Jain Dharm Prakash 1909 Pustak 025 Ank 07

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533293/1

Page #1

શ્રી નવકાર,
जो जव्याः प्रविशतान्तरङ्गराज्ये प्रथममेव प्रष्टव्या गुरवः । सम्यगनुलेयस्तदुपदेशः । विधेयाहितानिनेवाग्नेस्तउपना । कर्तव्यं धर्मशास्त्रपारगमनं ! विमर्शनीથતા તાવાર્થ ! જનહિતેન વિનોદ અનુર્તિની ઈર્ષशास्त्रे यथोक्ताः क्रियाः । पर्युपासनीयाः सन्तः । परिवर्जनीयाः सततमसन्तः । रक्षणीयाः स्वरूपोपमया सर्वजन्तवः । नापितव्यं सत्यं सर्वभूतहितमपुरुषमनतिकाले परीक्ष्य वचनं । न ग्राह्यमाणीयोऽपि परधनमदत्तं । विधेयं सर्वासामस्मरणमसंकटपममायर्नमनिरीक्षणमनजिजापणं च वीणां । कर्तव्यो बहिरङ्गान्तरङ्गसङ्गत्यागः । विधातव्योऽनवरतं पञ्चविधः स्वाध्यायः ।
नपमितिलवप्रपंच.
પુસ્તક ર૫ મું
આધિન સં. ૧૯૬પ,
શાકે ૧૮૩૧, અંક ૭ મો.
ॐ अहं नमस्तत्वाय.
उपदेशक पद. જીવ તું શીદને ચિતા કરે, કમને કરવું હોય તે કરે–એ રાગ
અરે જીવ હર્ષ શાચ શે ધરે, દેવને કરવું હોય તે કરે. એ ટેક થાવાનું તે નિચે થશે, લખ્યા લેખ નવ ફરે; ચઢતી પડતી વારા ફરતી, ખેલ જગતને ખરે.
દેવને. ૧ દશી વીશી જળ સ્થળ જીવની, ભરતી ઓટ અનુસરે, ઉલટપલટ. ગતિ કાળચકની, રાય રંક થઈ ફરે.
દેવને ૨ ખમાં ખમા પરિજન પોકારે, ફૂલ શય્યા પાથરે; છપ્પન પર જ્યાં ભુગલ વાગે, ત્યાં ખરભુ કે ખરે. દેવને ૩ ગજ ઝુલે ને હય ખારે, નેબત વાગે ઘરે, વૈભવ જાતાં વાર ન લાગે, આત્મઘાત કરી મરે.
દેવને ૪ દિનમાન પણ સરખે ને રહે, તુ તુ વધઘટ કરે; સદા ન સરખા કેઈના દાડા, ગર્વ ન સમજુ ધરે. દૈવને પ

Page #2

જૈન ધર્સ ટાવ
કુદ કપુરનું ભજન એક દિન, ભા એક અવસરે; ઇન ડવા સુહર વાજી, એક ટ્રેન માંથી ચરે, સુખ ઉદયે આવ્યું તે સહા, રાની સમતા ધરે; એન્ડ રોફ ભય દીનતા ભાળી, મળ મુંઝાઇ રે. ખજુર એ તો કર્મ તમાલા, નાટક ાત્ર નવ કરે; પાક દેખી શું રીઝે, વેષ વિવધ વ ચર પરદેથી છલકાય નવાની, વિપતિથી નવ ફરે; એ કહે અા વેબબ, લક્ષ્મી ! નાડ
દેવને દ
ધ્રુવનું છ
ને
અને ૯
ज्ञानसारसूत्र स्पष्टीकरण. ન પ્રવૃતી (૩),
હું અસધાં ૯ ૧૭૬ {}, ; स्वभाववानसंस्कार कारण ज्ञानमिष्यते || व्यध्यमात्रमतस्त्वन्यत्। तथा चोक्तं महात्मना ॥ ३ ॥
—જેથી પાતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ થાય એવું સરકારી જ્ઞાનજ આવા ઇચ્છવા અને આદરવા ચાગ્ય છે. આત્માને એકાંત હિતકારી શ્યલ મીતરવાન શિવાય બાકીનું જ્ઞાન તાન આડઅર પર છે, એવુ શ્રીમદ હરિ પ્રમુખે શાસ્ત્રમાં ખુલ્લી રીતે કહ્યું છે, તે આગલા કલાકમાં સ્પષ્ટ કર્ પાડવામાં આવશે.
વિષ્ણુ—જે જ્ઞાનવર્ડ તરની શુદ્ધિ થાય, કમળ દૂર જાય, અ જ્યાં દોષો નાશ પામે તેને શાસ્ત્રાર સમ્યગજ્ઞાન અધવા તત્ત્વજ્ઞાન કહે છે. જેટ એનું સડુ વર્ષ પ્રગટ થાય તે તુજ પ્રમાણ છે, બાકીનું જ્ઞાન માત્ર
જો
હોવાથી અમાણુ છે. તત્ત્વજ્ઞાનને અભિનવદીપક થયા અભિનવસ કહ્યું છે. કેમકે તે અતરના અધકાર દૂર કરવાને સમર્થ છે. જે જ્ઞાન વાં હતાં ગણિત કાર દૂર થર કે નરે અને શાસ્ત્રકાર તત્ત્વી જ્ઞાન . કેવળ શબરસ થવા તતપવાથી તેને શાસ્ત્રકાર અને કોણ ગરમ ચા કેળા રૂપ ર
તે

Page #3

૧૫
બાર પટકરણ. આત્માનું સહજ સ્વરૂપ તે સ્ફટિક રત્નની જેવું નિર્મળ-નિષ્કલંક હોય છે; પરંતુ જેમ સ્ફટિક ઉપર રાતું કાળું ફૂલ મૂકવાથી તેનું મૂળ રૂપ બદલાઈને તે કેવળ
તું કાળું જ દેખાય છે, તેમ આત્માને પણ પુણ્ય પાપરૂપ કર્મઉપાધિ લાગવાથી તેનું સહજ સ્વરૂપ બદલાઈને રાગ દ્વેષ પરિણામ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તેથી જ આત્મા રાગી કંપી દેખાય છે, પણ ખરી રીતે તેનું મૂળ સ્વરૂપ જોતાં તે તે નથી. તે તે શુદ્ધ ફટિકવત્ નિર્મળજ છે. ફક્ત ઉપાધિ સંબંધથી વ્યવહારમાં તે દેખાય છે. પરંતુ જે સ્ફટિક ઉપર મૂકેલું રાતું કે કાળું ફૂલ સમજીને ક્રૂર કરી નાખવામાં આવે તે તે ફિટિક જેવું ને તેવું શુદ્ધ-નિર્મળ ભાસે છે. તેમ આત્માને પણ વિધ વિધ હેતુથી લાગેલી પુણ્ય પાપરૂપ કર્મઉપાધિ સમજીને યત્નથી દૂર કરવામાં આવે તે
ઘવાયામો પુણ્ય પાપરૂપ ઉપાધિને રાવંશા નાશ થયાથી આત્માનું સહજ શુદ્ધ નિષ્કલંક સ્વરૂપ અનાયાસે પ્રગટ થવા પામે છે, એ માં કોઈ પણ કાકા રાખવા જેવું નથી. પરંતુ ઉપાધિને ઉપાધિરૂપ સમજી જ મુશ્કેલ છે તેમ નહિ સમજાયાથી જ જીવ ઉપાધિને હવશ આદરી લે છે, જેમ વેરીલેક રત્નપરીક્ષામાં કુશળ હોવાથી ન સંબંધી સ્વરૂપે સારી રીતે જાણી શકે છે, તેવું અન્ય અકુશળ જાણી શકતા નથી, તેમ સદૂગુરૂની સેવાવ જેને સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ છે તેજ ઉપાધિને ઉપાધિરૂપ પથાર્થ સમજી શકે છે, એવા તત્વજ્ઞાની અને ઉકત ઉપાધિ યત્નથી દૂર કરી પોતાનું સહજ શુદ્ધ નિરૂપાધિ સ્વરૂપે પ્રગટ કરી શકે છે.
જ્યારે આત્માને અનાદિની વળગેલી ઉપાધિને યથાર્થ ઓળખવામાં આવે છે ત્યારે તે ઉપાધિને લઈને પ્રાપ્ત થયેલા ગમે તેવા સમય વિષમ સાગમાં તવરૂને મુંઝાવું પડતું જ નથી. એવા તત્ત્વ પુરૂષે જે કંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે તત્વથી ઉક્ત ઉપાધિને દૂર કરી નિવૃત્તિ પ્રાપ્ત કરવાને માટેજ. સમ્યાનના વેગથી સમકિતની શુદ્ધિ થાય છે અને અનુક્રમે ચારિત્ર ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે સભ્ય દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની સમકાલીન સહાયથી આત્મા ઉક્ત ઉપાધિથી મુક્ત થઈ પિતાનું સહજ શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટ કરી પરમ નિવૃત્તિપદને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જ્યારે મેહનીય કર્મને પશમ થયાથી રત્નત્રયીને ઉદય થાય છે ત્યારે પ્રગટ થયેલ જ્ઞાનગભિંત વૈરાગ્ય ચકવાત પિતાના છ ખંડના રાજ્યને પણ તૃણ તુલ્ય લેખીને તજી દે વિલંબ કરતો નથી,તે બીજાનું તે કહેવું જ છે પરંતુ જ્યાં સુધી મેહનીય કર્મને પ્રબળ ઉદય વર્તતા હોય છે ત્યાં સુધી તે દુનિયાની મેહમાયામાં મુંઝાઈ મિથ્યાભિમાનથી હું અને મારું માની લેવાથી મઢમતિ એક તુચ્છ વસ્તુને પણ તજી શકતું નથી. જ્યારે ઉમેહનીય કર્મ ક્ષીણ થઈ જાય છે ત્યારે તે પ્રાપ્ત થયેલા ઉત્તમ વૈરાગ્યવડે સફવતી અને ભિક્ષુક પણ સમ જણાય છે. શુદ્ધ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવંત સાધુને

Page #4

. એમાં પણ કરતા હતાં. એ ભાગ ૨ – મિરાણી રૂપને . - 1 બે હૈયજ શાનું છે તો રામ સાક્ષીભાવે જ રહે છે અને તેથી જ કા.- નિ રહેવાથી તેમને કઈ પણ ગાન ડોપ લાજ નથી. કે કે પછી કયાંય પણ બહાર જ નથી, આમ તેવા વિષમ કારણ પણ - ઘઈન પરિણમે છે, તેથી ગમે ત્યાં તેમને ૩ મનિર્જરા થાય છે. તાવદર : - આત્મરણે ને દાસિન થી કર્મનિર્જરા ધાય છે તેમ તે , ૨. રિત વાર્થી સહેજ શુટિ શી જાય છે. એવા રાતાં વાસથી | - - હિંથી મુક્ત થવું હવે આમાં અનંત પાન, અનંત દર્શન, ૨૪ તારા જ અનંત વધારવા પડતા જ નિરૂપાધિ, વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે : : તે રાયોના ભાઈ કા રિધરિને ભજી નિરંતર નિદ્ર-નિ રૂ. નાંજ નાની અને તત્ત્વદષ્ટિ પુષેિ મગ્ન રહે છે, જેના વડે ઈદ કાય છે. થાઇ તેજ તેને સફળ કારણ કહેવાય છે, બાકીનાં તે આકાશ પુષ્પવત છે. ર જવા ગ્યું છે. તેવી રીતે જે નવડે અમને અભિ એવા મે - ફી ' . તેજ જ્ઞાન અને તેજ દર્શન પ્રમાણે છે; માપદ દેવાને અસમર્થ એવું માડું ભરવાળું જ્ઞાન અને દર્શન પ્રમાણ છે. એજ વાતનું સમર્થન
તિવારી, લોડા !
મો , તિરાપો ન મ છે .. . –શુદ્ધ સાધ્ય વિનાના નકામા વાદ અને વિવાદને નાર, ઘાંચીના બેલા વના પારને કદાપિ પાગી શકતા નથી.
રિ-જેમ વાંચીને બળદ ઘાણીને પીતાં કોસ જેટલું ચાલ્યા કરે છે. પણ હા ના ડામજ, ગમે તેટલું ગમન કરતાં છતાં તેની ગતિને જેમ અંત આવન નથી ! વાદ્ધ સાધ્યા વિના, શુદ્ધ લક્ષ વિને રને પરાસ્ત કરવા–પરમત ખેડા ને ! 'પત રાંદન કરવા એ તેટલા વાદવિવાદ કરે તે સર્વ મિથ્યા છે. તે કેવા કદ, બકવાદ અથવા વિતંડાવાદ તુલ્ય છે. નથી થવાનું તેથી સ્વહિકે જવ નું તેથી પરહિત. શુક્યાદ વિવાદથી તે કેવળ ઉભયનું બગડેજ દે છે કે માં એના શિષ્ય વાદવિવાદ કરવા નિધ્યા છે. ફક્ત જે વપર સાડા કાન રીતે જ હોય તેવા સમર્થ પુરૂષને અન્ય વાભિલાની સાથે

