Book Title: Jain Dharm Parampara Ek Aetihasik Sarvakshen
Author(s): Devendramuni Shastri
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210760/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ++++ ++++ + + + + + + + + + + ++ +++ ++++ ++ ++ + ++ + + + + + + + jaina-dharma-paramparA : eka aitihAsika sarvekSaNa [bhagavAna RSabhadeva se loMkAzAha] -devendra muni zAstrI RSabhada RSabhadeva-jainadharma vizva kA eka prAcInatama dharma hai| prastuta avasarpiNIkAla meM isa dharma ke Adya saMsthApaka bhagavAna RSabhadeva haiN| jaina, bauddha aura vaidika tInoM hI paramparAoM meM ve upAsya ke rUpa meM rahe haiN| unakA tejasvI vyaktitva aura kRtitva jana-jana ke AkarSaNa kA kendra rahA hai| Adhunika itihAsa se unakI aitihAsikatA siddha nahIM ho sakatI kyoMki ve prAgaitihAsika yuga meM hue| unake pitA kA nAma nAbhi aura mAtA kA nAma marudevA thA / unakA pANigrahaNa sumaMgalA aura sunandA ke sAtha huA / sumaMgalA ne bharata aura brAhmI tathA anya aThAnaveM putroM ko janma diyA aura sunandA ne bAhubalI aura sundarI ko| kulakara vyavasthA kA anta hone para ve rAjA bane, rAjanIti kA pracalana kiyA, khetI Adi kI kalA sikhAkara khAdya-samasyA kA samAdhAna kiyA; apane jyeSTha putra bharata ko bahattara kalAe~, aura kaniSTha putra bAhubalI ko prANI-lakSaNoM kA jJAna karAyA; aura brAhmI ko aThAraha lipiyoM kA tathA sundarI ko gaNita vidyA kA.parijJAna kraayaa| asi-masi aura kRSi kI vyavasthA kii| varNa-vyavasthA kI saMsthApanA kii| anta meM bharata ko rAjya dekara cAra hajAra vyaktiyoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| janatA zramaNacaryA ke anusAra bhikSA dene kI vidhi se eka saMvatsara taka bhikSA nahIM milii| usake pazcAt unake pautra zreyAsa ne ikSurasa kI bhikSA dI jisase ikSu tRtIyA yA aparicita thI, ataH akSaya tRtIyA parva kA prArambha huaa| eka hajAra varSa ke pazcAt unako kevalajJAna huaa| saMgha kI saMsthApanA kii| unake putra bharata ke nAma se bhAratavarSa kA nAmakaraNa huaa| bharata ko Adarza mahala meM kevalajJAna haa| unake anya sabhI putra aura putriyA~ bhI sAdhanA kara parinirvANa ko prApta huI aura mAgha kRSNA trayodazI ke dina RSabhadeva ne bhI aSTApada parvata para zivagati prApta kI jisase zivarAtri vizruta huii| bAIsa tIrthakara-bhagavAna RSabhadeva ke pazcAt ajita, sambhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, suvidhi, (puSpadanta), zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzvanAtha--ye bAIsa tIrthakara hue| ariSTanemi-bhagavAna ariSTanemi aura bhagavAna pArzva-ina donoM kI Adhunika vidvAna aitihAsika mahApuruSa mAnate haiM / ariSTanemi zrIkRSNa ke cacere bhAI the| Rgveda Adi meM unake nAma kA ullekha milatA hai / yajurveda, sAmaveda, chAndogyopaniSad, mahAbhArata, skaMdapurANa, prabhAsapurANa Adi meM bhI unake astitva kA saMketa milatA hai| mAMsa ke lie mAre jAne vAle prANiyoM kI rakSA hetu unhoMne ugrasena nareza kI putrI rAjImatI ke sAtha vivAha karane se inakAra kiyA aura svayaM gRha tyAgakara zramaNa bane, kevalajJAna prApta kara raivatAcala (girinAra) para mukta hue| mAMsAhAra ke virodha meM jo unhoMne abhiyAna prArambha kiyA vaha itihAsa ke pRSThoM meM Aja bhI camaka rahA hai / vAsudeva zrIkRSNa unake parama bhaktoM meM se the|' pArzvanAtha bhagavAna pArzvanAtha vArANasI ke rAjakumAra the| unake pitA kA nAma azvasena aura mAtA kA nAma vAmAdevI thaa| ApakA janma I. pU. 850 meM pauSakRSNA dazamI ko huA thaa| Apake yuga meM tApasa paramparA meM vividha prakAra kI vivekazUnya kriyAe~ pracalita thiiN| gRhasthAvasthA meM hI paMcAgni tapa tapate hue kamaTha ko ahiMsA kA pAvana upadeza diyA aura dhunI ke lakkar3a meM se jalate hue sarpa kA uddhAra kiyaa| zramaNa banane ke pazcAt ugra sAdhanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa kara sarvajJa bane aura vivekamUlaka dharma-sAdhanA kA pracAra kiyA aura anta meM sammedazikhara ( bihAra prAnta) para parinirvANa ko prApta hue / pAzcAtya aura paurvAtya sabhI vidvAnoM ne bhagavAna pArzva kI aitihAsikatA ko svIkAra kiyA hai / aMguttaranikAya kI aTThakathA ke anusAra tathAgata buddha ke cAcA bappa nirgratha zrAvaka the / dharmAnanda kozAMbI kA abhimata hai ki buddha ne apane sAdhaka jIvana ke prArambhika kAla meM bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ko apanAyA thA / Agama sAhitya meM pArzvanAtha ke lie puruSAdAnIya, lokapUjita, saMbuddhAtmA sarvaza evaM lokapradIpa jaise viziSTa vizeSaNa dekara unake tejasvI vyaktittva ko ujAgara kiyA gayA hai| mahAvIra- -bhagavAna mahAvIra vizva itihAsa gagana ke tejasvI sUrya the / I. pU. chaThI zatAbdI meM vaizAlI ke upanagara kSatriyakuNDa meM caitra sudi trayodazI ko ApakA janma huA / Apake pitA kA nAma rAjA siddhArtha aura mAtA kA nAma rAnI trizalA thA / dhana-dhAnya kI abhivRddhi ke kAraNa unakA nAma varddhamAna rakhA gyaa| unake bar3e bhAI kA nAma nandivarddhana, bahana kA nAma sudarzanA aura videha gaNarAjya ke manonIta adhyakSa ceTaka unake mAmA the / vasantapura ke mahAsAmanta samaravIra kI putrI yazodA ke sAtha unakA pANigrahaNa huA aura priyadarzanA nAmaka eka putrI huI jisakA pANigrahaNa jamAlI ke sAtha huA / aTThAIsa varSa kI Ayu meM mAtA-pitA ke svargastha hone para saMyama grahaNa karanA cAhA, kintu jyeSTha bhrAtA nandIvarddhana ke atyAgraha se ve do varSa gRhasthAzrama meM aura rahe / tIsa varSa kI avasthA meM gRhavAsa tyAgakara ekAkI nigraMtha muni bane / ugratapa kI sAdhanA kI / deva-dAnava-mAnava pazuoM ke dvArA bhISaNa kaSTa dene para bhI prasanna mana se use sahana kiyaa| anya tIrthaMkaroM kI apekSA mahAvIra kA tapaHkarma adhika ugra thaa| sAdhanA