખરી કાળજી અને ઉદ્યમ ઉપર આધાર રાખે છે. એકની ગફલતથી બંનેને મરણાંત કષ્ટ પ્રાપ્ત થાય છે. આવી રીતે સર્વ પ્રમાદ તજી અપ્રમત્ત ભાવે રહી મુનિ આત્મસાધન કરે છે. ભવાઢેગાષ્ટકમાં ગ્રંથકારે જણાવ્યું છે કે “ ભવભીરૂ (જેને જન્મ મરણાદિક દુઃખના ત્રાસ લાગ્યા છે તેવા) મુનિને સંયમ ક્રિયામાં જેવું સાવધાનપણું સપૂ તેલ-પાત્રધારીને અથવા રાધાવેધ સાધનારને રાખવું પડે છે તેવુ‘ રાખવુ’ જોઇએ; અર્થાત્ સયમ સાધનામાં લગારે ગલત અન`કારી છે.” “જેમ વિખનુ ઔષધ વિખ છે અને અગ્નિનુ ઐષધ અગ્નિ છે, અર્થાત વિષષ્ટને જેમ લીમડે ચવરાવાય છે, અને અગ્નિદગ્ધને જેમ અગ્નિવડે શેકાય છે તે તેને ક્રે'શ અને દાહુ ઉપશમી જાય છે, તેમ ભવભીરૂ જને ઉપસર્ગથી ડરી જતા નથી, પણ ગમે તેવા ઉપસ પિરહાને અઢીનપણે સમભાવથી સહી લે છે; અને એમ દુઃખ સહન કરવા વડે દુઃખના પ્રતિકાર કરે છે, એટલે સદ્વિવેકવડે સર્વ દુઃખને સહી ભવ ભવનાં દુઃખ દૂર કરી શકે છે. ’” આવી રીતે સત્ સાધનવડે આ ભયંકર ભવ-સમુદ્રને સપૂર્ણ રીતે તરી પાર પામવા જ્ઞાની મુનિએ સદા સાવધાન રહે છે; તેથી તેમને શાસ્ત્રકારે ભાર'ડની ઉપમા આપી છે. ભારડને કેવળ પેાતાના દ્રવ્ય પ્રાણની રક્ષા કરવા સાર્વધાન રહેવુ' પડે છે, ત્યારે ભવભીરૂ મુર્ત્તિ દ્રવ્ય પ્રાણુની દરકાર તજી નિર્મળ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપયાગરૂપ પાતાના ભાવ પ્રાણનીજ રક્ષા વધા પુષ્ટિ કરવા સદા સાવધાન રહે છે. અર્થાત્ મુનિવરની અપ્રમત્તતા અહુજ ઉંચા પ્રકારની છે. આવા અપ્રમત્ત મુનિએ શીત્ર મેક્ષના અધિકારી થઈ શકે છે.
ચેથી ઉપમા મુનિને મેરૂપતની આપી છે. સવ પર્વતામાં મેરૂપર્યંત દેવિગિર કહેવાય છે. તેના ઉપર દેવતાના વાસ છે. તે પુતનાં મૂળ એટલાં ઉંડાં અને મજબૂત છે કે ગમે તેવા પ્રલય કાળના પવનથી પણ તે ચલાયમાન થઇ શકતા નથી. જે મુનિ પેાતાના વ્રતનિયમમાં નિશ્ચળ રહે છે, જ્ઞાન ધ્યાન તપ જપ સચમમાં સદા સાવધાન થઈ અડગ પ્રયત્ન સેવે છે,જે પ્રથમ પુખ્ત વિચારપૂર્વક સુખે નિવહી શકાય એવીજ પ્રતિજ્ઞા કરે છે અને કરેલી પ્રતિજ્ઞાને પ્રાણાન્ત સુધી અડાલ વૃત્તિથી પાળે છે તે મુનિવરે સુવર્ણગિરિ સમાન નિશ્ચળ પરિણામી ગણાય છે. એવા મુનિવરને દેવ દાનવે પણ સ્વનિયમથી ડગાવવા સમર્થ થઇ શકતા નથી. એવા મુનિવા અપ્રમત્ત યાગથી ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર આરૂઢ થઇ અનુક્રમે સઘળાં ઘાતિ કના ક્ષય કરી. કેવળજ્ઞાનાદ્રિક અન‘ત ચતુષ્ટય પામી આયુષ્ય સદ્ભાવે અનેક ભવ્યજ નાના ઉદ્ધાર કરે છે, અને અલ્પ આયુષ્ય હોય તે શૈલેશીકરણ કરી માકીના અઘાતિ કના પણ અ`ત કરી અજરામરપદને પામે છે.