Page #5

જ્ઞાનસાર સ્પષ્ટીકરણ
૧૭ ધર્મવાદ કહે છે સંવાદ કરવાની શાસ્ત્રકાર સંમતિ આપી છે. પરંતુ જેની સાથે એવા દાવા કરવામાં આવે તે માણસ સ્વસમયને જતું, નાગ્રહ, યુક્તિને યથાશે સમજના. શાંત પ્રકૃતિનો અને મધ્યસ્થ દષ્ટિવાળા હા જોઈએ. આવા
ગ્ય-અધિકારી માણસની સાથે સંવાદ કરવામાં તત્ત્વથી કંઈ પણ ગેરફાયદો નહિ પણ ફાયદોજ બતાવ્યું છે. એવા લાયક માણસની સાથે ધર્મસંવાદ કરતાં સર્વ રીતે લાભ જક છે. હારવાથી પણ લાભ અને જીતવાથી પણ લાભ જ થાય છે. હારવાથી પિતાની ન્યૂનતા રાજાયાથી ન્યૂનતા દૂર કરવાને અધિક ઉદ્યમ સેવાય છે, અને જીતવાથી તે સામાને મેહ દૂર થાય છે. મેહ દુર થયાથી તવાભિલાષી હોવાને લીધે તે તરત શુદ્ધ તને સ્વીકાર કરી લે છે. પરંતુ તેવા અધિકાર વિનાના યોગ્યતાન્ય કેવળ જડવાદી અને કદાગ્રહીની સાથે તે વાદ કરવાથી બંને રીતે ગેરફાયદાજે કહ્યા છે. હારવાથી શાસનની લઘુતા કહેવાય છે, અને જીતવાથી સામે માણસ શાસન ઉપર વેષ રાખે છે તેમજ તેની આજીવિકાદિકમાં પણ હાનિ પહોંચે છે. માટે ગમે તેમ છતાં તેવા અધિકારીની સાથે ચાલે ત્યાં સુધી વારમાં ઉતરવુંજ નહિ. કેમકે સમ્યગૂાન પ્રાપ્ત કરવાને પવિત્ર હેતુ તે સ્વપરના મેહને નાશ કરીને શુદ્ધ ચારિત્રનું સેવન કરી પરમપદ પ્રાપ્ત કરવાના છે. તે “વહાર વિદ્યા શુષ્ક વાદ વિવાદ માત્રથી નિષ્ફળ કરવા યોગ્ય નથી. પરંતુ “તધીવિદ્યા”. વસ્તુને વસ્તુગત જાણું સ્વપરને, જડ ચેતનને, ગુણદોષને, હિતાહિતને, ઉચિત અનુચિતને, પુણ્ય પાપને, બંધ મોક્ષને, ચાવત્ કર્તવ્ય અકર્તવ્યને સારી રીતે સમજી સક્રિક ધારી, શુદ્ધ તત્તનો સ્વીકાર અને અશુદ્ધ તત્વ ત્યાગ કરીને તેની સફળતાજ કરવાની છે. તેવી સફળતા તે “અનિત્ય અશુચિ અને અનાત્મિક એવી દેહાદિક પરવમાં અનાદિકાળથી અવિદ્યા અથવા અજ્ઞાનના ગે લાગી રહેલી બેટી મમતામાયાને તજી શુદ્ધ અને શાશ્વત એવા પિતાને આમધર્મમાંજ મમતા ધારણ કરવાથી થઈ શકવાની છે. એ પણ શુદ્ધ ચારિત્રપાત્ર સગુરૂ સમીપે રૂચિ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક સર્વદેશિત શાસ્ત્રનું યથાવિધિ શ્રવણુ મનનાદિક કરતાં સંભવે છે. તેથી દરેક આમાથી જને એવા ઉત્તમ ગુરૂની શોધ કરીને વિનયબહુમાન પૂર્વક તેમની સમીપે શાસ્ત્ર શ્રવણ કરવું ઉચિત છે. આદર પૂર્વક શાસ્ત્ર શ્રવણ કરીને અનુકૂળતા મેળવી તેના ઉપર મનન કરવું, તેમાંથી તત્ત્વ ખેંચી સાર વસ્તુને સ્વીકાર કરી લે. એટલે કે પિતાથી જે વાતનું સુખે પાલન થઈ શકે એવું સમજાય તેને કૃતિમાં મૂકવાને પ્રયત્ન કરે અને જે વસ્તુનું પાલન કરવું દુઃશક્ય–અથવા અશકય પ્રાય દેખાય તેની ભાવના માત્ર રાખવી ઉતિ છે. પરંતુ સદ્ગુરૂ સમીપે ભાગ્યવશાત્ શાસ્ત્ર અને વણ કરીને તેને પ્રમાદને વશ થઈ વ્યર્થ ગુમાવી દેવું તે ઉચિત નથી જ, પશુ પણ

Page #6

દિ૯૮
જે ધર્મ પ્રકાશ. રાવ કરીને તેને પાછું વાળે છે તે જ તેનું સારું પરિણમન થાય છે. તે બુદ્ધિ
છે એ તો જરૂર જરૂર યણ શાસ્ત્ર શ્રવણ કરીને તેનું સારી રીતે પરિણમન થાય એવી રીતે સ્થિરતા પૂર્વક તેનું મનન કરવું જ જોઈએ. શાસ્ત્ર શ્રવણ અને સંન કર્યું તે જ કહેવાય કે જે આપણને વસ્તુતત્વને યથાર્થ બોધ થાય, આપણું
સાન અંધકાર દૂર થાય, ન તરી યાર્થ દ્વા–પ્રતીતિ થાય, રદ્ધ-શકાદિક દે દૂર જાય, આપણું વતન થી અને ભાવથી સુધરે, આપણા અનાદિના સંગી છતા શગુન એવા કામ ધાદિક અંતરંગ વિકારેને આપણે દાબી
છીએ, ઇઢિયને દમી કાકીએ અને આત્મ સંયમમાં સદા સહાયભૂત એવાં સદાવ્રતનું રાપણે સત્તપણે સેવન કરી શકીએ. જે આવી રીતે આપણને તત્વબોધ, તર્વશ્રદ્ધા
જે તવારા રણ અથવા આમોદ, આત્મશ્રદ્ધા અને સ્વભાવાચરણરૂપ ચારિકાના કેઈ છે લાભ થાય તેજ પવિત્ર શાસ્ત્રનું પુનઃ પુનઃ શ્રવણ ક છે, નહિ તે વંધ્યત્રવત્ શરુ થવગુદિક નિષ્ફળ સમજવું. થે કે ઘા ભણીને કે સાંભળીને તે સાર્થક કરાય તો જ તે લેખે કહેવાય, નહિં
“ભ પણ ગ નહિં ” એ કહેવત મુજબ ભણતર માગ અપવાપાત્ર છે. હું પણ ભણીને ગમ્યું તેનું જ કહેવાય કે જે હિંસા, અસત્ય, અદત્ત (રી, દાન (કામ), પરિગ્રહ (મૂછમમતા), ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, રોગ
, કલહ, આળ– સાન, શુન્ય (ચાડી), રતિ અરતિ (ઈષ્ટ અનિષ્ટ પર હપ ખેદ), પપરિવાર પર નિદ), માયા અષા (કરવું કઈ અને કહેવું કંઈ) અને સિંધ્યા શલ્ય એ અઢારે પપસ્થાનકને અધોગતિદાયક જાણીને સર્વધા કરે છે અથવા તેને છેડવાને પ્રતિદિન ખપ કર્યા કરે છે, તેમજ અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અસંગતારૂપ પાંચ મહાવ્રત અથવા પાંચ આતેને સદ્સાવથી સમજીને અંગીકાર કરે છે, બ્રિજનને સાર્વથા ત્યાગ કરે છે, એટલે રાસિયે કોઈ પણ પ્રકારને ખેરાક ગ્રહણ કરતા નથી. ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા બને તેલ ગુણનું સારી રીતે સેવન કરે છે. મધ્યસ્થતા અથવા નિષ્પક્ષપાતપણાથી - સમભાવે–સાક્ષીપણું રહે છે. પરવતુમાં મેહને વશ થઈ કત્વપણું ધારણ
તે નથી. ઈષ્ટ વિષય સામે હર્ષ અને અનિષ્ટ સચાગે છેદ ધ નથી. ઈષ્ટ કવિ. અનિષ્ટ વસ્તુના રોગ વિયેગમાં સમભાવ રાખે છે. વિરક્તપણાના
વિક અને અનુભવ કરે છે. મૂઢમતિ પ્રાણએ તે સંસારમાં રચ્યાપચ્યા - યુગલિક મુખની લાલસાથી સણમાં રાતાતાતા થઇ જાય છે. પરની સાથે દે છે , એ છે; કોઈની ઉપર ખોટાં આળ ચડાવે છે. કોઈને સંકટમાં પાડવાન " કે રડી ખાય છે. પોતાનું ધાર્યું તે કૂદે છે, હસે છે, તેમાં રાચે મારે છે,

Page #7

જ્ઞાનસારા સ્પષ્ટીકરણ.
૧૯૯
અને ધાર્યુ ન થયું તે શોકસાગરમાં ડૂબી જાય છે, આક' અને વિલેપાત કરે છે. પરને ડગવાને માટે અનેક પ્રપંચ રચે છે, ખેલે છે. કઇ અને કરે છે.કઇ, વળી પેાતાની હંગાઇ છુપાવવાને મનતી કવિદ્યા કરે છે; તેમજ હિતકારી માર્ગની કેવળ ઉપેક્ષા તથા અશ્રદ્ધા ધારણ કરીને હુડ કદાચતુવર્ડ અહિત માર્ગનેજ આદરે છે, ભુંડની છે. તેમાંજ રચ્યા પચ્યા રહે છે. એવા જડમતિ અજ્ઞાનીજનાની જ્યારે આવી ઉંધી પ્રવૃત્તિ થાય છે, ત્યારે સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાનીજનાની કેવળ સુલટીજ પ્રવૃત્તિ થાય છે. તે જેમ બને તેમ સલાડુશાંતિથીજ કામ કરે છે, પેાતાના ઉપર આવી પડેલી કાઇ પણ આપત્તિને પોતે ધૈર્ય થી સહે છે, તેમાં પોતે કાઇને ઢોષ દેતા નથી, અરે ! દેખમાંથી પણ ગુણ ગ્રહે છે ! સપત્તિના વખતે વિશેષ નમ્રતા ધારે છે, પોતાની કહેણી કરણી સરખી રાખે છે એટલે પાતે જેવુ' ગાલે તેવુજ પાળે છે, અથવા પોતે ખેલે છે થાડુ અને કરે છે ઘણુ, તે સહુના શ્રેયમાંજ રાજી હોય છે, સરલપણ્ પોતાથી બની શકે તેટલુ પરિહત કરવા તત્પર રહે છે, અને હુકદાગ્રહરહિતપણે દ્વિત વચનને સાંભળે છે, હિતવચનને માન્ય કરે છે, તેમજ તદ્વંતુ ચણુ પણ કરે છે.
શાસ્ત્રમાં ફક્ત અષ્ટ પ્રવચન માતા ( પાંચ સમિતિ અને ત્રણ મુસિ ) ના જાણકાર અને તે પ્રવચન માતાનું શ્રદ્ધા પૂર્વક પાલન કરનાર સાધુને જ્ઞાની કહીને બાલાવ્યા છે, પરંતુ પ્રમાદશીલ એવા નવ પૂર્વધરને પણ અજ્ઞાની કહીને લાવ્યા છે, તે પૂક્ત ન્યાયે કરી જ્ઞાનની સફળતા અથવા નિષ્ફળતાને લઈનેજ સમજવું. ગમે તેટલું ભણી જાય પણ જ્યાં સુધી તેનું સમ્યક્ પરિણમન ન થાય ત્યાં સુધી તે તત્ત્વજ્ઞાન અથવા સમ્યગ્નોન કહેવાયજ નિહં, અને તેવા સમ્યજ્ઞાન—દર્શન વિના તત્ત્વથી ચારિત્રની પ્રાપ્તિ સ’ભવેજ નહિ. સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શન ( શ્રદ્ધા ) એ સમ્યક્ચારિત્ર પ્રાપ્તિનાં કારણ છે, સમ્યક્ચારિત્ર્ય વડેજ તેમની સાર્થકતા છે; તે વિના તે સૈફળ પ્રાપ્ય છે. પરંતુ જયારે ત્યારે પણ સમ્યગ્નાન-દર્શન ચેગેજ ચારિત્ર સભ્યશ્રીયા પ્રાપ્ત થાય છે, તે વિના તે પ્રાપ્ત થતુ ંજ નથી. માટેજ શા અકારે સમ્યજ્ઞાનની પ્રધાનતા કહી છે. એવા સમ્યગજ્ઞાનને માટેજ મુમુક્ષુ જનાએ અહેનિશ યત્ન કરવા ઉચિત છે. થોડુ પણ સમ્યજ્ઞાન આત્માને અત્યંત હિતકારી થાય છે તે પછી વધારેનું તે કહેવુંજ શું! તે તે અવશ્ય હિતકારી થાયજ, તે વડે સર્વ અજ્ઞાન અને મેહુઅ'ધકારને અનુક્રમે નાશ થઇ જાય છે. અર્થાત્ સભ્યશ્ જ્ઞાન અને સમ્યગદનવડ઼ે સમ્યક્ચારિત્ર, કહે કે સર્વજ્ઞદેશિત સદાચરણુને સેવીને આત્મા સવ દોષોને દૂર કરી સમસ્ત ગુણને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. સભ્યજ્ઞાન દર્દીને વન્ટેજ સગ~નિર્દોષ ચારિત્રની પ્રાપ્તેિ અને પુષ્ટિ થઇ શકે છે. માટે શુદ્ધ સાહિ

Page #8

જેમ પ્રકાશ.
ધના અણી ને બીજી બધી ખટપટ તજીને તેવા સરૂની કૃપાવડે સમ્યગ પાન દર્શનની પ્રાપ્તિ માટે પ્રથમ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે. જે સમ્યજ્ઞાન દર્શન
રૂપ પ દઢ હશે તે તેની ઉપર ચણેલી ચારિત્ર રૂપ ઈમારત ગમે તેવા પરીસહ અથવા ઉપસર્ગોમાં પણ ડગશે નહિં, પરંતુ જે જ્ઞાન-દર્શનરૂપ પાયજ કાચા હશે તે કાચા પાયે રસોલી ચારિત્ર રૂ૫ ઈમારત લાંબે વખત ટકી શકશે નહિં, સહજ ૫ રસહ કે ઇસર્ગના ચગે શાભ પામીને તે પડી જશે. ફરી પાછી તે ઉભી કરી શકાશે નહિં. પરંતુ જે પાકા પાયેજ ચારિત્ર ઈમારત ગણવામાં આવશે તે પછી તેને ગમે તેવા કપરીસહ કે ઉપસર્ગ ગે હોભ પામીને ડગવાન કે પડવાને ભયજ રહેશે નહિં. માટે મુમુક્ષુ જનાએ જેમ બને તેમ કાળજીથી સમ્યજ્ઞાન-દર્શનની શુદ્ધિ અને પછિ વડે ચારિત્રની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ કરવા સતત પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે. માટેજ શાસ્ત્રમાં સમ્યાન દર્શનને અનેક શુભ ઉપમા આપીને સંબોધેલ . આપણને પણ તેનું જ શરણ હે ! કેમકે સમ્ય દર્શન-જ્ઞાન-ચરિત્રજ મેક્ષને ખરે માર્ગ છે.માટે મિથ્યાવાદ વિવાદમાં યાવિતંડાવાદ કરવામાં વખતને વ્યય નહિં કરતાં જે તેની સફળતા થાય તેમ તેને સદુપયોગ કરવાજ લક્ષ રાખવું જોઈએ. એિમ કહેલા આ લેકને આશય છે.
અપૂર્ણ.
धार्मिक शाळाओमा नैतिक केळवणीनी आवश्यकता.
શ્રેયસ્કર મંડળ અને વિદ્યાપ્રસારક વર્ગ વિગેરેના પ્રશસ્ત પ્રયત્નથી આજે સ્થળે સ્થળે જૈન પાઠશાળાઓ અને કન્યાશાળાઓ આદિ સ્થાપિત થયેલી છે અને થતી જાય છે. કેટલાક અપવાદ સિવાય આ દરેક પાઠશાળામાં ન્હાળે ભાગે શ્રી આ વશ્યક સાવિના મૂળ પાઠનું શિક્ષણ અપાય છે. જૂજ સ્થળમાં અર્થનું અને વિધિમાર્ગનું શિક્ષણ અપાય છે. પણ શાળાની સ્થાપનાને હેતુ આટલાથી જ સિદ્ધ થતું નથી. જેના બાળકે પ્રતિકમણનું જ્ઞાન મેળવી કદાચ આવશ્યક ક્રિયાઓ કરાવતાં શિખે છે પ્રકરણદિનું જ્ઞાન મેળવી જીત્યા છવાદિ તેના ભેદે કહી જાય તેટલા માત્રથી તેઓ ઈઇ ફળ મેળવી શકતા નથી. શર્મિક છાવણ વગર સાંસારિક કેળવે ર છે અને તેવી કેળવણીનું પરિણામ બધા વખાણવા લાયક આવતું નથી. તેથી સાંસારિક કેળવણીની સાથે ધાર્મિક કેળવણીની જરૂર જનારા અને તેની મહામાયન કરનારાઓની ઇચ્છા ઉપર વર્ણવેલા શિક્ષણમાત્રથી તૃપ્ત થતી નથી. તેઓ નું કેદ્રસ્થાને જ છે.