karate hue bAraha varSa bIte / terahavA~ varSa AyA, vaizAkha mahInA thA, zuklapakSa kI dazamI ke dina antima prahara meM sAla vRkSa ke nIce godohikA Asana se AtApanA le rahe the, taba kevalajJAna - kevaladarzana prakaTa huaa| vahA~ se vihAra kara pAvApurI padhAre / vahA~ somila brAhmaNa ne virATa yaza kA Ayojana kara rakhA thA jisameM indrabhUti agnibhUti, vAyubhUti vyakta, sudharmA maNDitaputra, mauryaputra, akaMpita, acalabhrAta, maitArya, prabhAsa ye gyAraha vedavid brAhmaNa Aye hue the| unake tarkoM kA nirasana kara unheM apane ziSya banAyA, sAtha hI cAra hajAra cAra sau unake vidvAna ziSyoM ne bhI dIkSA grahaNa kii| bhagavAna ne unhIM gyAraha vijJoM ko gaNadhara ke mahatvapUrNa pada para niyukta kiyA / zramaNa zramaNI zrAvaka-zrAvikA isa catuvidha tIrtha kI sthApanA kara tIrthaMkara bane / bhagavAna ke saMgha meM caudaha hajAra zramaNa, chattIsa hajAra zramaNiyA~ thiiN| eka lAkha unasaTha hajAra zrAvaka aura tIna lAkha aThAraha hajAra zrAvikAe~ thiiN| bhagavAna ke tyAgamaya upadeza ko zravaNa kara vIrAMgaka, vIrayaza, saMjaya, eNeyaka, seya, ziva, udayana aura zaMkha - kAzIvardhana Adi ATha rAjAoM ne zramaNa dharmagrahaNa kiyA thA / samrATa zreNika ke teIsa putroM aura teraha rAniyoM ne dIkSA grahaNa kii| dhannA aura zAlibhadra jaise dhana kuberoM ne bhI saMyama svIkAra kiyaa| Ardra kamAra jaise Aryetara jAti ke yuvakoM ne, harikezI jaise cANDAla jAtIya mumukSuoM ne aura arjuna mAlAkAra jaise krUra narahatyAroM ne bhI dIkSA grahaNa kii| gaNarAjya ke pramukha ceTaka mahAvIra ke mukhya zrAvaka the / unake chaha jAmAtA udAyana, dadhivAhana, zatAnIka, caNDapradyota, nandivarddhana, zreNika tathA nau mallavI aura no licchavI ke aThAraha gaNanareza bhI bhagavAna ke paramabhakta ye kevalajJAna prApta hone ke pazcAt tIsa varSa taka kAzI, kozala, pAMcAla, kaliMga, kamboja, kurunAMgala bA gAndhAra, sindhusauvIra prabhRti prAntoM meM paribhramaNa karate hue bhavya jIvoM ko pratibodha dete hue antima varSAvAsa madhyamapAvA meM samrATa hastipAla kI rajjuka sabhA meM kiyaa| kArtika kRSNA amAvAsyA kI rAtri meM svAtI nakSatra ke samaya bahattara varSa kI Ayu pUrNa kara parinirvANa ko prApta hue / nirvANa ke samaya nau mallavI nau licchavI gaNoM ke aThAraha rAjA upasthita the jinhoMne bhAvaudyota ke cale jAne para dravyaudyota kiyA, tabhI se bhagavAna mahAvIra kI smRti meM dIpAvalI mahAparva manAyA jAtA hai|* indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ke pradhAna ziSya the indrabhUti gautama / gobara grAma ke nivAsI the| unake pitA kA nAma vasubhUti aura mAtA kA nAma pRthvI thaa| ve ghora tapasvI, caudaha pUrva ke jJAtA caturmAnI sarvAkSara satripAtI, tejaslabdhi ke dhartA the| jaina Agama sAhitya kA mukhya bhAga mahAvIra aura gautama ke saMvAda ke rUpa meM hai / mahAvIra uttara dene vAle haiN| jo sthAna upaniSad meM uddAlaka ke sAmane zvetaketu kA hai, Ananda kA hai aura gItA meM kRSNa ke sAmane arjuna kA hai vahI sthAna Agama meM mahAvIra ke ve rAjagRha ke sannikaTa unakA gotra gautama thA / aura aneka labdhiyoM ke bhaNDAra gautama prazna karane vAle haiM aura tripiTaka meM buddha ke sAmane sAmane gautama kA hai| gautama Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke antarmAnasa meM bhagavAna mahAvIra ke prati ananya AsthA thI / namratA kI ve sAkSAt pratimUrti the / satya ko svIkAra karane meM unheM kicitamAtra bhI saMkoca nahIM thA unameM upadeza dene kI zakti bhI vilakSaNa thii| bhagavAna mahAvIra ne pRSThacampA ke gAMgIta nareza ko pratibodha dene hetu unheM preSita kiyA thaa| unhoMne 1503 tApasoM ko pratibodha dekara zramaNadharma meM dIkSita kiyA thaa|' bhagavAna pArzvanAtha ke anuyAyI kezI zramaNa tathA udakapeDhAla Adi saikar3oM ziSyoM ko mahAvIra ke saMgha meM sammilita karane kA zreya bhI unheM thA / " zramaNa bhagavAna mahAvIra ke saMgha ke saMcAlana kA sampUrNa bhAra gautama ke kandhoM para thA / bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa hone para unheM kevalajJAna huA aura unhoMne saMgha saMcAlana kA kArya gaNadhara sudharmA ko sauMpa diyA aura ve bAraha varSa taka jIvanamukta kevalI avasthA meM rhe| unhoMne pacAsa varSa kI Ayu meM dIkSA lI, tIsa varSa chadmastha avasthA meM rahe aura bAraha varSa kevalI rhe| bayAnave varSa kI umra meM guNazIla caitya meM mAsika anazana vrata karake parinirvANa ko prApta hue .10 1 jaina-dharma-paramparA eka aitihAsika sarvekSaNa 71 (1) gaNadhara sudharmA --ye kollAgasanniveza ke nivAsI agnivezyAyana gotrIya brAhmaNa the / Apake pitA kA nAma dhammila aura mAtA kA nAma bhaddilA thaa| Apake pAsa pA~ca sau chAtra adhyayana karate the / pacAsa varSa kI avasthA meM ziSyoM ke sAtha pravrajyA lI, bayAlIsa varSa chadmastha avasthA meM rahe / mahAvIra ke nirvANa ke bAda bAraha varSa hone para kevalI hue aura ATha varSa taka kevalI avasthA meM rhe| bhagavAna mahAvIra ke sabhI gaNadharoM meM sudharmA dIrghajIvI the / ataH anya sabhI gaNadharoM ne nirvANa ke samaya apane-apane gaNa sudharmA ko samarpita kiye the / " sau varSa kI avasthA meM mAsika anazanapUrvaka rAjagRha ke guNazIla caitya meM nirvANa prApta kiyA / " digaMbara paramparA sudharmA svAmI kA nirvANa vipulAcala para honA mAnatI hai / 1. manaH paryavajJAna / 2. paramAvadhijJAna / 3. pulAka labdhi / 4. AhAraka zarIra / (2) Arya jambU - zramaNa bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa ke solaha varSa pUrva magadha kI jambU kA janma huaa| unake pitA kA nAma RSabhadatta aura mAtA kA nAma dhAriNI thA / ye apane putra the| solaha varSa kI umra meM ATha kanyAoM ke sAtha unakA pANigrahaNa huA / daheja meM ninnyAnave milaa| kintu sudharmA svAmI ke upadeza ko zravaNa kara binA suhAgarAta manAye hI apAra vaibhava kA parityAga kara sudharmA ke caraNoM meM dIkSA grahaNa kii| jambU ke sAtha unake mAtA-pitA AThoM patniyA~, unake bhI mAtA-pitA, taskararAja prabhava, aura usake pA~ca sau sAthI cora isa prakAra pA~ca sau sattAisa vyaktiyoM ne eka sAtha dIkSA grahaNa kii| bAraha varSa taka sudharmA svAmI se Agama kI vAcanA prApta karate rhe| vIra nirvANa saM0 1 meM dIkSA grahaNa kI, vIra saM0 13 meM sudharmA svAmI ke kevalajJAnI hone ke pazcAt unake paTTa para AsIna hue| ATha varSa taka saMgha kA netRtva kara vIra saM0 20 meM kevalajJAna prApta kiyA aura vIra saM0 64 meM assI varSa kI Ayu pUrNa kara mathurA meM nirvANa huA / Aja jo Agama upalabdha haiM usakA sampUrNa zreya jambU ko hai / jambU ke mokSa padhArane ke pazcAt nimna dasa bAteM vicchinna ho gaIM 5. kSaNaka zreNI / 6. upazama zreNI / 7. jinakalpa / 8. saMyamatrika (parihAravizuddhacAriNa, sUkSmasamparAyacAritra, yacAvyAtacAritra ) / 6. kevalajJAna / 10. siddhapada / 13 rAjadhAnI rAjagRha meM pitA ke ikalaute karor3a kA dhana (3) Arya prabhavasvAmI - Arya prabhava vindhyAcala ke samIpavartI jayapura ke nivAsI the| pitA kA nAma vindhya rAjA thaa| pitA se anabana ho jAne ke kAraNa apane pAMca so sAthiyoM ke sAtha rAjya kA parityAga kara jaMgala meM nikala par3e aura taskararAja bana gye| jisa dina jambUkumAra kA vivAha thA usI dina ve DAkA DAlane ke lie unake ghara pahu~ce / prabhava ke pAsa do vidyAe~ thIM- tAlodghATinI ( tAlA tor3ane kI ) evaM avasvApinI (nIMda dilavAne kI) / una vidyAoM ke prabhAva se sabhI sadasyagaNa so gaye kintu jambU apanI nava-pariNItA patniyoM ke sAtha saMyama kI ******* 0 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa carcA kara rahe the jise suna prabhava virakta ho gaye aura tIsa varSa kI avasthA meM pravrajyA grahaNa kii| pacAsa varSa kI avasthA meM jambU ke kevalajJAnI hone para AcArya pada para pratiSThita hue aura eka sau pAMca varSa kI umra meM anazana kara svargavAsI hue| (4) Arya zayyaMbhava-Arya prabhava ke svargastha hone para zayyaMbhava unake paTTa para AsIna hue| ve rAjagRha ke nivAsI vatsa gotrIya brAhmaNa the| eka samaya ve yajJa kara rahe the| Arya prabhava ke AdezAnusAra kucha ziSya unake samIpa Aye aura yaha kahA--aho kaSTamaho kaSTaM punastattvaM na jJAyate (atyanta paritApa hai, tattva ko koI nahIM jaantaa|) isa vAkya se ve jAgRta hue / unhoMne muniyoM se pUchA tattva kyA hai ? ziSyoM ne kahA-yadi tattva jAnanA hai to hamAre guru ke pAsa clo| ve prabhavasvAmI ke pAsa pahuMce aura unake pravacana se prabuddha hokara pravrajyA grahaNa kI / caturdaza pUrvo kA adhyayana kiyA / jaba unhoMne pravrajyA grahaNa kI thI taba unakI patnI sagarbhA thii| pazcAt putra huaa| manaka nAma rkhaa| manaka ne campAnagarI meM Apake darzana kiye| muni bnaa| chaha mAha kA alpajIvI samajhakara putra ko zramaNAcAra kA samyak parijJAna karAne hetu dazavakAlika kA nirmANa kiyA / inhoMne aTThAisa varSa kI umra meM pravrajyA grahaNa kii| cauMtIsa varSa sAmAnya muni-avasthA meM rahe aura teIsa varSa yugapradhAna AcArya pada para / vIra nirvANa saMvat 18 meM pacAsI varSa Ayu pUrNa kara svargastha hue| (5) Arya yazobhadra-ye Arya zayyaMbhava ke pradhAna ziSya the| tuMgiyAyana gotrIya brAhmaNa the| bAisa varSa kI avasthA meM dIkSA grahaNa kI, caudaha varSa muni-avasthA meM rahe aura pacAsa varSa yugapradhAna AcArya pada pr| ye vIra saM0 148 meM chiyAsI varSa pUrNa kara svargastha hue| (6) Arya saMbhUtivijaya-yazobhadra ke do uttarAdhikArI hue--Arya saMbhUtivijaya aura Arya bhadrabAhu / Arya saMbhUtivijaya mAThara gotrIya the| ve bayAlIsa varSa gRhasthAzrama meM rahe, cAlIsa varSa sAdhu avasthA meM, ATha varSa yugapradhAna AcArya ke pada para / kula nabbe varSa kI umra meM vIra nirvANa saMvat 156 meM svargastha hue| (7) Arya bhadrabAhu-ye jaina saMskRti ke jyotirdhara AcArya the| jaina sAhitya sarjanA ke Adi puruSa haiM / Agama vyAkhyAtA, itihAsakAra aura sAhitya ke sarjaka ke rUpa meM inakA nAma prathama hai| ApakA janma pratiSThAnapura meM haA / paitAlIsa varSa kI vaya meM AcArya yazobhadra ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| caudaha varSa taka yugapradhAna AcArya pada para rahe / vIra saM 170 meM chihattara varSa kI Ayu meM svargastha hue| Arya prabhava se prAraMbha hone vAlI zrutakevalI paramparA meM bhadrabAhu paMcama zrutakevalI haiN| caturdaza pUrvadhara haiM / unake pazcAt koI bhI zramaNa caturdazapUrvI nahIM huaa| dazAzrutaskaMdha, bRhatkalpa, vyavahAra," kalpasUtra, Avazyakaniyukti, Adi dasa niyuktiyA~ ApakI racita mAnI jAtI haiN| kintu kitane hI vidvAna niyuktiyoM kI racanA dvitIya bhadrabAhu kI mAnate haiM / uvasaggahara stotra" ApakI hI racanA hai| AgamoM kI prathama vAcanA pATaliputra meM Apake dvArA hI sampanna huii| usa samaya Apa nepAla meM mahAprANadhyAna kI sAdhanA kara rahe the| saMgha ke Agraha ko sammAna dekara sthUlabhadra muni ko bArahaveM aMga kI vAcanA denA svIkAra kiyaa| dasa pUrva artha sahita sikhAye / gyArahaveM pUrva kI vAcanA ke samaya Arya sthUlabhadra ne bahanoM ko camatkAra dikhAyA; ataH vAcanA banda kii| kintu saMgha ke Agraha se aMtima cAra pUrvo kI vAcanA dI, kintu artha nahIM batAyA aura dUsaroM ko usakI vAcanA dene kI spaSTa manAI kii|" artha kI dRSTi se aMtima zrutakevalI bhadrabAhu haiM / sthUlabhadra zAbdika dRSTi se caudahapUrvI the, para artha kI dRSTi se dasapUrvI the| maurya samrATa candragupta Apake ananya bhakta the| unake dvArA dekhe gaye solaha svapnoM kA phala Apane batAyA jisameM