૧ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વાયગુણની ધાત કરે એવા જ્ઞાનાવરણીયાદિ કમ. ૨ ચાદમા ગુણહાણે રીલેશ ( મેરૂપર્વત ) પેરે સંપૂર્ણ (નિશ્ચળતા-સ્થિરતા) યુગ નિરોધ. ૭ નામ, ગોત્ર, આ સુષ્ય અને વેદનીય કર્મો.

Page #32
જૈન ધર્મ પ્રકાશ. પાંચમી ઉપમા મુનિને કમળની આપી છે. પંકજ નામ કમળનું છે, તે પંક ર છે કાદવમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે અને જળથી વૃદ્ધિ પામે છે છતાં તે બંનેથી ન્યા નિરાળવું રહે છે; તેમ ભેગપંકથી ઉત્પન્ન થઈ વિષયજળથી વૃદ્ધિ પામ્યા હતાં મુનિજને તે બંનેથી કમળની જેમ ન્યારા-નિરાળવા થઈ રહે છે. અથૉત્ મુનિરાજ સર્વ કામવિકારને તજી નિષ્કામી થઈ આત્મ-સમાધિમાં મગ્ન રહે છે. જેમ ? કમળ પિતાની સ્વભાવસિદ્ધ વાસના વડે અનેક જનેને આનંદ આપે છે, અનેક છે કે ભમરા તેના મકરંદનું પાન કરીને પુષ્ટ બને છે, તેમ મુનિવર પણ પિતાની રાહુજ અધ્યાત્મ વાસનાથી અનેક ભવ્યાત્માઓને આનંદકારી થાય છે. સેવારસક કડક નિકટભવી અને તેમના ઉપદેશામૃતનું અથવા તપસંયમાદિ અપૂર્વ ગુણ મકરંદનું પાન કરી પુષ્ટ બને છે. એમ કમળની પેરે ન્યારા-નિર્લેપ રહી ભવ્ય જ નું હિત કરનાર અપ્રમત્તાદિ મુનિવરેજ ખરેખર કલ્યાણ સાધી શકે છે. આવી પાવી અનેક ઉત્તમ ઉપમાઓ મુનિજનોને આપી શકાય છે, તે અમુક ગુણના ઉધમ્પ (સરખાપણું )ને લઈને જ સમજવી. ખરું જોતાં તે શુદ્ધ ભાવયુક્ત નિના ગુણેની સાથે હોડ કરી શકે એવી કોઈ ચીજ આ રારાચર જગતુમાં જણાતા નથી. તેથી અનુપમ એવા અનગાર-મુનિવરે સર્વ શિરોમણિભૂત છિપદે બિરાજે છે. એવા પવિત્ર પદને શોભાવનાર નિગ્રંથ મુનિવરોના ચર. આ ચામારા કેટિશનમસ્કાર હો !! उपदेशमाळाना लेखमां थयेली भूलनो सुधारो. ગયા અંક ૮માના પૃષ્ઠ 248 માં ઉપદેશમાળા સંબંધી વિષયમાં “અવના શું જાણે-ખે? એની બાજુમાં જે પારિગ્રાફ લખે છે તેમાં “અવધિજ્ઞાની માન રૂપી પદાર્થનેજ જોઈ-જાણી શકે છે” એમ લખાયેલું છે તેમાં લેખકની યેલી છે. “અવધિજ્ઞાની ત્રણે કાળના રૂપ પદાર્થોને જોઈ-જાણી શકે છે એ લેખ છે અને તેથી ધર્મદ્રાસગણિ અવધિજ્ઞાની હોવાથી હવે પછી થનારા વને સૂચનરૂપે લખે તે લખી શકે એ વાત બંધબેસતી છે. તંત્રી. 1 જેને કોઈ ઉપમા ઘટી શકતી નથી એવા ઉપમાત. 2 પરમ પૂજ્ય પદે. * શોભે 3 કટિબાર. અનેકવાર. For Private And Personal Use Only