Page #9

ધાર્મિક શાળાઓમાં નતિક કેળવણીની આવશ્યકતા. ૨૧ ધાર્મિક કેળવણી એવા પ્રકારની હોવી જોઈએ કે જેના પ્રભાવથી તેનું શિક્ષણ લેનારાએ સંસાર વ્યવહારમાં પોતાની પિતાના માતાપિતા, વડિલ બંધુઓ તથા બહેને અને ગૃહિણી પ્રત્યે શી ફરજે છે તે સમજી શકે. પોતાને વ્યાપાર સંદેશ છે કે નિર્દોષ છે તે પણ રહી નિર્દોષ વ્યાપારથી કુટુંબનું પિષણ કરી શકે. પિતાનો વ્યાપાર પ્રમાણિકપણે ચલાવી શકે. ધર્મ, અર્થ અને કામ એ પુરૂષાર્થત્રયમાં ધર્મના સેવનપૂર્વક અર્થ અને કામ પરસ્પર અબાધિતપણે સાધી શકે. “ધર્મ વિના અર્થ અને કામ સાધી કાતાં નથી” એમ અંતઃકરણમાં દઢીભૂત કરી વ્યવહારમાર્ગમાં તેને અડગપણે ઉપગ કરી શકે. જૈન મંદિરમાં જઈ વીતરાગ દેવની કેવા ભાવથી અને કઈ રીતિથી પૂજાભક્તિ કરવી તે જાણી શકે. ગરૂ મહારાજના આ ગમન વખતે એક શ્રાવક તરીકે તેઓને પ્રવેશ કરાવવા માટે શું કરવું જોઇએ, તેઓ રસ્તામાં સામા મળે સ્વગૃહે આહારાદિ અર્થે પધારે ત્યારે કેવી રીતે વર્તવું, અને ઉપાશ્રયે જઈને ઉચિત કેમ સાચવવું તે સંબંધી સમજણ મેળવી શકે. દેવદ્રવ્ય, જ્ઞાનદ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્યાદિની કેવી વ્યવસ્થા છે, તેની રક્ષા અને વૃદ્ધિ અર્થે કેવી એજના હેવી જોઈએ અને કયા પ્રકારના દ્રવ્યને કેવા કેવા પ્રકારનાં કાર્યોમાં ઉપયોગ થઈ શકે તેનું જ્ઞાન મેળવી શકે. પાંજરાપોળ, સભાએ અને એવી બી
જી જાહેર સંસ્થાઓમાં ભાગ લેવાની પોતાની ઈચ્છાને ઉત્તેજીત કરી શકે. સંઘ અને થવા મહાજન મળ્યું હોય તે વખતે પોતાના ધર્મના ફળરૂપ સ્વતંત્ર વિચારે શાંતિથી નિડરપણે જણાવી શકે. આ અને આવી બીજી અનેક બાબતે કે જે સંસારમાં અને તીવ ઉપગી છે તેનું સર્વ જ્ઞાન બાળકોને શાળામાં મળવું જોઈએ. આને આપણે નૈતિક કેળવણું એવું નામ આપીશું તે ચાલશે. હાલના બાળકો તે આપણું ભવિપના આગેવાનો છે. તેથી તેઓને ઉપરનું સર્વ પ્રકારનું જ્ઞાન ઉપદેશરૂપે દષ્ટાંત સાથે નિરંતર પાઠશાળાઓમાં આપવામાં આવતું હોય તે ભવિષ્યમાં તેઓ પિતાના વ્યવહારમાર્ગમાં કદી ખલના પામે નહીં. ધાર્મિક કેળવણીને ખરે હતુ તે લેનારાઓને સંસાર વ્યવહાર સુખમય ને ધર્મમય કરવાનું છે. જેને સંસારવ્યવહાર સુખમય હશે તે મેક્ષનાં સાધનોનું સેવન સ્થિરતા પૂર્વક નિર્વિધનપણે કરી શકશે.
જેમ ધાર્મિક કેળવણી વિના સાંસારિક કેળવણી શુષ્ક ગણાય છે, તેમ આવી નિતિક છાવણ વિનાની ધાર્મિક કેળવણીને શુષ્કાય કહીએ તો તે કથનમાં અસ૨-. તાના અંશો ઓછા છે. આપણને દૃષ્ટિગોચર પણ તેવું જ થાય છે. પાઠશાળાના અને ભ્યાસીઓ એક તરફ જોઈએ તે પ્રતિકમણ તથા પ્રકરણમાં પવીણ હોય અને ઈતર તરફ દષ્ટિપાત કરતાં તેઓ અસત્ય બોલતા હોય, અપ્રમાણિકપણે વર્તતા હય,વિથયાસત હોય, અનીતિથી વિત્તની વૃદ્ધિ કરવા ઈચ્છતા હય, કુટુંબમાં કલેશ કરી

Page #10

જૈન ધર્મ પ્રકાશ. નો પ્રત્યે અવિનયી અને અવિવેકી થઈ “દિવાળે તે દિકરા ના કથન ઉપર વિાહી કરી દિની પદવી ધારણ કરી પિતાના પૂજ્ય અને મહેપારી વડિલ ને આંતરડી દુભાવી જૂદા રહેતા હૈ અને ધાર્મિક વૃત્તિની ઉપેક્ષા કરી અર્થે
ગણાં સંસારને સુખમય બનાવવાના સાધનોની અવગણના ડર પિતાના દુર્લભ મનુને 4 ગુમાવતા હેય-એ કેટલું બધું શરમ : ગ? આવી બાનું પ્રત્યક્ષ દફન થતાં તિક કેળવણીની કેટલી બધી રાક એ આવશ્યકતા છે તે સહેજે સમજી શકાશે. સાંભળીએ છીએ કે શ્રાવકના રહો ટેલોમાં જાય છે. કંદમૂળાદિનું ભક્ષણ કરે છે, સોડા લેમડના બાટલાનું પાન કરે છે અને કુસબતથી કેટલીએક વ્યકિતઓ પ્રછ રીતે મદિર જેવી નિંદ્ય અને અનાચરણીય વસ્તુઓનું સેવન કરી અગમ્ય ગમન કરે છે. આ કેટલું બધું
જમક પ્રણય અડવું ઈ હાલની પાઠશાળાઓની સ્થાપનાને નહીં વઆમ નારાએ યદ્રા તદા વધે તે તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. તેના બાળકની હદય
કેળવણી રૂપી જળથી શુદ્ધ કરી છે તે તેઓની આવી સ્થિતિ થ. વાને ઘણો ઓછો સંભવ છે. શ્રાવકને દોગ્ય, અનાદેય અને અપયશને ઉદય હેય નહીં એવા પ્રકારના પૂર્વારના પાંચમા ગુણસ્થાનકના કથનની સત્યતા આજે કેમ જોઈ શકાતી નથી? તેનું કારણ વિચારીશું તે જણાશે કે તેઓને નૈતિક કાવા રૂપી જળનું સિંચન ઘચેલું નથી. પરંતુ આ બાબતમાં જે ઉપેક્ષા કરવામાં આવશે તો પરિણામ વધારે નબળું જોવામાં આવશે, અને તેથી ઘાણીને બળદ છે ન ચાલશે તે પણ ઘેર ઘેર જ રહેશે.
સામાન્ય માણસ એમ સમજે છે કે છોકરા પાંચ કે દર વર્ષને થાય પછી કોલવાર લેવાને ચગ્ય થાય છે, પણ દીર્ઘ દ્રવિડે વિચાર કરશે તે કેળવણે ગર્ભાપછી શરૂ થાય છે એમ જણાશે. ગભૉધાન સંસ્કારથીજ આ કનને પુષ્ટિ મળે છે. : પિતાનું માણસે કહ્યું હતું કે છોકરા પેદા થાય છે એ નહીં પણ પેદા કરી કાય છે. આમ કહેવામાં તેને હેતુ એ હતું કે જેવી સંતતિ આપણે બનાવવા ડીએ તેવી માની શકે. નેપોલિયન બોનાપાર્ટ જેવા શુરવીર પુત્ર ઉત્પન્ન કરે
છે. ગર્ભ ધારણ થયા પછી જ ફાળ પર્યત ગર્ભધારિણીને તેવા વીરતાજનક કે ચા, ધાર્મિક વૃત્તિવાળે કરે છે તે વાર્ષિક પુસ્તક વગ્રા અને , પણ જી. ર હજર કળામાં પ્રવીણ ક હોય છે તેવાં પુસ્તકે વંચાવે. ટુંકામાં જો ; . ઉત્પન્ન કરવા ચાહે છે તેવી કેળવણી ગર્ભાવસ્થામાં અહિણને આપે અા કાપડિ અને જો કે તેનું પરિણામ તમે કરે તેવું આવે છે કે નહિ ?
જ થયા પછી પહેલી નિશાળ તો ઘરમાં જ મંડાય છે. માબાપિનું જેવું

Page #11

ધાર્મિક શાળાઓમાં નિતિક કેળવણીની આવશ્યક્તા. ૨૩ વર્તન હોય છે તેવું અનુકરણ વગર શિખવે બાળક કરે છે, અને તેથી સંતતિનું ભલું ઇચછનારા માએ ગૃહની અંદર પિતાનું વર્તન ઉચ્ચ રાખવું જોઈએ. બાળકને કયારે પણ કુબતમાં રહેવા દેવું ન જોઈએ. તેને કોની સેબત છે તેની અવાર નવાર તપાસ શખવી જોઈએ, કારણ કે કુબાથી બાળકે પાયમાલ થઈ જાય છે. 245 24x slante 83 Tell me your company and I will tell you who you are “તમારે કેની સેબત છે તે અને કહે અને તે ઉપરથી તમે કેવા છે તે હું કહી આપીશ.' આ પ્રમાણે નહીં વર્તનારા માબાપ બાળકના હિતકર્તા થવાને બદલે હિતશત્રુ થાય છે. જેના ગૃહમાં નિત્ય કલહ થતું હોય અને અપશબ્દ બોલાતા હોય તેના પુત્ર પણ કલહપ્રિય થાય છે અને અપશબ્દ બેલતાં શિખે છે, લેભ દુર્ગુણને વાસ હોય તો પુત્ર લેભી થાય છે, સામાયિક પ્રતિક્રમણનું સેવન થતું હોય તે પુત્રને તે પ્રિય થઈ પડે છે, નિવૃત્તિ વખતે કૌટુંબિક જ સાથે બેસી ધર્મકથા થતી હોય અથવા પુસ્તક વંચાતાં હોય તે બાળકે પણ તેવી કથા કરતાં વાંચતાં શિખે છે. દર્શન કરવા જવાની ટેવ હોય તે બાળકે પ્રભાતે તેને માટે કજી કરે છે અને તેને દર્શન કરાવે ત્યારેજ શાંત થાય છે. ઉપાશ્રયે જવાની ટેવ હોય તે બાળકે તે તરફ આંગળી બતાવી ત્યાં જવાની ઈચ્છા બતાવે છે. આ અને આવી રીતે બીજા પારવગરનાં ગૃહવાની અસર બાળકો ઉપર થાય છે અને તેઓ તેનું શિક્ષણ લે છે. માટે એ વાત ખરેખરી જ છે કે બાળકને સુધારવા હોય તો આપણે સુધારી શકીએ અને બગાડવા હોય તે આપણે બગાડી શકીએ. બાળકને પ્રથમના ત્રણ ચાર વર્ષમાં જેટલું જ્ઞાન મળે છે તેટલું જ્ઞાન તેને બાકીની આખી જીંદગીમાં મળતું નથી” આમ કહેનારના કથનમાં કેટલીએક અપેક્ષાએ સત્યતા જોઈ શકાય છે અને તે વ્યાજબી લાગે છે. માટે માબાપોએ પિતાનાજ વર્તનથી સુખી દુઃખી થનારા બાળકનું સંપૂર્ણ હિત સાચવવા અપ્રમત્તપણે પ્રયત્ન કરવો ઘટે છે. માબાપના ઉચ્ચ વનથી સંસ્કૃત થયેલાં બાળકે નિશાળમાં અને પાઠશાળાઓમાં ઉંચી રીતે વર્તી શકે છે એ અનુભવસિદ્ધ છે. તેનામાં પ્રથમ કહ્યા તેવા દુર્ગુણો અને દરાચારનું પ્રાયઃ દર્શન થતું નથી.
પ્રાંતે સર્વ પાઠશાળાઓના શિક્ષકોને એક નમ્ર વિનંતિ કરી આ લેખ સમાસ કરીશ.
પ્રિય ધર્મબંધુઓ! તમારા ઉપર બહુ આધાર રહેલે છે. તમારી પદવી જોખમ ભરેલી છે. હાલના બાળકે તે ભવિષ્યના આગેવાનો છે. તેની ઉન્નતિને આ ધાર તમારા ઉપર રહેલો છે. તમે શાળામાં ધાર્મિક શિક્ષણ ભલે ઓછું આપ પણ ૌતિક શિક્ષણને પ્રવાહ નિરંતર ચાલુ રાખજે. તેઓને વિવિધ પ્રકારના વિષયે -