paMcama kAla kI bhaviSyakAlIna sthiti kA rekhA citraNa thaa| zvetAMbara aura digaMbara donoM hI paramparA Apake prati pUrNa zraddhAbhAva rakhatI haiM / vIra nirvANa saMvat 170 meM ApakA svargavAsa huaa| vIra nirvANa 170 ke pazcAt Arya bhadrabAhusvAmI ke ziSya kAzyapa gotrIya sthavira godAsa se godAsagaNa prArambha huA jo tAmraliptiyA (tAmraliptikA), koDIvarisiyA (koTivarSIyA), poMDavaddhaNiyA (pauNDavardhanikA) aura dAsI khabbaDiyA (dAsI-karpaTikA) ina cAra zAkhAoM meM vibhAjita ho gayA / (8) Arya sthUlabhadra-ye jaina jagata ke ujjvala nakSatra haiM / maMgalAcaraNa ke rUpa meM unakA smaraNa kiyA jAtA hai| ye pATalIputra ke nivAsI the| inake pitA kA nAma zakaDAla thA jo nanda mahArAjA ke mahAmaMtrI the| sthUlabhadra ke laghu bhrAtA kA nAma zreyaka thA / yakSA, yakSadattA, bhUtA, bhUtadattA, seNA, veNA aura reNA ye sAtoM hI Arya sthUlabhadra kI sagI bahaneM thiiN| sthalabhadra jaba yauvana kI caukhaTa para pahu~ce taba kozA gaNikA ke rUpajAla meM phaMsa gye| mahApaNDita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-dharma-paramparA eka aitihAsika sarvekSaNa varuruci ke SaDyantra se vivaza hokara pitA kI icchAnusAra zreyaka ne pitA ko mAra diyaa| pitA ke amAtya pada ko grahaNa karane ke lie sthUlabhadra se kahA gayA kintu pitA kI mRtyu se unheM vairAgya ho gayA, unhoMne AcArya saMbhUtivijaya ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| prathama varSAvAsa ke samaya eka muni ne siMha guphA para cAturmAsa kI anumati maaNgii| dUsare ne dRSTiviSa sarpa kI bAMbI para / tIsare ne ku~e ke koThe para aura sthUlabhadra ne kozA kI citrazAlA meM / sthUlibhadra kozA ke yahA~ pahu~ce / vAsanA kA vAtAvaraNa thA / kozA vezyA ne hAva-bhAva aura vilAsa se sthUlabhadra ko calita karane kA prayAsa kiyA kintu ve calita na hue / anta meM vezyA sthUlabhadra ke upadeza se zrAvikA bana gayI / varSAvAsa pUrNa hone para sabhI ziSya guru ke caraNoM meM phuNce| tInoM kA duSkarakAraka tapasvI ke rUpa meM svAgata kiyA / sthUlabhadra ke Ane para guru, sAta-ATha kadama unake sAmane gaye aura duSkara- duSkara-kAraka tapasvI ke rUpa meM unakA svAgata kiyaa| siMha guphAvAsI muni yaha dekhakara kSubdha huA / AcArya ne brahmacarya kI duSkaratA para prakAza DAlA kintu usakA kSobha zAnta na huA / dvitIya varSa siMha guphAvAsI muni kozA ke yahA~ pahu~cA, kintu vezyA kA rUpa dekhate hI vaha vicalita ho gyaa| vezyA ke kahane se vaha ratna kaMbala lene hetu nepAla pahu~cA / vezyA ne usa kaMbala ko gandI nAlI meM DAlakara use pratibodha diyA ki ratnakaMbala se bhI saMyama adhika mUlyavAna hai| siMha guphAvAsI muni ko apanI bhUla mAlUma huI tathA guru ke kathana kA rahasya bhI jJAta ho gayA / sthUlabhadra kA mahatva kAma - vijetA ke kAraNa hI nahIM, kintu pUrvadhara hone ke kAraNa bhI hai| vIra saM0 116 meM inakA janma huA / tIsa varSa kI vaya meM dIkSA grahaNa kii| caubIsa varSa taka sAdhAraNa muni paryAya meM rahe aura paiMtAlIsa varSa yugapradhAna AcArya pada para ninyAnabe varSa kI umra meM vaibhAragiri parvata para pandraha dina kA anazana kara vIra saM0 215 meM svargastha hue / ( 6-10 ) Arya mahAgiri aura Arya suhastI--Arya sthUlabhadra ke paTTa para unake ziSyaratna Arya mahAgiri aura Arya suhastI AsIna hue / Arya mahAgiri ugra tapasvI the| dasa pUrva taka adhyayana karane ke pazcAt saMgha saMcAlana kA uttaradAyitva apane laghu gurubhrAtA suhastI ko samarpita kara svayaM sAdhanA ke lie ekAnta meM cale gye| Arya mahAgiri kA janma vIra saM0 145 meM huA aura dIkSA 175 meM 211 meM AcArya pada para pratiSThita hue aura 245 meM sau varSa kI Ayu ko pUrNa kara dazArNapradezastha gajendrapura tIrtha meM svargasya hue Arya suhAtI kA janma vIra [saM0 199 meM huA, dIkSA 215 meM huI, AcArya pada 245 meM aura 261 meM sau varSa kI Ayu pUrNa kara svargastha hue|" Arya suhastI ke samaya avantI nivAsinI bhadrA kA putra antImA cinIgulma vimAna kA varNana sunakara bhramaNa banA aura kaMthAra vana meM zRgAlinI ke upasarga se mRtyu ko prApta kara nalinIgulma vimAna meM deva bnaa| Arya suhastI ne duSkAla se grasita dramaka nAmaka bhikhArI ko pravrajyA dI aura samAdhipUrvaka Ayu pUrNa kara vaha kuNAla putra saMprati huaa| Arya suhastI ke darzana kara use jAtismaraNa huA aura vaha jainadharmAvalambI banA / usakA hRdaya dayAlu thA / usane sAta sau dAnazAlAe~ khulavAyIM / jainadharma ke pracAra ke lie apane viziSTa adhikAriyoM ko zramaNa veSa meM AndhrAdi pradezoM meM bhejA / " ( 11-12) Arya susthita aura Arya supratibaddha-Arya suhastI ke bAraha ziSya the| unameM se Arya susthita aura Arya pratibuddha ye donoM AcArya bane / ye donoM kAkandI nagarI ke nivAsI the| rAjakulotpanna vyAghrApatya gotrIya sahodara the / kumAragiri parvata para donoM ne ugratapa kI sAdhanA kI / saMgha saMcAlana kA kArya susthita ke adhIna thA aura vAcanA kA supratibuddha ke himavanta svavirAvalI ke anusAra inake yuga meM kumAragiri para eka laghu amana sammelana huA thA aura dvitIya Agama vAcanA bhI huii| ikatIsa varSa kI avasthA meM Arya susthita ne pravrajyA grahaNa kI, satraha varSa taka sAmAnya zramaNa rahe aura ar3atAlIsa varSa taka AcArya pada para rahe aura chiyAnave varSa kI avasthA meM vIra saM0 336 meM kumAragiri parvata para svargastha hue| isI taraha Arya supratibuddha kA bhI usI varSa dehAnta huA / AcArya suhastI taka ke AcArya gaNa ke adhipati aura vAcanAcArya donoM hI hote the| ve gaNa ko saMbhAlate bhI the aura sAtha hI gaNa kI zaikSaNika vyavasthA bhI karate the / kintu AcArya suhastI ke pazcAta gaNa kI rakSA karane vAle ko gaNAcArya aura zruta kI rakSA karane vAle ko vAcanAcArya kahA gyaa| gaNAcAryoM kI paramparA gaNadharavaMza apane apane gaNa ke guru-ziSya krama se calatI rhii| vAcanAcAryoM aura yugapradhAna AcAryoM ko paramparA eka gaNa se sambandhita nahIM hai| jisa kisI bhI gaNa meM yA zAkhA meM eka ke pazcAt dUsare prabhAvazAlI vAcanAcArya yA yugapradhAna hue unase unakA krama saMlagna kiyA gayA hai / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa 13. 