Page #12

જિન ધર્મ પ્રકાશ. ૨ દંપદેશ આપો. તમારે ક્ષોપશમ એ છે હોય તે તેવાં પુસ્તકનો આશ્રય લઇ તેની વાંચી તે ઉપર ચોગ્ય સ્થળ પ્રાપ્ત વિવેચન કરજો. હું વાંચજે અ
રમજાવજે. તેઓને ધર્મચુરત કરજે પણ ધર્મ કરશે નહિ. તેઓને સર્વ જ ન રષ્ટિથી જોતાં શિખવી દરેક ધર્મમાંથી જે દર્શનને અનુકૂળ તત્ત્વ
કરવાનું શિક્ષણ આપજો. કારણ કે જેનદન સમુદ્ર છે, અને બીજા દર્શને કરી છે, તે નદીઓમાં પણ કંઈ ગડુણ કરવા યોગ્ય હોય છે. બીજાઓને અવગુપ્ર : પદ ગ્રહણ નહીં કરીએ તો આપણને નુકશાન નહીં કરે. મહિના સંગ તેને કરી છે. એમ બતાવી ચાલણીની પેઠે દેગ્રાહી ન થતાં હંસી પડે ગુણગ્રા
' ત્ નવાણું અવગુણવાળા અને એક ગુણવાળા માણસે પાસેથી પણ :: વીકાર કરતાં ગુણના ભંડાર થવાય અન્યથા અવગુણના ભંડાર થવાય, માટે આ વાંધી તમને એગ્ય લાગે તે માર્ગ ગણકરજે. એવા પ્રકારનું ઉમદા શિક્ષણ આ
છે. તેમને કેન્ફરન્સના હેતુઓ સમજાવજે. નવીન દહેરાસર કરવા કરતાં જીર્ણને ઉતા કરવામાં આઠ ગણે લાભ છે, એમ સમજાવી નવીન દહેરાસરને બદલે જીકાર કરવાના ખપી કરજો. કન્યાવિક્રય, વૃદ્ધવિવાહ, મૃત્યુ પાછળ જમણવાર, બાળસ, વિવાહ પ્રસંગે નાતને માટે લખલૂટ ખર્ચ એ અને અન્ય હાનિકારક દુષ્ટ રીતરાજની જડને શિથિલ કરવા ઉપદેશ આપજે, અને તે પિસાથી શ્રાવકક્ષેત્રને ઉ. હાર ફરવા આગ્રહ કરજો કે જેથી શેષ સે એની મેળે ઉદ્ધરી જશે. આપણા પૂ
જેને વૈભવ બતાવી, તેવી સ્થિતિ આજ રહી નથી એવું સાબીત કરી, તીર્થરચન, ર મહોત્સવે, અને સ્વામીવાત્સલ્ય આદિમાં વપરાતા લાભદાયક દ્રવ્યના દસ હ , નિવૃદ્ધિ તથા શ્રાવક અને જીર્ણ ચિત્યના ઉદ્ધાર તરફ વાળવા સંબંધી :: વિચારનું વાતાવરણ તેમના કોમળ હૃદયમાં ફેલાવજે, અને તેમ કરીને દલપનાના “લઘુવૃક્ષ વાળ્યું છે જેમ વાળે ? આ ચરણની સાર્થકતા જે.
જ કરશો તો જૈનદર્શનને નમણિ વિશ્વરૂપી ગગનાંગણમાં સંપૂર્ણપણે પ્રકાશશે. - ર મહાદેવીએ સૂચવેલું ચાર આનાનું ફંડ તદ્દન નજીવું છતાં દરવર્ષે લાખની -આવકવાળું છે ને તેના વગર મહાદેવ સદાય તેમ છે, તેવા પ્રકારનું વિચારાકૃતમને કન રેટજે, એક સ્થળના ચવિરાજિત ભગવાને સુવર્ણ અને રત્નજડિત આભૂવધી મંડિત હોય અને અન્યથળે રૂપાનાં પણ મેળવવા મુશકેલી નડતી હોય, છે : છે અગર કસ્તુરી અત્તર અને કેશરથી વિલેપન થતું હોય અને ઇતર રથળે
ર ાટે પણ ફાંફાં મારવા પડતાં હોય, એક સ્થળે ચિત્રવિચિત્ર લાદીઓથી - ર પરાથી રંગમંડપની ભમિ દેવાનું ભાન કરાવતી હોય અને અન્ય સ્થળે માં મુહ પણ જિનઘર ન હોય અને પૂર્વનું હોય તે ડગમગ સ્થિતિમાં હોય તે વાસ્તવિક ની એમ સમજવી પ્રભુ આપણને દરેક સ્થળે સરખી રીતે પૂજનીય

Page #13

C
હાર્મિક શાળાઓમાં નૈતિક કેળવણીની આવશ્યકતા.
૨૦૫
આરાધનીય છે, માટે કોઇ સ્થાને આશાતના થતી હૈાય તે તે નિવારવા તથા ઉપરની સ્થિતિ દૂર કરવા વિવેક પૂર્વક એક ચૈત્યનુ દ્રવ્ય બીજા ચૈત્યમાં આપી દેવાનું ઉદાર તત્ત્વ તેમના અંતઃકરણમાં ઠસાવો. એક સ્થળે ઉત્તમ ભોજન તથા વસ્ત્ર પાત્ર અને શયનના ઉપભાગ થતા હાય અને અન્ય સ્થળે પેાતાના ભાઇમાને ખાવાના અને પહેરવા ઓઢવાના પણ સાંસા હેાય તે કેટલું. બધું આપણને શરમાવનારૂ' ગણાય, એમ કહી હૃદયવેધક અનેચિત્તાકર્ષક ચિતાર પ્રત્યક્ષ કરી તેમના હૃદયમાં અનુકંપાનું તંત્ર સ્થાપિત કરશે સૂગા પ્રાણીઓની સારવાર કરવાનું અને તેએની પાંજરાપેાળામાં શી સ્થિતિ છે તે તપાસવાનુ` કથન તેમની આગળ કરો. વિદેશી વસ્તુઓના પ્રચારથી આપણે ભ્રષ્ટ અને નિન થઈ ગયા છીએ માટે ગમે તેવું મેં અને અણગમતુ હાય પણ તમારા ધર્મની ખાતર-તમારી માતૃભૂમિની ખાતર સ્વદેશી વસ્તુ વાપરવાનુ... એક વ્રત લેશે. એમ દઢપણે સમજાવતાં ગ્લભૂમિના મનુષ્ય કેવી રીતે હિંદુસ્તાનમાં આવ્યા અને કેવી રીતે, કેવી યુક્તિથી ફાવ્યા ' તે જણાવજો અને તમે પણ તેવું વર્તેન રાખો. તમારૂ વસ્તુન ઊંચું હશે તેજ તમે તેમના પર અસર કરી શકશે. માટેજ મેં ઉપર જણાવ્યુ છે કે તમારે દરજજો ઘણા જોખમ ભરેલા છે. માટે આથી અન્યથા વી અનિષ્ટ આચરણવાળાં માખાપાની પેઠે તમે પણ ઉછરતી સંતતિના શત્રુ થશે નહીં. · કાન્સ તે તમે છે અને તમારાથી કાન્ફરન્સ અને છે. ડમાએના સમૂહને એન્જિન નેડથ હોય ત્યારે તે ટ્રેઇન્ડ હેવાય છે, પણ ડખાઓને જૂદા જૂદા કરી નાખવાથી ટ્રેઇન જેવી વસ્તુનુ' નામ પણ રહેતુ નથી ? એ રીતિથી અન્યાઅન્ય સાધ દર્શાવી તેના અશેષ કરાવાના અમલ કરવાના વિચારશ ો ફેલાવશે તે કાન્ફરન્સના ઉપદેશકે જે નહીં કરી શકે તે તમે કરી શકશે. મૈયાદિ ચાર ભાવનાનું ઉત્તમ શિક્ષણ આપી જગતના સર્વ જીવા પ્રત્યે પિતામાતા અને અધુભગીની ભાવ રાખતાં શિખડાવો.
પ્રિય ભ્રાતૃગણ ! મુનિ મહારાજે કેવળ નિવૃત્તિમાર્ગના ઉપદેશ કરે છે, સ સાર દુ:ખમય છે એમ દાખલા દલીલથી સમજાવી તેનાથી ઉદ્દિન થવાનુ‘ કથન કરે છે, પણ તેમાં ઘણી વખત શ્વેતા એના અધિકાર જોવામાં આવતા નથી. ભિન્ન ભિન્ન રૂચિ, લાલસા અને તૃષ્ણાવાળા અને સંસારમાં મશગૂલ પ્રાણીએને આ ઉપદેશ કેટલે। અસર કરે છે તે આપણે જોઇ શકીએ છીએ. માળ યુવાન અને વૃદ્ધ સવ તે એક સરખા ઉપદેશ ઉપયેગી નથી. તે પ્રવૃત્તિ માર્ગના ઉપદેશ દેતાં ડરે છે. પણ આપણે જાણીએ છીએ કે વિવેકવિલાસ, શ્રાદ્ધવિધિ, શ્રાદ્ધગુણુ વર્ણન અને તેવા બીજા ગ્રંથે પ્રરૂપતાં પૂર્વાચાર્યોએ અંતિમ હેતુ ઉપર ષ્ટિ રાખી કામ લીધું.

Page #14

૨૦૬
જૈન ધર્મ પ્રકાશ. છે. તેવી દષ્ટિ રાખીને વર્તમાન મુનિ મહારાજાઓએ શ્રાવકેટને તેઓને ગૃહસસાર કેમ નિષ્પાપ અને આનંદદાયક બને તેવે ઉપદેશ આપે છે. વળી કોન્ફરન્સ 'શું છે, તેના શા હેતુઓ છે, તેની સાથે શ્રાવકોને શો સંબંધ છે, તેમાં ભાગ લેનારા પ્રતિનિધિઓ કેવા હોવા જોઈએ, કોન્ફરન્સના હેતુઓ ફળીભૂત કરવા માટે તેઓએ શું કરવું જોઈએ, તે બની શી જ અમદારી છે વિગેરે બાબતે ઉપર કટિબદ્ધ ઈ અસરકારક વ્યાખ્યાનો આપે તો તેઓ જે સચોટ અસર કરી શકે તેના સામે ભાગે પણ શ્રાવક વક્તાઓ કરી શકે તેમ નથી. કારણકે તેઓનું વર્તન ઉંચું છે. શ્રાવક વકતાઓ પ્રાયઃ પિતાના શબ્દો પ્રમાણે વર્તતા નથી તેથી તેઓનાથી થયેલી અસર રા૫ કાળ પણ ટકતી નથી. વળી તેઓ વર્ષમાં માત્ર બે ત્રણ દિવસ પોતાને મળેલા વખતના પ્રમાણમાં બોલે છે અને તેમાં પણ કોઈની શરમમાં દબાઈ જઈ સ્વતંત્ર વિચારો જાહેર કરી શકતા નથી અને મુનિરાજેએ તે શ્રાવક્ષેત્ર સુધારવાનું વ્રત લીધું છે, તેને નિરંતર એ કામ કરવાનું છે, તેઓને કોઈની રહેમ દબાવું પડતું નથી, પણ કેણ જાણે શું છે કે આપણે દુર્ભાગ્યે તેઓ આવા ઉપદેશ તરફ દુર્લય દાખવે છે. આપણે તેમને આવા ઉપદેશ દેવાની વિનંતિ કરીએ તથા પિ
નું જીવન આવા કાર્યોમાં ગાળવાનું સૂચવીએ તે તે અપ્રાસંગિક નહીં ગણાય. પંચમમળમાં આપણને તેઓનું જ શરણું ઈચ્છે . તેઓ પૂજ્યની ભૂલ કાઢવી એ મારા જેવા પામરની ગ્યતાની બહાર છે. આને માટે તેમની ક્ષમા ચાહી તેમને વિનવું છું કે તમે તમારી ચેગ્યતા પ્રમાણે શ્રાવકવર્ગનું હિત થાય તે ઉપદેશ નિરતર આપશે તે અમુક કાળે તેનાં ફળ નજરે જોઈ શકશે. - પાઠશાળાના આગેવાન ! આવા પ્રકારનું નિતિક શિક્ષણ તમારી રૂબરૂ પાઠશાળામાં અપાય તે પ્રબંધ તમે રચજો અને તમે નિરંતર તે વખતે હાજર રહેજે.
કેયસ્કર મંડળ તથા વિદ્યા પ્રસારક વર્ગના સ્થાપકે આ બાબતને ઉપગી ગણ પિતાના પરીક્ષકોને ભાષણ આપતી વખતે નૈતિક કેળવણી ઉપર ભાર દેવા તથા નૈતિક અને ધાર્મિક કહેવતના બોર્ડ દરેક પાઠશાળામાં હેટા અક્ષરથી લહીયા પાસે લખાવી અથવા છપાવી રાખવા સૂચન કરશે એવી આપણે આશા રાખીશું.
શાસનદેવતા આપણે શ્રાવકવર્ગને સુધારવા સર્વને સમતિ આપે એવું ઇચ્છી, માથ, જિનાજ્ઞા વિરૂદ્ધ લખાયું હોય તે તેને માટે મિથ્યાદુકૃત દઈ અત્ર વિરમું છું.
વિતરાગ શરણે પાસક દુલભદાસે કાળીદાસ શાહ,
માંગરઆ લેખને ઘણે ભાગ ગ્રાહ્ય છે. તેની સાધ્યદષ્ટિ સારી છે. માટે તેના આશયને સમજી જૈન વર્ગનું હિત કેમ થાય?” તેને પણ વિચાર કરી દરેકે તે માર્ગે પ્રવૃત્તિ કરવી ચગ્ય છે.
તંત્રી.

Page #15

હીર પ્રશ્નમાંથી કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૨૦૭ हीर प्रश्नमांथी केटलाएक प्रश्नोत्तर.
(અનુસંધાને પુત્ર ૧૫૦ થી.) પ્રશ્ન-તીર્થકરના જેને નરકમાં પરમાધામીની કરેલી પિડા હોય કે નહીં? ઉત્તર–એમાં કાંઈ એકાંત જાણેલ નથી. પ્રશ્ન-દેશવિરતિ પણ માં ચક્રિપદને બંધ થાય કે નહીં? ઉત્તર–એમાં પણ એકાંત જાણેલ નથી.
પ્રશ્ન-કૃષ્ણ પાંચમે ભવે સિદ્ધિ પામશે એમ શ્રી નેમિચરિત્રમાં કહ્યું છે, અને ક્ષાયિક સમકિતીને ઉત્કૃષ્ટા ચાર ભવજ હોય એમ અન્યા કહેલ છે તે તેની સંગતિ શી રીતે કરવી?
ઉત્તર–કૃષ્ણના પાંચ ભવ આશ્રી મતાંતર છે. કારણકે ધર્મોપદેશમાળાની વૃત્તિમાં શ્રી નેમિનાથે કૃષ્ણ જ્યારે નકે જવાની વાત સાંભળી વિષાદ કરવા માંડે ત્યારે કહ્યું છે કે–હે કૃષ્ણ! શેચ કરશે નહિ. કારણકે નરકમાંથી નીકળીને આજ ભરતક્ષેત્રમાં શતદ્વાર નગરને વિષે જિતશત્રુ રાજાના પુત્ર અગ્યારમા અમમ નામે તીર્થકર તમે થશે.” આ અક્ષરેને અનુસરે ત્રણ ભવજ થાય છે. તત્વ કેવળી જાણે.
પ્રશ્ન–જ્ઞાતાધર્મકથામાં શ્રીમદ્ધિ જિનને દીક્ષાને દિવસેજ કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ કહી છે અને આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં અહોરાત્ર (આઠ પહેરીને છાઘરણ્ય કાળ કહ્યા છે તે કેમ ઘટે?
ઉત્તર–જ્ઞાતાધર્મકથાની વૃત્તિમાં કહ્યું છે કે “જે દિવસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી તેજ પિસ શુદિ એકાદશીના અપરાહ્નકાળે પાછલે પહેરે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું ? અને આવશ્યકમાં પૂર્વાહ્નકાળે અને માગશર સુદ એકાદશીએ” એમ કહ્યું છે. તે મજ તેમાંજ અહેરાત્રને છદ્મસ્થ પર્યાય પણ કહ્યું છે. તેથી એને અભિપ્રાય બહુ શ્રુત જાણે. - પ્રશ્નપષધવાળી સ્ત્રીઓ માર્ગમાં લેવગુરૂનું ગાન કરે છે, તે વાત ક્યાં કહી છે ને તે શી રીતે ઘટે?
ઉત્તર–એ રીતિ શાસ્ત્રોક્ત નથી એમ જાણવું.
પ્રશ્ન–પહોર રાત્રિ ગયા પછી ગાઢ સ્વરે ન બોલવું એવું વૃદ્ધવાકય સાંભવ્યા છતાં પણ શ્રાવકે રાત્રિ જાગરણ (રાતિજગો) કરે છે, તો તે વાતને શે આધાર છે?
- ઉત્તર–પ્રત્યેકબુદ્ધ, સ્વયંબુદ્વાદિ સર્વથા ઉપદેશ આપે જ નહીં એ નિષેધ સિદ્ધાંતમાં દીઠે નથી.
પ્રશ્ન–ભરતક્ષેત્ર સંબંધી છ ખંડના નામ શું ?

Page #16

જેવધર્મ પ્રકાશ.
ઉં ત્તાર––તપસ્યાદિના મહત્સવમાં ત્રિજાગરણ કરવાનું દેખાય છે તેને માટે પરંપરાને જ આધાર છે.
પ્ર-નવ વ્યાખ્યાનવડે ક પસૂત્ર વાંચવામાં આવે છે, કેટલાક વધારે વ્યાપ્પાનવડે પણ વાંચે છે. તે તેને માટે લેખ ક્યાં છે?
ઉત્તર--પરંપરાથી નવ વ્યાખ્યાન વડેજ શ્રી કલ્પસૂત્રવંચાય છે. અંતવાંચમાં નવ વ્યાખ્યાન કરવાના અક્ષરો પણ છે. અધિક વ્યાખ્યાનવટે કપસૂત્ર વાંચે છે તે તથાવિધ સુવિહિત ગ૭ પરંપરાને અનુસરતું તેમજ પૂર્વોક્ત અક્ષરને અનુસરનું જણાતું નથી.
પ્રશ્ન—-રાજગૃહ નગરે ગુણશિલ ચિત્યે શ્રી મહાવીરે કપર્વ પ્રકાથું” એમ ઉપાધ્યયનમાં કહ્યું છે અને કલ્પસૂત્રની વૃત્તિ વગેરેમાં તે “શ્રી ભદ્રબાહ સ્વામિ પ્રણિત કલ્પસૂત્ર છે એમ કહ્યું છે તો તે કેમ ઘટે?
ઉત્તર--શ્રી મહાવીરે કલ્પસૂત્ર અર્થથી પ્રકાશ્ય, ગણધર સૂત્રથી નિબદ્ધ કછું, ત્યારપછી શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીએ નવમાં પૂર્વમાંથી દશાશ્રુતસ્કંધ ઉદ્ધર્યું ત્યારે તેના આઠમાં અધ્યયનરૂપ શ્રી કપરત્ર પણ ઉદ્ધવું. આ પ્રમાણે હવાથી બંને વાત ન ચડે તેવું નથી.
પ્રશ્ન–શ્રી આદિનાથના સમયમાં તાલફળના પડવાથી સુગલિક પુરૂષ મરણ પામ્ય એમ કહ્યું છે, પરંતુ યુગલિકનું તે અકાળ મરણ થતું નથી તે તે વાત શી રીતે ઘટે?
ઉત્તર–ડ પૂર્વથી અધિક આયુષ્યવાળા યુગળિક ન્યૂન આયુષ્ય મૃત્યુ ન પામે એમ કહ્યું છે અને આદિનાથને વારે તાળ ફળથી મરણ પામેલા યુગળિકનું આ કેડ પૂર્વથી અધિક નહોતું તેથી એમાં કોઈ વિરોધ નથી.
પ્રશ્ન–શ્રી શત્રુંજયની ઉપર પાંચ પાંડની સાથે વીશ કોડ મુનિ સિદ્ધિપદ પામ્યા એમ શ્રી શત્રુંજય કલપ વિગેરેમાં કહ્યું છે તે તે કોડી વશ સંખ્યાવાળી રમજવી કે સે લાખ વાળી રાજવી?
ઉત્તર–સે લાખ રૂપ કેડી જાણવી. વિશ સંખ્યાવાળી જ જાણવી.
પ્રશ્ન-જ્ઞાતાધર્મકથામાં નવમાં અધ્યયનમાં રનર્કંપની દેવી મૂળ શરીરે સમુદ્ર શેધવા માટે ગઈ એમ કહ્યું છે પણ મૂળ શરીર દેવને અન્યત્ર જવું શી રીતે પ્રટી શકે ?
ઉત્તર–રત્નાદ્વીપની દેવી મૂળ શરીરે બીજે ન જાય એ નિષેધ જાણે નથી.
પ્રશ્ન-–તીર્થકરેના આંતરામાં સાધુ વિગેરેને વિએટ થએ સતે કોઈ સ્વયં બુદ્ધ ગેરેને કેવળજ્ઞાન ઉપજે તે તે ધર્મોપદેશ આપે કે નહીં?

Page #17

હીરપ્રક્ષમાંથી કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૨૦૯ ઉત્તર– પ્રત્યેક બુદ્ધ, સ્વયં બુદ્ધાદિ સર્વથા ઉપદેશ આપેજ નહીં એ નિ. ધ સિદ્ધાંતમાં દીઠે નથી,
પ્રશ્ન–ભરતક્ષેત્ર સંબંધી છ ખંડન નામ શું?
ઉત્તર-દક્ષિણમાં ગંગા સિંધુની મધ્યમાં રહ્યા તે મધ્યખંડ, ગંગાની પૂર્વ દિશાએ રહે તે ગંગાનિકુટખંડ, સિંધુ નદીની પશ્ચિમે ર તે સિંધુનિકુટખંડ, એજ પ્રમાણે ઉત્તરાર્ધના ત્રણ ખંડનાં નામ પણ જાણી લેવાં.
પ્રશ્ન-નમ્રા ા પુરૂ, નિWITમણિ છત્ત તા. ૧ નિઝક્ષ, અજીતના 9 સિદમ || 2 || આ ગાથાને અર્થે યુતિગ્રાહ્ય છે કે આગ્રાહ્ય જ છે?
ઉત્તર– ગાથાને અર્થ મુખ્ય વૃત્તિએ તે આજ્ઞાચાહ્ય જ છે, પરંતુ તેમાં યુક્તિ પણ વર્તે છે તે આ પ્રમાણે--જે અનાદિ કાળથી સિદ્ધ થયેલા સર્વ સિને એક નિગેદના અનંતમે ભાગે કહ્યા, તો પછી બીજો અનંત કાળ ગયા પછી પણ તેનું નિગેદના અનંતમાં ભાગપણું ટળી શકતું જ નથી. તે ઉપર દાંત કહે છે કે – જંબુદ્વીપાદિકમાં રહેલી લાખે નદીઓ પ્રતિવર્ષ કચરો વિગેરે લાવી લાવીને સમુદ્રમાં લેપન કરે છે તથાપિ સમુદ્રમાં પૂરણી થઈને સ્થળ થયું નહીં અને જમ્બુદ્વીપ, દિકમાં મોટા ખાડા પડી ગયા નહીં. એ પ્રમાણે અનંત કાળે પણ સિદ્ધિક્ષેત્રજીથી ભરાય નહીં અને સંસાર જીવથી ખાલી થાય નહીં એમ સમજવું.
પ્રશ્ન—શ્રી મહાવીર સ્વામીનું આયુષ્ય ૭૨ વર્ષનું કહ્યું છે અને તેમને જન્મ ચિત્ર શુદિ દશીએ ને નિર્વાણ આ વદિ અમાવાસ્યાઓ છે, તે તે શી રીતે ૭૨ વર્ષ સમજવાં?
ઉત્તર–તેઓ અશાડ શુદિ છદ્દે ગર્ભમાં આવીને ઉત્પન્ન થયા તે દિવસથી આરંભીને આયુ ગણવાથી ૭૨ વર્ષ થાય. બાકી કાંઈક ન્યૂન અથવા કાંઇક અધિક દિવસે કે મહિના હોય તે તે અપપણાથી અથવા સહજ અધિકપણાથી તેની વિવક્ષા કરી ન હોય એમ સંભવે છે. તે સંબંધી નિર્ણય તે વ્યક્ત ગ્રંથાક્ષર જોયા વિના કેમ કહી શકાય?
પ્રશ્ન-છૂળભદ્ર ભાઈ શ્રીયક મરણ પામીને ક્યાં ? ઉત્તર–શ્રી પરિશિષ્ટ પર્વમાં સામાન્યથી દેવલે કે વાનું કહ્યું.
પ્રશ્ન-બાધ્વી શ્રાવકેની આગળ વ્યાખ્યાન ન કરે એવા અક્ષર કયા ગ્રંથમાં છે?
ઉત્તર—દશવૈકાલિક વૃત્તિ પ્રમુખ માં “યતિ કેવળ શ્રાવિઓની રાક્ષ

Page #18

F
જૈન ધર્મ પ્રકારો
પાસે વ્યાખ્યાન ન કરે, રાગ હેતુ છે માટે. ” એમ કહ્યું છે તે અનુસારે ‘ સાધ્વી પણ કુવા શ્રાવકાની સભા પાસે વ્યાખ્યાન ન કરે, રાગ હેતુ છે. માટે' એમ જાણી ય છે.
પ્રશ્ન-~ભ્રમરીના ચટકાથીએળ મટીને ભ્રમરી થઈ ય એમ કહ્યું છે, પણ એડી એ ફીટીને ચારેદ્રી ભ્રમરી શી રીતે થાય ?
ઉત્તર—ળિકાના કલેવરમાં તે ઇળિકાનેજ છત્ર અથવા બીજે જીવ ભ્રમરીપગ આવીને ઉપજે એમ સમજવુ,
પ્રશ્ન-કેવળ ઉનનું વસ્ત્ર શરીરના સપ માં રહેવાથી સ'મૃર્થિમ જીવેાની ઉસિ થાય કે નહીં ?
૧૨---કેવળ ઉનના વરસમાં શરીરના સપર્કથી ઘણી બ્લુ ઉપજે એવા અક્ષ આ છેદ માં છે, સ’મૂર્છાિમ (પચેટ્રી) ની ઉત્પત્તિના અક્ષરો નથી.
~~મહાવિદેહુમાં શ્રી સીમધર સ્વામીને સ્થાને જે તીર્થંકર ઉપજશે તેનુ જે તથા તેમના વસ્ત્રના યૌઢિની વિધિ કેવી રીતે સમજવી ? ઉત્તર--શ્રી સીમધર સ્વામીને સ્થાને ઉપજનાર તીર્થંકરનુ નામ શાસ્ત્રમાં તેવામાં આવ્યુ નથી, અને તેમના વસ્ત્રના વાંઢિકની વિધિ તો અહીંના અજિતદિ દોરા તીર્થંકરોના સમય પ્રમાણે જાણવી,
પ્રશ્ન---વિહરમાણુ વીશ તીર્થંકરના માપિતાનાં તથા આગાહિકનાં નામ ક મા શાકમાં છે ?
પાર-છુટાં પાનાં વગેરેમાં લખેલાં છે.
પ્રદઃ-અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠ કેણે કરી અને તે વાત કયાં કડી છે? ઉત્તર---શ્રીઋષભદેવના શિષ્ય પ્રતિષ્ઠા કરી એમ શ્રીશત્રુજયમહાત્મ્યમાં કહેલું છે. -- દ્રોપદીએ નવ નિયાણુ માંથી કયુ નિયાણું કર્યું હતું ?
ઉત્તર-શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથામાં કહેલા ટ્રેષ્ઠીના સંબધને અનુસારે તેણે ધુ નિયાણું કર્યું હતુ. એવે સંભવ થાય છે; પણ અધ્યવસાયની મદત હોવાથી તે ના વેચાણાપણાના અભાવને લીધે પીને ચારિત્ર પ્રાપ્ત થયું એમ લાગે છે. બાકી તેણે અબુક હૃતિનું નિયાણું કર્યું હતું. એવા સ્પષ્ટ અક્ષર કોઇ ગ્રંથની અંદર જોવામાં
આવ્યા નથી.
શાશ્વત ને શ્રીમહાવીરે શી રીતે ચળાવ્યા અને તે યાન કયાં કહેલી છે? ઉત્તર---જેમ શાશ્ર્વતી રત્નપ્રભા પૃથ્વી દેવાનુભાવે અથવા વભાવે ક પાયમા* કાષ્ટ છે, તેમ શ્રી મહાવીરના ચરણના ઝુડાના બળના પ્રભાવથી શાશ્વત મે થયાનું પણ જાણવું, એ સબંધી અફાર શ્રી વીચરિત્ર પ્રમુખ ધેામાં છે.