14. AcA 17. Arya suhastI ke pazcAta bhI kucha AcArya gaNAcArya aura vAcanAcArya donoM hue haiM / jo AcArya prabala pratibhA ke dhanI the unheM yugapradhAna mAnA gayA hai, ve gaNAcArya aura vAcanAcArya donoM meM se hue haiM / himavanta sthavirAvali kI dRSTi se vAcakavaMza yA vidyAdharavaMza kI paramparA isa prakAra hai1. AcArya suhstii| 2. AcArya bahula aura balissaha / 3. AcArya umAsvAti / 4. AcArya amama / AcArya sAMDilya yA skaMdila (vi0 saM0 376 se 414 taka yug-prdhaan)| 6. AcArya smudr| 7. AcArya maMgUsUri / 8. AcArya nandilasUri / AcArya nAgahastIsUri / 10. AcArya kheti nakSatra / AcArya siMhasUri AcArya skaMdila (vi0 saM0 826 vaacnaacaary)| AcArya himavanta kSamAzramaNa / AcArya nAgArjunasUri / 15. AcArya bhuutdinn| 16. AcArya lauhityasUri / AcArya dussygnnii| 18. AcArya devavAcaka (devardhigaNI kssmaashrmnn)| 16. AcArya kAlikAcArya (caturtha) / 20. AcArya satyamitra (antima pUrvavid) / dussama-kAla-samaNa-saMghatthava aura vicAra-zreNI ke anusAra 'yuga-pradhAna-paTTAvali' aura samayaAcAryoM ke nAma samaya (vIra-nirvANa se) 1. gaNadhara sudharmAsvAmI 1-20 2. AcArya jambUsvAmI 20-64 3. AcArya prabhavasvAmI 64-75 4. AcArya zayyaMbhavasari 75-68 AcArya yazobhadrasUri 18-148 6. AcArya saMbhUtivijaya 148-156 AcArya bhadrabAhusvAmI 156-170 8. AcArya sthUlabhadra 170-215 AcArya mahAgiri 215-245 10. AcArya suhastIgiri 245-261 11. AcArya guNasundarasUri 291-335 12. AcArya zyAmAcArya 335-376 13. AcArya skaMdila / 376-414 14. AcArya revatimitra 414-450 15. AcArya dharmasUri 450-465 16. AcArya bhadraguptasUri 465-533 17. AcArya zrIguptagiri 533-548 . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-dharma paramparA : eka aitihAsika sarvekSaNa 75 . H + +++++++++ ++++++++ + + + + + + + + + + +++ + + + ++++++ ................... ..... 548-584 584-567 567-617 617-620 620-689 686-748 748-826 826-604 904-183 683-964 664-1000 1000-1055 1055-1115 1115-1160 1160-1250 1250-1300 1300-1360 1360-1400 1400-1471 1471-1520 1520-1568 18. AcArya vajrasvAmI 16. AcArya AryarakSita 20. AcArya durbalikApuSyamitra 21. AcArya vajrasenasUri 22. AcArya nAgahastI 23. AcArya revatImitra 24. AcArya siMhasUri 25. AcArya nAgArjunasUri 26. AcArya bhUtadinnasUri 27. AcArya kAlikasUri (caturtha) 28. AcArya satyamitra 26. AcArya harilla 30. AcArya jinabhadragaNI-kSamAzramaNa 31. AcArya umAsvAtisUri 32. AcArya puSyamitra 33. AcArya saMbhUti 34. AcArya mATharasaMbhUti 35. AcArya dharmaRSi 36. AcArya jyeSThAMgagaNI 37. AcArya phalgumitra 38. AcArya dharmaghoSa vallabhI yugapradhAna paTTAvali 1. AcArya sudharmAsvAmI AcArya jambUsvAmI AcArya prabhavasvAmI 4. AcArya zayyaMbhava 5. AcArya yazobhadra 6. AcArya saMbhUtivijaya 7. AcArya bhadrabAhu 8. AcArya sthUlabhadra 9. AcArya mahAgiri 10. AcArya suhastI AcArya guNasundara .12. AcArya kAlakAcArya AcArya skandilAcArya AcArya revatimitra 15. AcArya maMgu AcArya dharma 17. AcArya bhadragupta AcArya vajrasena 16. AcArya rakSita 20. AcArya puSyamitra 21. AcArya vanasena (zAsana-samaya) 20 varSa 11. 13. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa FarNCR (Sad 23. 22. AcArya nAgahastI 66 varSa 23. AcArya revatimitra 24. AcArya siMhasUri 25. AcArya nAgArjuna 26. AcArya bhUtadina 76 , 28. AcArya kAlaka mAthurI yugapradhAna paTTAvali 1. AcArya sudharmAsvAmI 2. AcArya jambUsvAmI 3. AcArya prabhavasvAmI 4. AcArya zayyaMbhava 5. AcArya yazobhadra 6. AcArya sambhUtivijaya 7. AcArya bhadrabAhu AcArya sthUlabhadra 6. AcArya mahAgiri AcArya suhastI 11. AcArya balissaha AcArya svAti 13. AcArya zyAmAcArya AcArya sAMDilya 15. AcArya samudra 16. AcArya maMgU 17. AcArya Aryadharma 18. AcArya bhadragupta 16. AcArya vaca 20. AcArya rakSita 21. AcArya Anandila 22. AcArya nAgahastI AcArya revatinakSatra 24. AcArya brahmadIpakasiMha 25. AcArya skandilAcArya 26. AcArya himavanta 27. AcArya nAgArjuna 28. AcArya govinda 26. AcArya bhUtadina 30. AcArya lauhitya 31. AcArya dRSyagaNI 32. AcArya devaddhigaNI (13) Arya indradina-prastuta AcArya paramparA meM AcArya indradinna (indradatta) yugaprabhAvaka AcArya the| Apake laghu gurubhrAtA priya grantha bhI yugaprabhAvaka vyakti the| Apane harSapUra meM hone vAle ajamedha yajJa kA nivAraNa kiyA thA aura hiMsAdharmI brAhmaNa vijJoM ko ahiMsA dharma kA pATha par3hAyA thaa| Apane karnATaka meM dharma kA pracAra kiyaa| Arya zAntizreNika se uccAnAgara zAkhA kA prAdurbhAva huaa| prastuta zAkhA meM pratibhA mUrti AcArya umAsvAti hue jinhoMne sarvaprathama darzana-zailI se tattvArthasUtra kA nirmANa kiyA / Apake hI samaya meM kucha Age pIche Arya kAlaka, Arya khapuTAcArya, indradeva, zramaNasiMha, vRddhivAdI, siddhasena Adi AcArya hue| (14) Arya kAlaka-Arya kAlaka ke nAma se cAra AcArya hue haiN| prathama kAlaka jinakA apara nAma zyAmAcArya bhI hai aura jinhoMne prajJApanA sUtra kA nirmANa kiyA, ve dravyAnuyoga ke mahAna jJAtA the| anuzruti hai ki zakrendra ne eka bAra bhagavAna sImandhara svAmI se nigoda para gambhIra vivecana sunaa| unhoMne yaha jijJAsA vyakta kI ki kyA bharata kSetra meM koI isa prakAra kI vyAkhyA kara sakatA hai| bhagavAna ne Arya kAlaka kA nAma btaayaa| ve AcArya kAlaka ke pAsa Aye / jaisA bhagavAna ne