Page #19

जैन श्वेताम्बर संप्रदायना संस्कृत ने मागधी भाषाना हालसुधीमां छपायेला ने छपाता
ગ્રંથોની દૃી ને. આ લેખ જૈનસાહિત્ય પૈકી સંસ્કૃત અને માગધી ભાષાના છપાયેલા ને છપાત ગ્રંથ પર લખવામાં આવ્યા છે. પ્રારંભમાં અમદાવાદવિદ્યાશાળા અને ભીમશી માં
કે ગ્રંથે પ્રસિદ્ધ કરવાના કાર્યની શરૂઆત કર્યો પછી છુટક છુટક વ્યક્તિઓએ તે મજ નવી નવી સંસ્થાઓએ ગ્રંથ છપાવવાનું કામ શરૂ કર્યું છે, પરંતુ તેઓ પૈકી સં સ્કૃત ને માગધી સાહિત્ય પ્રગટ કરવાનું કામ બહુ ડી સંસ્થાઓએ અને અમુ વ્યક્તિઓએ જ હાથ ધર્યું છે.
૧ ભીમશી માણેક તરફથી પ્રકરણ રત્નાકરના ૪ ભાગમાં કેટલાક ગ્રંથે બાલાવબોધ સાથે છપાયા બાદ બહુજ છેડા સંસ્કૃત ગ્રંથે છપાવવાનું કામ હાથ ધરવામાં આવ્યું છે તેમાં પણ જે છપાયા છે તે ભાષાંતર સાથેજ છપાયા છે. વૈરાગ્યા કલતા અને પ્રાકૃત વ્યાકરણ દ્રઢીકા ( ટીકા) સાથે-આ બે ગ્રંથ અધુરા રહ્યા છે, પૂર્ણ કરવામાં આવ્યા નથી; તે પુરા થવાની જરૂર જેવા છે. તે સિવાય દશવૈકા લિકસૂત્ર હારિભદ્દી ટીકાયુક્ત, કફપસૂત્ર મૂળ,ભક્તામર સટિક, કલ્યાણ મંદિર સટિક, જીવ વિચારાદિ પ્રકરણ, આચારોપદેશ ભાષાંતરયુક્ત, જૈનકુમાર સંભવ, હારિભદ્દી અષ્ટક, સિંદુરપ્રકર સટિક, કપુરપ્રકર, હિંગુળપ્રકર, કસ્તુરીપ્રકર, ધર્મ સર્વર વિગેરે ભાષાંતર સાથે છપાયા છે. ઉપરાંત રાસે વિગેરે ગુજરાતી ભાષાનું સાહિત્ય ઘણું પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે.
૨ અમદાવાદ વિદ્યાશાળા તરફથી પ્રથમ બે પ્રતિકમણ, પાંચ પ્રતિકમણ, પ્રકરણમાળા, પૂજાસંગ્રહ વિગેરે શિલાછાપમાં છપાયા બાદ ટાઈપમાં પણ કેટલાક ભાષાંતરો પ્રગટ કરવામાં આવ્યા છે, સંકૃત માગધી ગ્રંથે પ્રગટ કરવાનું કામ વિશે હાથ ધરવામાં આવ્યું જ નથી. માત્ર સુલસા ચરિત્ર ભાષાંતર સાથે અને કર પ્રકર ટીકા સાથે બહાર પાડેલ છે. ભાષાંતરમાં બોષમંડળનું ભાષાંતર અરધુ. બહાર પડ્યું છે તે પુરું થવાની જરૂર છે.
૩ મુંબઈ રાનપ્રસારક મંડળ તરફથી કાંઈક વધારે આશા બાંધવામાં આવી હતી, પણ હાલ તે નવું કામ બંધ પડ્યું છે. તેમના તરફથી સંસ્કૃત સાહિત્ય પૈકી સમરાદિત્ય સંક્ષેપ, શ્રાવક પ્રજ્ઞાસ સટિક અને સેમસેભાગ્ય કાવ્ય ભાષાંતર સાથે બહાર પડેલ છે,

Page #20

', .. કાર લવજી ( નિસાર પ્રસના માલિકો તરફથી બહાર ૧ કપમ0 : નામના મામિકમાં ઘણું જે છે બહાર પડ્યા છે. પરંતુ તેમાં - ૧ : ( ગાબર છે. ગ્રામ્બર છે. તિલકજરી, ડિરમાં ભાગ્ય છે, માડમ ઉપક્રમે સાટિક, કાવ્યાનુસાર બંને ટિક, વાગભટ્ટાલંકાર, કા
કે કાકા સાથે, સારવત જેન ટિકા (ચકતિ) સાથે, અભિધાન સંગ્રહુ : માં વિધાન ચિંતામણિ વિગેરે જેન કે પાક માળાના મા ગુરુકમાં
, એડરિન ટેક. 10 જ વિજા વિગેરે બહાર પડેલા " માં મારી દેવ પારિત પાંડવા પડ છે.
છે ... એશિયાટિક સોસાઇટી તરફથી ૬ મતિ ભવ ઉપર કથા (તે' ' ) તવાઈ લાધ્ય રાહિલ ( ત્રણ અંકમાં), પરિશિષ્ટ પર્વ (પાંચ અં
રદ છે. એકમાં ) ઇત્યાદિ ધ્રા ખાસ નમાજ બહાર 'લા છે. માં નીચે જણાવેલા ગ્રંથે છપાય છે,
'ન સમુચ્ચય રિકા સહિત. ભગવાને ટિક. જઈ શકહા સાધી. શાંતિનાથ ચરિત્ર પવબંધ.
સદાવાદમાં રોડ ભાઈ ભગુભાઈ તરફથી ચાલતા થપ્રસિદ્ધિ : - મા હેમાદર્પત રાજાનુશારા હદ તિ લઘુ ન્યાસ , " તથા ન્યાયાલેક બહાર પડેલ છે અને હાલમાં નીરો લખેલા
''ના રહણ્ય તત્વાર્થ સટક, પ્રકરણમાં પ્રમાણલક્ષ્ય ને પ્રમણકાલિકા (તયાર થાય છે.) ૬ શ્રી બનારસ યશવિજય થમાળામાં નીચે લખેલ છે પ્રસિદ્ધ થઈ
છે મારા વાકાલંકાર મુળ. મહિલાનુશાસને અવયુક્ત. . . . દાનુશાસઃ લત. ગુવાળી.
દ્ધિહેમ શબાનુશાસન મૂઠી. : - પ્રહ ભાગ ૧-૨ મુદ્રિત કુમુદચંદ્ર પ્રકરણ.
કવિકટુ છે નીચે લખેલ એ છપાય છે. તે તર્ક ( સરક) વિજય પ્રશસ્તિ કાવ્ય. કાંપતાકા સરિક શાળિભર શરિત્ર.

Page #21

જેન વેતામ્બર સંપ્રદાયના સંરકૃત ને ભાગધી ની ટૂંક નોંધ. ૨ ન્યાય મંજૂરા.
નાકરાવતારિકા ( બીજા પરિડેથી ૮ શ્રી ભાવનગર જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા તરફથી હાલ સુધીમાં નીચે લખે ગ્રં બહાર પડ્યા છે. કી વિષ્ટિ શલાક પુરૂષ ચરિત્ર દ્રવ્ય સાતિકા સટિક ભાષાંતરયુકત,
(૩૫૦૦૦ કલેક). લકાત્ત્વનિર્ણય ભાષાંતર યુક્ત. હેમ લઘુ પ્રક્રિયા. અભિધા ચિંતામણિ મૂળ. વાદ્ધમાન દ્વાત્રિશિકા સટિક, શ્રી વિજયચંદ કેવી ચરિત્ર મા ગાધી. પ્રબંધ ચિંતામણિ. શ્રી હરિભદ્રસૂતિ ગ્રંથમાળા. શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરકૃત રથમાળા, શ્રી યશોવિજયજીકૃત ગ્રંથમાળા (દશ ગ્રંથન સંગ્રહ) નીચે જણાવેલા ગ્રંથો છપાય છે.
શ્રી વાસુપૂજ્ય ચરિત્ર પદબંધ શીવમાંનસૂરિકૃત શ્રી ગબિંદુ સકિ. શ્રી કાત્રિશત્ કાવિંશિકા સટીક. શ્રી કર્મગ્રંથ દેસૂરિકૃત પજ્ઞટિકાયુક્ત. શ્રી શાંતિનાથ ચરિત્ર ગદ્યગંધ. શ્રી પ્રશમરતિ સટિક ( શરૂ થયું છે.) શ્રી પંચાશક સટિક (તૈયાર થાય છે.)
શ્રી પરિશિષ્ટ પર્વ. ૯ શ્રી પાલીતાણા વિદ્યારિક વર્ગ તરફથી નીચે જણાવેલા છે હાલ સુધ હાથ ધરવામાં આવ્યા છે.
ધર્મ સંગ્રેડું ભાષાંતર યુક્ત, સુમારે છ ભાગ છપાયેલ છે. ધર્મરન , ત્રણ ભાગમાં પૂર્ણ થયેલ છે. ઉપદેશ રત્નાકર , પૂર્વાર્ધ. ૯ પદે પદ ,, પૃવાર્ધ. શ્રેણિક ચરિત્ર ( દ્વાશ્રય) પૂર્વાર્ધ.
પાછળના ત્રણ છે પૂર્ણ થવાની જરૂર જેવા છે. પ્રથમ ગ્રંથ પ્રારં આ શુદ્ધ છપાવા યેય છે.
૧ કલકત્તામાં છપાયેલ હાલમાં નહીં મળવાથી વધારે શુદ્ધ કરી કેટલાક પો ૨ છપાવવા તૈયાર કરેલ છે.

Page #22

૧૮
જૈન ધર્મ પ્રકાશ. 3. ભાવનગર આમાનદ સભા તરફથી જીવવિચાર, નવતત્વ ને દંડક અવવિ ાપર સહિત બહાર પાડવામાં આવેલ છે. હાલમાં કુમારવિડાર શતક સટિક,
બંદુ સટિક ' અને શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ આ ત્રણ ગ્રથ ભાષાંતર સહિત બડાર " કા રાલે છે.
૧૧. શ્રી રામચંદ્ર જેન શાસ્ત્રમાળ તરફથી ૭-૮ હિંદી ભાષાંતર સાથે હાર પડેલા માં આવ્યા છે. તેમાં તત્ત્વાર્થ ભાણયુક્ત અને દ્રવ્યાનુગતર્કશું એ છે કે વેતામ્બર સંપ્રદાયના છપાયા છે. હાલમાં સ્યાદાદમંજરી હિંદી જાનુવાદ સાથે છપ ય છે. - ૧ ૨ જામનગર ખાતે શ્રાવક હીરાલાલ હંસરાજે પ્રથમ પ્રકાશ ( ભાગ જે !. દ્રવ્ય) તથા આદ્વાદમંજરી ભાષાંતર સાથે બહાર પાડ્યા પછી હા: " ઘ બહાર પાડેલા છે. ઉત્તરાધ્યયન ટીકા.
સુખબોધિવૃત્તિ. કાવ્યુંજય મહાભ્ય.
પરિમલ ચરિત્ર, આમ પ્રધ.
ગૌતમકુળક લઘુત્તિ. દાનાદિ કુલક વૃત્તિ,
ચામાચી વ્યાખ્યાન, મુકિત મુકતાવળી.
અઠ્ઠાઈ વ્યાખ્યાન, સમ્યકત્વ કામુદી.
શ્રમણ સૂરાવરિ. રિહિણીય ચરિત્ર.
પાક્ષિકશ્રાવરિ.. નાભા કરાજ ચરિત્ર.
યુક્તિ પ્રકાશ સટક. 9 તમકુમાર ચરિ.
શ્રીપાળ ચરિત્ર (માગધી ને
સંસ્કૃત બંને) હાલમાં નીચે જણાવેલ છે છપાય છે એમ તે લખે છે. વિચાર ટકા.
દંડક ટીકા. નળ પંચાશિકા ટીકા.
અબડચરિત્ર, - પુરૂષ ચરિત્ર.
ગૌતમ પુછવૃત્તિ. નવા વૃત્તિ
૧૩ આ શિવાય જીતી જુદી વ્યક્તિ વિગેરે તરફથી નીચે જણાવેલા છે બડાર ૧ - મ આવેલ છે.
* આ છે પ્રથ! અમદાવાદમાં જુ વાળા તરફ ધી છપાયેલ છે. - આ છે માધ્યમ બનારસ પછી મનગર ને હાલમાં મુંબઈ જવાય છે. - આ છે , અમદાવાદમાં શેડમ :મુખભાઈ ભગુભ ઈ તરફથી ય છે.

Page #23

* જન વેતામ્બર સંપ્રદાયના છપાતા સંસ્કૃત ને માગધી ઍથેની ટુંક નં. ૨૧
( અમદાવાદથી ) વિવેકવિલાસ ભાષાંતરયુક્ત. પ્રશમરતિમૂળ, ગુણવર્મા ચરિત્ર. ,
પત્તા સંગ્રહ. જગડુ ચરિત્ર )
ચઉસરણ પયગ્ન વિગેરે. પ્રબંધચિંતામણિ, ,
રંભામંજરી નાટિક. સંઘપટ્ટક કાવ્ય છે, લઘુ વૃહત્ પ્રાકૃત વ્યાકરણ અર્થ સાથે મીયાગામથી, જ્ઞાનસાર (અષ્ટક) ભાષાંતર સાથે. ભાવનગરથી. આચાર પ્રદીપ મૂળ ને ટીકા સાથે ખેડાથી, પડું દર્શન સમુચ્ચય લઘુટકા. બનારસથી.
( બમ્બે ગવર્નમેન્ટ તરફથી ). કુમારપાળ ચરિત્ર ( દ્વાશ્રય પ્રાકૃત) દેશી નામમાળા, ક્ષત્ર ચુડામણિ.
પ્રાકૃત લક્ષણ હમીર કાવ્ય
૧૪ આ શિવાય બાબુસાહેબ ધનપતિસિંહજી બહાદુર તરફથી અગ્યાર અં ઉવવાઇ, રાયપણી, જીવાભિગમ, પાવણ, જમ્બુદ્વીપ પક્ષત્તિ, નિર્યાવળી (ઉપાંગે ઉત્તરાધ્યયન, નદી, અનુગદ્વાર, કલ્પસૂત્રને પન્નાઓ તથા જેનારામાયણને શ્રાદ્ધ નકૃત્ય-તેમાં અનુગદ્વાર સુધીનાં સૂત્ર ટકાને મૂળના ભાષાંતર સાથે છપાયેલાં
આટલી ટૂંકી નોંધ ઉપરથી આજસુધી છપાએલા ને છપાતા સંસ્કૃતને મા ધી સંબધી હકીકત ધ્યાન પર આવશે. હાલમાં શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સ શ્રી આત્માનંદ સભા, શ્રી યશોવિજયજી જૈન પાઠશાળા બનારસ, બંગાળ એશિ ટિક સાઈટી, શેઠ મનસુખભાઈ ભગુભાઈ તથા શ્રાવક હીરાલાલ હંસરાજ તરફ આ સંબંધમાં સારો પ્રયાસ ચાલે છે, તેથી ધારવા પ્રમાણે ટુંકા વખતમાં સારી : ખ્યામાં ગ્રંથ બહાર પડવાનો સંભવ છે..
યુરોપીયન વિદ્વાને પણ આ સંબંધમાં પ્રયત્ન કરે છે. ગણિ સમુ રચય ટીક અને પ્રમેયરત્નકોષ તૈયાર થઈને અમારી તરફ આવેલ છે. તે હવે ૫ છપાવવાના છે.
ઉપર જણાવેલી નોંધમાં કોઈ ગ્રંથ રડી ગયેલ હોય અથવા ફેરફાર લખ લ હેાય તે અમારી તરફ લખી મોકલવા તસ્દી લેવી, જેથી એ સુધારો વધ ફરીને પ્રગટ કરશું.
9 આ ત્રણ ગ્રંથે હાલમળતા નથી. ૨ શ્રી ત્રિ. શ. પુ. ચરિત્રના ૭ મા પર્વમાં કરીને શુદ્ધ છપાવ્યું છે.