kahA thA vaisA hI varNana sunakara atyanta pramudita hue| ApakA janma vIra saM0 280 meM huA / vIra saM0 300 meM dIkSA lI / 325 meM yugapradhAnAcArya pada para AsIna hue aura 376 meM unakA svargavAsa huaa| dvitIya AcArya kAlaka bhI inhIM ke sannikaTavartI haiM / ye dhArAnagarI ke nivAsI the| inake pitA kA nAma rAjA vIrasiMha aura mAtA kA nAma surasundarI thA / inakI laghu bahana kA nAma sarasvatI thA jo atyanta rUpavatI thii| donoM ne hI guNAkarasUri ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| sAdhvI sarasvatI ke rUpa para mugdha hokara ujjayinI ke rAjA gardabhilla ne usakA apaharaNa kiyA / AcArya kAlaka ko jaba yaha jJAta huA to ve atyanta kruddha hue| unhoMne zaka rAjAoM se milakara gardabhilla kA sAmrAjya naSTa kara diyA / AcArya kAlaka sindhu saritA ko pAra kara IrAna tathA barmA, sumAtrA bhI gaye the / eka bAra AcArya kA varSAvAsa dakSiNa ke pratiSThAnapura meM thaa| vahA~ kA rAjA sAtavAhana jainadharmAvalambI thaa| usa rAjya meM bhAdrapada zuklA paMcamI ko indraparva manAyA jAtA thA, jisameM rAjA se lekara raMka taka sabhI anivArya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-dharma-paramparA : eka aitihAsika sarvekSaNa rUpa se sammilita hote the / rAjA ne AcArya kAlaka ko nivedana kiyA ki mujhe to mahAparva saMvatsarI kI ArAdhanA karanI hai / ataH saMvatsarI mahAparva chaTha ko manAyA jAya to adhika zreyaskara hai| AcArya ne kahA--usa dina kA ullaMghana kadApi nahIM kiyA jA sakatA / rAjA ke Agraha se AcArya ne kAraNavazAt caturthI ko samvatsarI mahAparva manAyA / " AcArya ne apavAdarUpa se caturthI ko samvatsarI parva kI ArAdhanA kI thI na ki utsarga-sAmAnya sthiti ke rUpa meM / 77 (15) Arya siMhagiri- Arya siMhagiri kauzika gotrIya brAhmaNa the / jAtismaraNajJAna sampanna the / unake mukhya cAra ziSya the--jayaM samita, Arya dhanagiri, Arya vayasvAmI aura AryahaM / Arya samita kA janma avantI deza ke tumbavana grAma meM huA thA / inake pitA kA nAma dhanapAla thA / ye jAti se vaizya the| unakI bahana kA nAma sunandA thaa| usakA pANigrahaNa tumbavana ke dhanagiri ke sAtha sampanna huA thA / samita yoganiSTha aura mahAna tapasvI the| kahA jAtA hai ki AbhIra deza ke acalapura grAma meM inhoMne kRSNA aura pUrNA saritAoM ko yogabala se pAra kiyA aura brahmadvIpa pahu~ce / vahA~ pA~ca sau tApasoM ko apane camatkAra se camatkRta kara apanA ziSya banAyA | (16) Arya vajrasvAmI - Arya samita kI bahina kA vivAha ibbhaputra dhanagiri ke sAtha huA thA / " dhanagiri dharmaparAyaNa vyakti the| jaba unake sAmane dhanapAla kI ora se vivAha kA prastAva AyA taba unhoMne use asvIkAra karate hue kahA- maiM vivAha nahIM karU~gA, saMyama lU~gA / kintu dhanapAla ne unakA vivAha kara diyaa| vivAha ho jAne para bhI unakA mana saMsAra meM na rmaa| apanI patnI ko garbhavatI chor3akara hI unhoMne Arya sigiri ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| jaba bacce kA janma huA taba usane pitA kI dIkSA kI bAta sunI sunate hI use jAtismaraNa huA / mAtA ke moha ko kama karane ke lie vaha rAta-dina rone lgaa| eka dina muni dhanagiri aura samita bhikSA ke lie jA rahe the jaba AcArya siMhagiri ne zubha lakSaNa dekhakara ziSyoM ko kahA jo bhI bhikSA meM sacitta aura acitta mila jAya use le lenA / donoM muni bhikSA ke lie sunandA ke yahA~ pahu~ce / sunandA bacce se Uba gayI thI / jyoM hI Arya dhanagarine bhikSA ke lie pAtra rakhA usane Aveza meM Akara bAlaka ko pAtra meM DAla diyA aura bolI- Apa to cale gaye aura pIche ise chor3a diyA / ro-ro kara isane parezAna kara diyA hai / ise bhI apane sAtha le jAiye / dhanagiri ne use samajhAne kA prayAsa kiyA, kintu vaha na samajhI / dhanagiri ne chaha mAsa ke bAlaka ko le liyA, guru ko sauMpA, atibhAra hone se guru ne bacce kA nAma vajra rakhA / pAlana-poSaNa hetu gRhastha ko de diyA gayA / zrAvikA ke sAtha vaha sAdhviyoM ke upAzraya meM jAtA, aura nirantara svAdhyAya sunane se use gyAraha aMga kaNThastha ho gaye / jaba baccA tIna varSa kA huA usakI mAtA ne bacce ko lene ke lie rAjasabhA meM vivAda kiyaa| mAtA ne bAlaka ko atyadhika pralobhana dikhAye, kintu bAlaka udhara AkRSTa nahIM huA aura dhanagiri ke pAsa jAkara rajoharaNa uThA liyA / 23 jaba bAlaka ATha varSa kA huA taba dhanagiri ne use dIkSA dI, vaha vajramuni ke nAma se prasiddha hue / jaM bhaka devoM ne avantI meM unakI AhAra-zuddhi kI parIkSA lI / usa parIkSA meM ve pUrNa rUpa se khare utare / devatAoM ne laghuvaya meM hI Apako vaikriya-labdhi aura AkAzagAminI vidyA dI / " eka bAra uttara bhArata meM bhayaMkara durbhikSa pdd'aa| usa samaya vidyA ke bala se Apa zramaNasaMgha ko kaliMga pradeza meM le gaye / pATalIputra ke ibbhazreSThi dhanadeva kI putrI rukmiNI, Apake rUpa para mugdha ho gayI / dhanazreSThI ne putrI ke sAtha karor3oM kI sampatti daheja meM dene kA prastAva kiyaa| para Apa kanaka aura kAntA ke moha meM ulajhe nahIM, kintu rukmiNI ko pratibodha dekara pravrajyA pradAna kI / kahA jAtA hai eka bAra vajrasvAmI ko kapha kI vyAdhi ho gayI / unhoMne eka soMTha kA Tukar3A bhojana ke pazvAt grahaNa karane hetu, kAna meM DAla rakhA thA / para use lenA bhUla gaye / sAndhya pratikramaNa ke samaya vandana karate hetu ve nIce jhuke to vaha sauMTha kA Tukar3A gira pdd'aa| apanA antima samaya sannikaTa samajhakara Apane vajrasena se kahAdvAdazavarSIya bhayaMkara duSkAla par3egA ataH sAdhu-santoM ke sAtha tuma saurASTra- koMkaNa pradeza meM jAo aura maiM rathAvarta parvata para anazana karane jAtA huuN| jisa dina tumheM lakSa mUlya vAle cAvala meM se bhikSA prApta ho usake dUsare dina sukAla hogA / aisA kahakara AcArya saMthArA