Page #24

જૈન ધર્મ પ્રકાશ. સંકુન ને લગધી ભાષામાં એટલું બધું જૈન સાહિત્ય છે કે ગમે તેટલી સં. - જુદી જુદું એ કામ હાથ ધરે તે પણ વપ પર્યંત ચાલે તેમ છે. ખાસ કરીને ોિય શુદ્ધ કરવા અને ઉંચા ટકાઉ કાગળ ઉપર છપાવવાની અમારી ખા સ વિનંતિ છે.
ભાષાંતરે પ્રગટ કરવા કરતાં મૂળ છે શુદ્ધ કરીને છપાવવામાં આવે તે ઘા કામ છે. કારણ કે સંસ્કૃત ને માગધી સાહિત્ય એવી ઉંચી પ્રતિનું છે કે
ત્યારે તેવું બનાવવાને કઈ પણ શક્તિમાન નથી, તેથી અનેક ઉપદ્રથી વિનાશ થતાં જેટલું બચી રહ્યાં છે તેટલું જાળવી રાખવાની આવશ્યકતા છે, દિલગિરી પાત્ર રહી છે કે કેટલાક પુસ્તક ડારના અધિપતિઓ ને રીકે તેમજ પુષ્કળ પુરતાની સંપત્તિ ધરાવનારા મુનિ મહારાજાએ પોતાની પાસેનાં પુસ્તકોનું લીસ્ટ આપવા જેટલી ઉદારતા પણ બતાવતા નથી. હાલમાં જેને કેન્ફરન્સ તરફથી જૈન ગ્રંથાવળી બહાર પાડવામાં આવી છે, તેમાં બતાવેલ છે કરતાં લગભગ ડબલ બીન ધ હેવાને સંભવ છે. તેનાં નામે તે સ્થળે પણ જે બાર પાડવામાં આવે તે તેનો ઉપગ બીજાઓ કરી શકે અને તેને વિનાશ થતો અટકે. આશા છે કે ઉપર જણાવેલી બંને પ્રકારની વિનંતિ ઉપર તેને લાગતાવળગતાઓ ધ્યાન પશે કે જેથી આપણે અમૂલ્ય વાસે લાંબા વખત સુધી જળવાઈ રહેશે. તથાસ્તુ.
हितोपदेश.
( અનુસંધાને પુષ્ટ ૯૪ થી. ). પર. મેડીએનના રાજા મહાન સિકંદરની મ ણ ઉદ્ધત સ્વભાવની હતી. પિતાના પુત્રના રાજકાજના કામમાં તે વારંવાર આડી આવતી હતી. તથાપિ પિતાની માતાના ઉપર અભાવ નહિ લાવતાં આ મેટા બાદશાહે એશિયાખંડની ચડાઇમાંથી પિતાને મળેલી કિંમતી વસ્તુઓમાંથી કેટલીક તેની માને ભેટ તરીકે જો કલી દીધી, અને એક પત્રથી વિનંતિ કરી કે તેના હાકેમ એ-ટીપિટરને સલાહશાંતિથી રાત્રે કરવા દેવું. તેની મા તે તેના સ્વભાવ પ્રમાણે એન્ટીપિટરને પજવવા લગી. હાકે છે તેની મા વિષે સિકંદરને ફાઈ કરી ત્યારે સિકંદરે તેને આ પ્રમાણે ઉત્તર આપે –
“ મારી માતાના આનું એક ટીપું તારા છ પાને રદ કરવાને બસ કે માતૃપ્રેમ! તમાં પ્રાંતથી આજના વદી પુ યા પુત્રીઓએ પિતાનો માબાપ પ્રત્યે કે.

Page #25

રડતાપદેશ
૧૭
વી રીતે વર્તવુ' જોઈએ તેના પુરતા ખ્યાલ કરવેા, તેમનું અયેાગ્ય કહેવુ હાય તે પણ તેમનુ' કદિ અપમાન કરવુ' ન જોઇએ.
૫૩. માણસા સાથે જેમ સ્નેહભાવ અને સભ્યતાથી વર્તવાની જરૂર છે તેમ ખીજા પ્રાણી ઉપર પણ તમારે માયાળુપણે વર્તવું જોઈએ. નાનાં પ્રાણીએ પર નિ યપણે વર્તવાની ટેવથી તેઓને કેવુ' દુઃખ પ્રાપ્ત થતું હશે ?
૫૪. ખીજા માણસની ખરાખરી કરવાની બે રીત છે. એક . પ્રકાર એ છે કે ઉદ્યોગને આગ્રહુવડે તેની સ્થિતિએ પહેાચવાને ઇવુ, અને બીજો એથી વિરૂદ્ધ એ છે જે પાતાથી ઉંચે ચડેલાને પહેાચવા માટે પાતે ચડવાના પ્રયત્ન કરવાને બદલે તેને પેાતાની ખરાખર કરવાને અથવા પાતાથી પણ નીચે પાડવાને ઇચ્છવું. પ્રથમની ઇચ્છાને સ્પર્ધા કહે છે તે સારી છે. બીજી ઇચ્છા ઇર્ષ્યા કહેવાય છે તે નઠારી છે.
૫૫. બીજાના દુ:ખથી રાજી થવુ એ જેમ પાપ છે, તેમ બીજાના સુખને સહન નહિ કરવુ' એ પણ મ્હાટું પાપ છે,
૫૬. તમે ક્રોધના આવેશને આધીન છે એમ જણાય તે! તમારે તમારા મનમાં એટલે તે નિર્ણય કરવા કે જયાં સુધી આવેશ રહે ત્યાં સુધી એક શબ્દ પણ ઉચ્ચારવું નહિ. ક્રોધ પણ ગાંડપણુજ છે.ક્રોધ અને ગાંડપણમાં અ`તર માત્ર એટલેજ છે કે પહેલા થાડે! કાળ રહે છે અને બીજી ઘણા કાળ રહે છે. ક્રોધના જય કરવા માટે પૂર્વ પુરૂષોનાં સચ્ચરિત્રાનું અનુકરણ કરવું અને ક્ષમારૂપી કુહાડીથી તેને નાશ કરવા.
પ૭. ગાળ દેનારને ગાળ આપવી એ વાતને તમે ન્યાય માનતા હેા તા ભલે, પણ હું ધારૂં છું કે ગાળ સાંભળીને શાંતિ (ધીરજ) પકડી ચાલી જનાર માણસ ન્યાયાધીશ કરતાં પણ વધારે સરસ દડ દેનારે થાય છે. કેમકે ગાળ આપનાર એથી વધારે લા પામી પસ્તાવા કરે છે. ક્રોધ સામે ક્રોધ અને ગાળ સામે ગાળ આપવી એમાં બન્ને પક્ષની સરખીજ કિમ્મત થાય છે. નડા માણસ નઠારાપણું બતાવે ત્યારે સજ્જને સારાપણું શામાટે નહિં મતાવવું ?
૧૮. એક જૂઠાણુ બીજા અનેક રૃઠાણાંને ઉભાં કરે છે. એક પાપકર્મ - તુ' અનેક પાપકમાં કરાવે છે, કેમકે પાપી માણસને પેાતાનું એક પાપ ઢાંકવા જતાં ~‘ પાપ કરવાંજ પડેછે. માટે વધારે શ્રેષ્ઠ રસ્તા એજ છે કે માણસે અસત્ય-પાપને રસ્તે પ્રથમથીજ રાડવું નહિ.
૫. લાકા એમ ધારે છે કે માત્ર લવાથી શું થયું? પણ વાણીથી જગત

Page #26

જૈન ધર્મ પ્રકાશ. = ૨૩ છે અને સાથીજ વિધ વેરી થાય છે. તમારે તમારી વાને વશ રાખCી ઈ. ઘણું માણસે વનમાં સીધાં અને સારાં હોય છે, તથાપિ તેમની વાણી ( વાંકો અને કાર હોવાથી તેઓ અળખામણ થઈ પડે છે.
૬૦. માણસને જીભ એક અને કાન બે હેક્ય છે. તેનું સમાધાન આ પ્રસંગે - ઉનાથી એમ કરીએ કે “ડું બોલવાને જીભ એક છે અને ઘણું સાંભળવાને
{છે છે. “ન બેયામાં નવ ગુણ” તે પણ મનન કરવા જેવું છે. જેમ તેમ લવારી - વ તેથી ટેકાના ત્રણ શેરમાં ખપવા જેવું થાય છે.
દો. આ પિતાનું અને આ પારકું એવગણના કરવી એ હલકી માના પુરૂકામ છે. ઉઢાર ચરિત્રવાળાઓને મન તે આખી પૃથ્વી કુટુંબ તુલ્ય છે. ભિન્ન- આ એજ ઉદારતા છે. પિતામો ને ખાલી કરી દેવામાં જ ઉદારતાને
એ કહે છે એમ નથી, પણ પિતાના અધિકારો ને મટાઈને ગર્વ નહિ રાખતાં - જો દાં, ઉચાં નીચાં ( ગરીબ યા તવંગર) શાના ઉપર સમાનભાવ રારો. નાજ ખરી ઉદારતા છે.
. જેને કરવાથી પિતાને લાભ થાય તે બધાં કૃત્યે સારાંજ છે, એવું . cણા માણસો મળે છે, પરંતુ પારકી હાનિમાં પોતાની અને પરિણામે
જ છે, એ વાત લોકો સમજી શકતા નથી. વળી એના હિતમાટે ઘણા* હિ કરવું એ શું નીતિ છે? કાયદે ભલે શિક્ષા ન કરે પણ જેથી જનસમુદાહાનિ પહેરે તે અનીતિજ છે.
૩. “એ તો એમજ ચાલેશું કરીએ,સંસારી થયા,સંસારમાં સાચું નભતું - ” આાવ આવા વચને બલીને કેટલાએક પિતાના પાપાચરણને બચાવ કરે છે; કન એમ જરાવ કરે તે કાયરનું કામ છે. શું નીતિને રસ્તે ચાલવામાં સંસારી લે- ચણ આવે છે? નહિ. નીતિમાં સુખ એ જ નિયમ અને દુઃખ તે માત્ર
ર. નોનિપુણ પુરૂ ભલે નિંદા કરી કે હતુતિ કરે, લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાઓ : જાઓ, મૃત્યુ ભલે આજ આવે કે કાલે આવે, પણ ધીરપુરૂ ન્યાયના - : એની પરે કદિ ચલિત થતા નથી. સુવર્ણ જેમ તપાવે છે ને !
છે. તેવી જ રીતે ન્યાયી પુરૂષો સંકટ (સેંકડે ગમે થી કોઢ * : - ને સત્યને જય પ્રત્યક્ષ બતાવે છે,
દમારા પિતા થવું હોય તે પ્રકારનું દદત લે છે, પુત્ર થવું પડ ય ને - ' ' મા : મરણ કરો, અધુ બનવાને ભરત તથા લસણને લામાં રાખો, પતિ

Page #27

હિતોપદેશ.
૨૧૯ થવું હોય તે રામને સતી થવું હોય તે સીતાનું સ્મરણ કરજે, અને ખરા સેવક થવું હેય તે હનુમાનનું ચણાંત લેજે.
૬. આગ્રહ અને દુરાગ્રહમાં ઘણે અંતર છે. એક સશુણ છે, બીજો દુર્ગુણ છે. સારાં કામ કરવાને હઠ પકડે તે આગ્રહ અને નઠારું કામ કરવાને હડ પકડ તેજ દુરાગ્રહ (કદાગ્રહ). સારાં કામને સે વિન આવે છે (શ્રેયાંસિરાતાનિવિજ્ઞાનિ) તથાપિ પ્રયત્ન વડે વિના માત્ર દૂર થઈ શકે છે.
૬૭. એક સારું કામ આરંભ્યા પછી તે કામ આગ્રહથી પાર પાડવું જોઈએ. નબળા લે કે વિદ્મના ભયથી કોઈ કામ આરંભ જ કરતા નથી (જેમ કાયર પુરૂછે. વ્રત પચ્ચખાણ નિયમ લેવા માટે પ્રથમથી જ ભય પામી આરંભ કરી શકતા નથી. તે પણ આવા કર્માધીને છ વ્યાપારાદિ કરવામાં કમર કસીને આગેવાન બની જાય છે તે આશ્ચર્ય છે!); મધ્યમ વર્ગને કામ આરંભ્યા પછી વિદને લીધે પડતું મુકી દે છે (જેમ કોઈ પુરૂષ દેશવિરતિ સર્વવિરતિ કે કોઈ પણ નિયમ લઈને સ્વચ્છંદબુદ્ધિથી યા વિના સંકટ આવ્યેથી કે પ્રમાદથી વિરાધી નાખે છે અને દુર્ગતિના ભાગી થાય છે); પણ ઉત્તમ પુરૂષે ગમે વિને આવ્યાં છતાં પણ લીધેલું કામ સિદ્ધ કર્યા વિના છેડતા નથી. (વંકચૂલ કુમાર જેમ પ્રાણુત કષ્ટ પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ કાગડાના માંસના લીધેલ નિયમમાં કિંચિત્ ચલાયમાન નહિ થયા તેવી રીતે અનેક વીરરએ ધર્યપણું ધારી સ્વહિત સાધ્યું છે.)
૬૮ પરસ્પર બ્રાતૃભાવથી વર્તવું; ત્રીભાવનાને હૃદયમાં ચિંતવનાર પુરૂષ સર્વ જી સાથે ત્રીભાવથી વર્તી સ્વહિત પ્રાપ્ત કરે છે.
૬૯ વ્યાધિઓ-દુઃખોની ઉત્પત્તિને ઈશ્વરી કેપ અથવા અન્ય પુરૂષપર આરેપનું કારણ આપવા કરતાં તમારે તેને તમારાજ પૂર્વકર્મનું ફળ (વિપાક) માનવું જોઈએ. પૂર્વભવને વિષે અન્ય જીવોની હિંસા કરવામાં રક્તપણે વર્તતાં કાંઈ વિચાર નહિ કર્યો. તે હવે મિથ્યા આ રોદ્ર ધ્યાન કરવા કરતાં સમતા ભાવે સહન કરી ફરી ન બંધન થાય તે ઉપાયજ ઉત્તમ છે. વેબસાવિત્ત તીય,રાજીવ સંતાપ,
૭૦ મિતાહાર એ શારીરિક સુખની સર્વોત્તમ કુંચી છે. અત્યાહાર માણસના શરીરની પાયમાલી કરે છે. માદક પદાથી મનને તથા બુદ્ધિને બગાડવાવાળા છે.
૭૧ તમારે તનદુરસ્ત થવું હોય તે તમે નિયમી, નિગ્રહી અને નીતિવાળા થાઓ, નીતિવાળા થવુ હોય તે તમે સાર–ભલા થાઓ, સારા થવા ઈચ્છતા હૈ તા ડા થાઓ અને ડાદ થવાને ઈછતા હે તે પવિત્ર અને પરમ ભક્ત થાઓ.
૭૨ જુવાની, લક્ષ્મી, અધિકાર અને અવિવેક એ એક એક પણ અનર્થનું મૂળ છે ત્યારે એ ચારેને વાસ હોય ત્યાં કેટલે બધે અનર્થ થતું હશે?