karane hetu cala diye / 1 vajrasvAmI kA janma vIra nirvANa saM0 466 meM, dIkSA 504 meM, AcArya pada 536 meM tathA 584 meM Apa svargastha hue / vajrasena - Arya vajrasena ke samaya bhayaMkara durbhikSa pdd'aa| nirdoSa bhikSA milanA asaMbhava ho gayA jisake kAraNa sAta sau caurAsI zramaNa anazana kara paralokavAsI hue| sabhI kSudhA se chaTapaTAne lge| jinadAsa zreSThi ne eka - G2 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa lAkha dInAra se eka aMjali anna mola liyA aura daliyA meM viSa milAkara samasta parivAra ke sAtha khAne kI taiyArI meM thaa| usa samaya eka muni usake yahA~ gocarI ke lie pdhaare| sabhI sthiti samajhakara gurudeva ne nivedana kiyA taba Arya vajjrasena ne vajjrasvAmI ke kahane se subhikSa kI ghoSaNA kI aura sabake prANoM kI rakSA kii| dUsare dina anna se paripUrNa jahAja A gye| jinadAsa ne vaha anna lekara garIboM ko vitaraNa kara diyaa| kucha samaya ke pazcAt varSA hone se sarvatra Ananda kI urmiyAM uchalane lagIM / jinadAsa ne apanI virATa saMpatti ko jana-kalyANa ke lie nyocchAvara kara apane nAgendra, candra, nivRtti aura vidyAdhara Adi putroM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| (dekhie kalpasUtra ) / duSkAla ke samApta hone para Arya vajrasena ne zramaNasaMgha ko punaH ekatA ke sUtra meM piroyA / isa duSkAla meM aneka zramoM kA svargavAsa ho jAne se kaI vaMza, kula aura gaNa viccheda ho gaye / 1 ArakSita - Arya vajrasena ke hI samaya meM AgamavettA AryarakSita hue / unakI janmabhUmi dazapura thI / pitA kA nAma rudrasoma thA / jaba Apa kAzI se gaMbhIra adhyayana kara lauTe taba mAtA bahuta prasanna huii| mAtA kI prabala preraNA se dRSTivAda kA adhyayana karane ke lie dazapura ke isuvana meM virAjita AcArya tosalIputra ke pAsa gaye aura zramaNa bane / tosalIputra se AgamoM kA adhyayana kiyaa| usake pazcAt dRSTivAda kA adhyayana karane hetu AcArya vajrasvAmI ke pAsa pahu~ce / sAr3he nau pUrva taka adhyayana kiyaa| Apane anuyogadvAra sUtra kI racanA kI aura AgamoM ko dravyAnuyoga, caraNa-karaNAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dharmakathAnuyoga ke rUpa meM vibhakta kiyaa| Apake samaya taka pratyeka Agama pATha kI dravyAnuyoga Adi ke rUpa meM cAra-cAra vyAkhyAe~ kI jAtI thIM / Apane zrutadharoM kI smaraNazakti ke daurbalya ko dekhakara jina pAThoM se jo anuyoga spaSTa rUpa se pratibhAsita hotA thA usa pradhAna anuyoga ko rakhakara zeSa anya gauNa arthoM kA pracalana banda kara diyaa| jaisegyAraha baMgoM mahAkalpasUtra aura chedasUtroM kA samAveza caraNakaraNAnuyoga meM kiyA gayA RvibhAsatoM kA dharmAnuyoga meM, sUrya prajJapti Adi kA gaNitAnuyoga meM aura dRSTivAda kA samAveza dravyAnuyoga meM kiyA gyaa| isa prakAra jaba anuyogoM kA pArthakya kiyA gayA taba se nayAvatAra bhI anAvazyaka ho gayA / 16 prastuta kArya dvAdazavarSIya duSkAla ke pazcAt dazapura meM kiyA gayA / itihAsakAroM kA mata hai ki yaha Agama-vAcanA vIra saM0 562 ke lagabhaga huii| isa Agama vAcanA meM vAcanAcArya Arya naMdila, yuga-pradhAnAcArya AryarakSita aura gaNAcArya vajrasena Adi upasthita the| vidvAnoM kA yaha bhI mAnanA hai ki Agama sAhitya meM uttarakAlIna mahattvapUrNa ghaTanAoM kA jo citraNa huA hai usakA zreya bhI ArakSita ko hai / vIra saM0 567 meM AryarakSita svargastha hue| unake uttarAdhikArI durbalikApuSyamitra hue / AryarathasvAmI -- ye vajrasvAmI ke dvitIya paTTadhara the| Apa vasiSTha gotrIya the aura bar3e hI prabhAvazAlI the / ApakA apara nAma jayanta bhI thA jisase jayantizAkhA kA prAdurbhAva huA / Aryadharma ke Adila aura Aja ye do ziSyaratna se skaMdila kI janmabhUmi mathurA bhii| gRhasthAzrama meM ApakA nAma somaratha thaa| Arya siMha ke upadeza ko sunakara Arya dharma ke sannikaTa pravrajyA grahaNa kii| brahmadvIpikA zAkhA ke vAcAnAcArya Arya siMhasUri se pUrvo kA adhyayana kiyaa| vAcaka pada prApta kara yugapradhAnAcArya bane / itihAsa kI dRSTi se usa samaya bhArata kI sthiti viSama thI / hUNoM aura guptoM meM yuddha huA thaa| bAraha varSa hue ke duSkAla se mAnava samAja jarjarita ho cukA thaa|" jaina, bauddha aura vaidika dharma ke anuyAyI paraspara khaNDana- maNDana meM lage the; Adi aneka kAraNoM se zrutadharoM kI saMkhyA kama hotI jA rahI thii| usa vikaTa velA meM Arya skaMdila ne zruta kI surakSA ke lie mathurA meM uttarApatha ke muniyoM kA eka sammelana bulavAyA aura AgamoM kA pustakoM ke rUpa meM lekhana kiyA / yaha sammelana vIra saM0 827 se 840 ke AsapAsa huA thaa| udhara AcArya nAgArjuna ne bhI vallabhI (saurASTra ) meM dakSiNApatha ke muniyoM kA sammelana bulAyA / AgamoM kA lekhana va saMkalana kiyaa| ye sammelana dUra-dUra hone se sthavira eka dUsare ke vicAroM se avagata na ho sake, ataH pAThoM meM kucha sthaloM para bheda ho gaye / AcArya devaddhagaNI - ye jaina Agama sAhitya ke prakAzamAna nakSatra haiN| vartamAna meM jo Agama sAhitya upa labdha hai usakA sampUrNa zreya devaddhagaNI kSamAzramaNa ko hai| ApakA janma verAvala (saurASTra) meM huA thaa| Apake pitA kA nAma kArmAddha aura mAtA kA nAma kalAvatI thaa| kahA jAtA hai bhagavAna mahAvIra ke samaya zakrendra kA senApati hariNagameSI deva thA / vahI Ayu pUrNa kara devaddhagaNI banA / Apane upakeza gacchIya Arya devagupta ke pAsa eka pUrvataka artha sahita aura dUsare pUrva kA mUla par3hA thA / Apa antima pUrvadhara the / Apake bAda koI bhI pUrvadhara nahIM huaa| Apane vIra saM0 660 ke Asa-pAsa vallabhI (saurASTra ) meM eka virAT zramaNa sammelana bulavAyA jisakA netRtva Apane kiyA / usa sammelana meM Agama pustakArUr3ha kiye gaye / isa Agama vAcanA meM nAgArjuna kI vAcanA ke gambhIra abhyAsI caturtha