Page #28

જેને ધર્મ નકારા.
છ૩ રીતભાત અથવા સભ્યતા નિરૂપયેગી નથી પણ તે ખાનદાન અને વકોહાર મનનું ફળ છે.
હક છે પણ સત્કાર્ય ઘણા જ્ઞાનની કિસ્મત બરોબર છે.
૭૫ રેગ્યતાના નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરવું એ પણ શારીરિક દોષ છે, તેથી રમેનશન (ઉપવાસ), ઉદરી (ભૂખ કરતાં ચાર પાંચ કવલ ઉણુ ખાવા ) વગેરે અવશ્ય કરવા ગ્ય છે.
છ૪ એક બાળક ભવિષ્યમાં સારી કે નઠારી વર્તણુકનું નીવડવું તે તેની માતાના શિક્ષણ ઉપર આધાર રાખે છે.
૭૭ સારા આચરણથી પિતાના પિતાને જે પ્રસન્ન કરે તે જ પુત્ર અને જે પિતાને પતિનું હિત છે તેજ સ્ત્રી, દુઃખ તથા સુખ વખતે એક રહેણીથી વર્તે તે મિત્ર; જગત્માં પુણ્યવતનેજ એ ત્રણ મળે છે.
હ૮ પાપનું નિવારણ કરે, લાભ થવાનો રસ્તો બતાવે, છાની વાતને ગુપ્ત રાખે, ગુણને પ્રસિદ્ધ કરે, દુઃખમાં ફસાયેલ હોય તે પણ છેડીને ચાલ્યો ન જાય, જરૂર
તે દ્રવ્ય પણ આપે–એ સારા મિત્રોનું લક્ષણ છે. સ્વાથી મિત્રો તે કામ ડ મા જવામાં આવે છે. જુઓ કે અભયકુમાર મંત્રીએ પોતાને મિત્ર આદ્રકુમાર -અના દેશમાં હોવાથી તેના હિત અર્થે પ્રતિમાજી મોકલીને પણ તેને પ્રતિબંધ . તે જ સાચા મિત્રો જાણવા કે જે ભંવને નિસ્વાર કરાવે.
૯ સહુ કોઈ સુખને વાંછે છે. પણ તે પ્રાપ્ત કરવા વિરલા રત્ન જ તેની બે જ કરે છે. ખરું સુખ ઇષ્ટ છે તો પ્રમાદને ત્યાગ કરી ધર્મકાર્યને વિષે શીઘ પરાયણ છે. કાલ કરવું ધાર્યું હોય તે આજેજ-હમણાં કરે, નહિતર કરશું કરશું કરીને કાળને વશ થઈ જઈ મનુષ્યજન્મ હારી જશે. અન્ય દર્શનમાં થયેલ ભર્તૃહરિ પણ
અહે કેટલું આપ આયુષ્ય ધારો, ગયું અર્ધ તો રાતથી તે વિચાર; વાયું ભાગ પા બાહ્યમાં ખેલ ખેલી, ગયું હોય તે વૃદ્ધ કાયા ખડેલી, વળી ઉપજે રેગ ચિંતા અનેકો. - ઉમેરે કરી સુખને વણ લેખો; ઘણી માનસી અધિઓ ને ઉપાધિ, કહે તેહમાં સુખ કયાંથી સમાધિ?
૨.

Page #29

હિતોપદેશ.
વળી કહે છે–
નથી રાચતો રાજલક્ષ્મીથી કાઈ, નથી દેખતો સુખ સંસાર માંહી; ભલે વિષ ભેગો દીર્ઘ કાળ, થશે તે પરિણામમાં દુ:ખ વાળ,
૩,
છે ભેગ વિષય બધે નકી રે જવાને, તેનો વિયોગ દિન એક નકી થવાને; સ્વત: જતાં મન અતિ પરિતાપ વ્યાપે,
હાથે કરી તજી જતાં સુખ શાંતિ આપે. ૧ ૮૦ ચીનને એક ડાહ્યા બાદશાહ બોલ્યું હતું કે “જે કોઈ માણસ કામ કરે અથવા કઈ રમી આળસુ રહે તે મારી બાદશાહીમાં તેને લીધે એક બીજ મ ણસને ભુખે મરવું પડે.”
( ૮૧ રોમના સેન્સર કેટેએ કહ્યું કે “મારી જીદગીમાં માત્ર ત્રણ કૃત્યને માટે મને પસ્તાવો થાય છે. ૧ મારી સ્ત્રીને મેં એકવાર ગુપ્ત વાત કહી હતી; ૨ પગરર જઈ શકાતું હતું છતાં એકવાર જળમાર્ગે ગયે હતે; ૩ કંઈ પણ કામ કર્યા - ગરમેં એક દિવસ ગુમાવ્યું હતું.”
૮૨ સજજન પુરૂને કાળ વિદ્યા કળાને અભ્યાસ કરવામાં, આશિ લાભ માટે ઉદ્યમ કરવા માં, પરમાર્થ કરવામાં અને આત્મ સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવા જાય છે. જયારે મૂર્ખ પુરૂને કાળ પારકી નિંદા કરવામાં, ગામગપાટા ( ચાર ? કારની વિકથા) મારવામાં, અનર્થ દંડમાં, ફ્લેશાદિ કરવામાં અને પ્રમાદીપણે રે વામાં જાય છે, અને તેમ કરીને તેઓ અગતિને આધીન થાય છે.
૮૩ ઇંચ લોકે સ્વતંત્રતાનું મોટું કારણ ત્રણ શબ્દોની ટુંકી કહેવત vidia “ Vivro (lepen ” $2574221 reg To live upon little.
૮૪ પિશાક બને તેટલે સાદો રાખવે વ્યવહારિક ખર્ચ સિવાય મોટા ખ કરવા નહિ.
૮૫ નિરંતર પરેપકાર ક. * કંજર સુખએ કણ ગીરા, ખટા વાકા આહાર; કીડી કણકે લે ચલી, પિષણ નિજ પરિવાર.”
૮૬ ગરીબી ગણાવાની શરમ રાખવી નહિં. ગરીબની તેની ગરીબાઈ મા નિંદા નહિ કરવી અને તવંગરને તેના તવંગરપણુ માટે માન નહિ આપવું. સર દષ્ટિ રાખવી. “રાવ રંકમે ભેદ ન જાને, કનક ઉપલ સમ માને; તે જ મેં જોગીસર પૂરા, નિત્ય ચડતે ગુણઠાણે.” (ચિદાનંદજી.)

Page #30

જે ધર્મ પ્રકાશ. ૩ જોબ કરે નહિ, એ કરવા નહીં, કરકસર કી, કંજુ'કરવી, કર નહિ કરવું (ઉધાર માલ લે તે કરજ જેવું જ છે), આવકને : મા પોતાનું ખર્ચ રાખવું, પ્રમાણિકપણે વર્તવું તથા વ્યવહાર એ રાખો.
:: દ્રયદિ સાધનોનો સંગ્રહ કરી તેને ઉપગ પરોપકારના પુણ્યરૂપ એ માં કરો, જેથી તમારા જીવિતનું અને કરેલા શ્રમનું સાફલ્ય થાય.
:સ્ત્રીની ચેતા ---૧ પવિત્રતા, ૨ ગંભીરપણું, ૩ ઉદ્યમ, ૪ કરકસર, પ વિના, Jડકાર્ય નું જ્ઞાન, ૮ સારો સ્વભાવ ( ક્ષમા) અને ૯ સિંદર્ય છે . . ર શ કરી એમાં ઉપરનાં લક્ષણો હોવાં જોઈએ.
૯૦ વેચ્છાએ કદિ પણ ખરે પ્યાર કરતી જ નથી, તેમને પ્યાર પરવત્ છે. છે : અને સંભીર સ્વભાવવાળી કુલીન સ્ત્રીને પરણવું યોગ્ય છે.
દ' વહેલા ઉઠવાની ટેવ પાડવી, સારું કામ કરે તે સ્ત્રીને સ્વરૂપવાન
ક છે વડાં જે કઈ પુરૂષના કપડા ઉપર જરા ડાઘ પડેલે લેવામાં છે . સ્ત્રીની ટીકા થાય છે.
, જીની પ્રશંસા કરી. નહિ તેમજ તેને બતાવ નહિ તેની . . પણ હવે નહીં.
: : પફ એક પત્નીવ્રત પાળવું. ક ૧ વાન પુરૂ પિતાની સ્ત્રીને કદિ પરાયા રક્ષણમાં સેંપવી નહિ. - " :રીબીમાં પણ પણિયા શ્રાવકની જેમ સંતોષ ધરી આનંદ માન –
“ The Happy low lies down unhappy lo wear's the crown.” નવનીધિ કદી હોય પણ, દશમે નિધિ વિવેક; જે તે હેય નહિ કદી, તો મૂરખ જન છેક વસ્તુ ન રહે પાત્ર વિન, પાત્રે આત્મિક જ્ઞાન;
પાત્ર થવા સેવા સદા, બ્રહ્મચર્ય અતિમાન, ૯૩ દાવો વ્યવહારકુશળ, નિપુણ, મતિમાન, ગાંભિર્યાદિ ગુણએ કરી સહત તથા ભાગનુસારપણાના ગુણે પ્રાપ્ત કરવામાં ઉજમાળ હોવા જોઈએ. આપણ ઉર્વને તેજ ઈચ્છવા એગ્ય છે; ને તેની પ્રાપ્તિ થાઓ કે જેના વડે બધિબીજ સ ત્વ રન)ને અપૂર્વ લાભ હાંસલ થાય. આ ભવ તથા પરભવને વિષે આ
ને ધર્મ જની પ્રાપ્તિ છે કે તેના વડે આપણે અનુક્રમે અજરામર સુખ પામી. ! - કાનને જયજયકાર હે!
પ્રાણલાલ મંગળજી.
કલકત્તા,

Page #31

ત્રિભુવનદાસ ભાણજી સ્મારક ક્
ભાઇશ્રી ત્રિભુવનદાસ ભાણુજીની પાછળ કરેલો શુભનત્તમ વ્યય તથા તેમની યાદગિરિ કાયમ રાખવાને શરૂ કરેલા પ્રયત્ન.
મરહુમ ભાઇશ્રી ત્રિભુવનદાસની પાછળ લેાકરવાને અનુસરીને કાર ( દાડા ) વિગેરે કરવાના અઘટિત રિવાજને તદ્ન જળાંજળ આપવામાં આ હતી; પર’તુ સ્નાત્ર ને આંગીપૂજા કરવા માટે મુકરર કરવામાં આવેલી તિથિએ ની જાવેલાં કાર્યો પરત્વે રૂ ૧૦૦૦૩ની રકમ તેમના લઘુખ' નરોત્તમદાસે શક
આપી દીધી છે.
૧૫૧) ભાઇ ત્રિભુવનદાસની મરણતિથિએ તેના વ્યાજમાં આંગી કરવામાં ૧૫૧] પાંજરાપેાળમાં કપાસીઆ વિગેરેમાં,
૧૨૫] મરણુતિથિએ માછલાની જાળ છેડાવવામાં,
૧૩૧, નિરાશ્રિત બંધુઓને તાત્કાલિક વડે ચી દેવામાં, ૫૧ શ્રી સિદ્ધાચળ તળાટી ખાતામાં.
૫૧ ગરીબ સ્થિતિની જૈન કન્યાઓને અભ્યાસ કરવાની બુકે! અપાવવામાં ૫૧] પરચુરણુ ગામામાં પારેવાની જારમાં,
૨૫ જૈન વિદ્યાશાળામાં ઇનામ આપવામાં,
૨૫) મુનિરાજને પુસ્તક લખાવી આપવામાં.
૨૫) સાધુ સાધ્વીને આષધાદ્વિ નિમિત્તે ઉપષ્ટ ભ આપવામાં.
૧૪ સાત ક્ષેત્રમાં.
૨૦) સિદ્ધક્ષેત્ર જૈન બાળાશ્રમમાં પુસ્તકાલય”માટે.
આ શિવાય બીજી રકમ પણ વાપરવાને નિર્ણય કરવામાં આવ્યે છે. તે નીચે પ્રમાણે—
૫૦૦] મરણુતિથિએ ભાવનગર જૈન કન્યાશાળાની કન્યાને જમાડવામાં ૫૦૦ મરણતિથિએ સિદ્ધક્ષેત્ર બાળાશ્રમના ખાળકૈાને જમાડવા ખાખતમાં ભાઇ શ્રી ત્રિભુવનદાસ જેવા જૈન વર્ગમાં આગેવાન, નીડર, સાહસિક અને ધાર્મિક વૃત્તિવાળા મધુની યાગિરિ કાયમ રાખવા માટે શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સ ભાની મીટીંગ મળી હતી, અને તેની અ'દર એ કાર્યને ખાસ કન્ય તરીકે સમજી ભાઇ ત્રિભુવનદાસ ભાણુજી સ્મારક ફંડ ખેાલવામાં આવ્યુ છે. તે ક્રૂડની અંદર તરતમાં કેટલીક રકમ ભરાયા બાદ બહુારગામ કેટલાએક ગૃહસ્થા ઉપર પત્ર લખતાં કેટલીક રકમ લખાઇ આવી છે, મીજી આવવાની છે. અત્યારસુધી ભરાયેલી રકમનું એકંદર લીસ્ટ હુવે પછી પ્રગટ કરવામાં આવશે,

Page #32
જેને ધર્મ પ્રકાશ. ચમ ૨૨મારક ફંડ સંબંધી પ્રયત્ન કરવા માટે એક કમીટી દશ ગૃહસ્થની આવામાં આવી છે. તેમના તરફથી પ્રયત્ન શરૂ છે. ફડને ઉપગશે કરવો તે ફંડ ઈ રહ્યા બાદ રકમના પ્રમાણમાં મુકરર કરવાનું ઠરાવ્યું છે. દરેક ઉદાર ગૃહસ્થ છે. મારક ફડ તરફ હાથ લંબાવવાની ખાસ જરૂર છે. टुंकां टुंकां वाक्यो. (લેખક પંઆણંદજાગર ) આ પણ જીવને મારે નહિં. ખીને આશ્વાસન આપવું. છુટી મુકવી નહિં. કોઈની પાસે પ્રાર્થના કરવી નહિં. કોઈની મર્થનાનો ભંગ કર નહિં. કરવામાં અખંડ ઉદ્યમ કર. દીનતાનાં વચન બોલવાં નહિં. કે જો સંગ કરે નહિં. વિનયથી બેલવું. . સહારાજનું વચન આત્માની પ્રશંસા કરવી નહિં. દુર્જનની પણ નિંદા કરવી નહિં. નં. ડાયા ચપલ રાખવાં નહિં. ઘણું અને ઘણીવાર હસવું નહિ. તા મલીન વેબ પહેરો નહિં. શત્રુને વિશ્વાસ કર નહિં. : - દેવું નહિં. વિશ્વાસવાળાને દ્રહ કરે નહિ. નથી દૂર રહેવું. કરેલા ગુણને બદલે વાળવે. દર વિચારીને જ બેસવું. સારા ગુણવાળા ઉપર રાગ ધરે, - હિત થાય તેવું જ કાર્ય કરવું. નેરહિતમાં રાગ કરે નહિં. વાંદ લાપવી નહિ. પાત્રની પરીક્ષા કથ્વી. - ' પણ જર્મનાં વચન કહેવાં નહિં. અકાર્ય કઈ દિન કરવું નહિ. કોઇ ને જ કલાક ચડાવવું નડુિં. પિતાની નિંદા થાય તેવું કરવું નહિં. ધીરજના છેડવી નહિં. દુઃખ પડતાં મુંઝાવું નહિં. , , .કાજ કરન પર રહેવું. પોતાની હદ કોઈ દહાડો છોડવી નહિ. ને ફોડ ઉપર ભુલ વિ. અશાંતિ જરૂર દાન દેવું. For Private And Personal Use Only