kAlakAcArya vidyamAna the| jinhoMne vIra saM0 663 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-dharma-paramparA : eka aitihAsika sarvekSaNa 76 meM Anandapura meM rAjA dhavasena ke sAmane zrIsaMgha ko kalpasUtra sunAyA thaa| pUrva mAthurI vAcanA aura nAgArjuna vAcanA meM jina-jina viSayoM meM matabheda ho gayA thA una bhedoM kA devagaNI kSamAzramaNa ne samanvaya kiyaa| jina pAThoM meM samanvaya na ho sakA una sthaloM para skaMdilAcArya ke pAThoM ko pramukhatA dekara nAgArjuna ke pAThoM ko pAThAntara ke rUpa meM sthAna diyaa| TIkAkAroM ne 'nAgArjunIyAstu paThanti' ke rUpa meM unakA ullekha kiyA hai / devagaNI kSamAzramaNa ke pazcAt pUrva-jJAna-paramparA vicchinna ho gyii|" purAne gaccha lupta ho rahe the, nitya naye gaccha astitva meM A rahe the / ataH AcAryoM ke nAmoM kI vibhinna paramparAe~ upalabdha hotI haiM / unameM se kaI vizRMkhalita ho gayI haiM / yaha eka aitihAsika satya tathya hai ki Arya suhastI ke samaya kucha zithilAcAra prArambha huA thaa| ve svayaM samrATa samprati ke AcArya banakara kucha suvidhAe~ apanAne lage the, kintu Arya mahAgiri ke saMketa se ve punaH saMbhala gaye / lekina unake sambhalane para bhI eka zithila paramparA kA prArambha ho gayA / vIra nirvANa kI navIM zatAbdI (850 ) meM caityavAsa kI saMsthApanA huii| kucha zithilAcArI zramaNa ugra vihAra yAtrA ko chor3akara mandiroM ke paripArzva meM rahane lage / vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI taka inakA prabhuttva bar3ha nahIM sakA / devaddhigaNI kSamAzramaNa ke svargavAsa hone para inakA samudAya zaktizAlI ho gyaa| vidyAbala aura rAjya bala milane se unhoMne zuddhAcAryoM kA upahAsa kiyaa| 'sambodha prakaraNa' nAmaka grantha meM AcArya haribhadra ne una caityavAsiyoM ke AcAra-vicAroM kA sajIva varNana kiyA hai| Agama aSTottarI meM abhayadevasUri ne likhA hai ki devaddhagaNI ke pazcAt jaina zAsana kI vAstavika paramparA kA lopa ho gyaa| caityavAsa ke pahale gaNa, kula aura zAkhAoM kA prAcurya hone para bhI unameM kisI bhI prakAra kA vigraha yA apane gaNa kA ahaMkAra nahIM thA / jo aneka gaNa the, ve vyavasthA kI dRSTi se the / vibhinna kAraNoM se gaNoM ke nAma badalate rahe / bhagavAna mahAvIra ke pradhAna ziSya sudharmA ke nAma se bhI saudharma gaNa huA / caityavAsI zAkhA ke udbhava ke sAtha eka pakSa saMvighnavidhimArga yA suvihita mArga kahalAyA aura dUsarA pakSa catyavAsI / ******** AcArya devaddhagaNI kSamAzramaNa ke pazcAt kI paTTa paramparA meM ekarUpatA na hone ke kAraNa hama yahA~ para kucha viziSTa prabhAvazAlI muniyoM kA hI paricaya de rahe haiM / AcArya siddhasena divAkara - AcArya siddhasena divAkara jaina paramparA meM tarkavidyA aura tarkapradhAna saMskRta vAGmaya ke Adya nirmAtA haiN| ve pratibhA mUrti haiM / jinhoMne unakA prAkRta grantha sanmatitarka aura saMskRta dvAtriMzikAe~ dekhI haiM ve unakI pratibhA kI tejasvitA se prabhAvita hue binA nahIM raha skte| unhoMne carvitacarvaNa nahIM kiyA / kintu sanmatitarka jaise maulika granthoM kA sRjana kiyA / sanmatitarka jaina dRSTi se aura jaina mantavyoM ko tarka-zailI se spaSTa karane tathA sthApita karane vAlA jaina sAhitya kA sarvaprathama grantha hai| isameM tIna kANDa haiN| prathama kANDa meM dravyArthika aura paryAyArthika dRSTi kA sAmAnya vicAra hai| dvitIya kANDa meM jJAna aura darzana para sundara vizleSaNa hai| tRtIya kANDa meM guNa aura paryAya, anekAnta dRSTi aura tarka ke viSaya meM acchA prakAza DAlA gayA hai / AcArya siddhasena ne battIsa battIsiyA~ bhI racI thiiN| unameM se ikkIsa battIsiyA~ vartamAna meM upalabdha haiM jo saMskRta bhASA meM haiN| prathama kI pA~ca battIsiyoM meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kI stuti kI gayI hai aura gyArahavIM battIsI meM parAkramI rAjA kI stuti kI gayI hai| ve Adya stutikAra haiM / una stutiyoM ko par3hakara azvaghoSa ke samakAlIna bauddha stutikAra mAtRbeTaracita artha zataka aura Aryadevaracita catuzzataka kI smRti ho AtI hai| AcArya hemacandra kI donoM battIsiyA~ tathA AcArya samantabhadra kA svayaMbhU stotra aura yuktyanuzAsana nAmaka dArzanika stutiyA~ bhI AcArya siddhasena divAkara kI stutiyoM kA anukaraNa hai| siddhasena bAda vidyA ke pAraMgata paNDita the| unhoMne sAtavIM vAdopaniSad battIsI meM vAda ke sabhI niyama upaniyamoM kA varNana kara vijaya pAne kA upAya bhI batAyA hai| AThavIM battIsI meM vAdavidyA ko kalyANamArga na batAne kA prayAsa bhI kiyA hai| unhoMne spaSTa likhA hai kalyANa kA mArga anya hai, vAdI kA mArga anya hai / kyoMki kisI bhI muni ne vAgyuddha ko ziva kA upAya nahIM batAyA hai| unakI battIsiyoM meM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, bauddha, AjIvaka aura jainadarzana kA varNana hai, kintu cArvAka evaM mImAMsaka darzana kA varNana nahIM hai / sambhava hai ki jo battIsiyA~ upalabdha nahIM haiM unameM yaha varNana hogaa| jainadarzana kA varNana aneka battIsiyoM meM kiyA hai / ve upaniSad, gItA, vedAnta ke prakANDa paNDita the / jaise dinAga ne bauddhadarzanamAnya vijJAnavAdako siddha karane ke lie pUrva paramparA meM kicit parivartana karake bauddhapramANazAstra ko vyavasthita rUpa diyA usI prakAra siddhasena divAkara ne bhI pUrva paramparA kA sarvathA anukaraNa Aff Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa na karake apanI svatantra buddhi se nyAyAvatAra kI racanA kii| isa laghu kRti meM pramANa, pramAtA, prameya aura pramiti ina cAra tattvoM kI janadarzana sammata vyAkhyA karane kA anUThA prayAsa kiyA hai| unhoMne pramANa aura unake bheda-prabhedoM kA lakSaNa kiyA hai / anumAna ke sambandha meM unake hetvAdi sabhI aMga-pratyaMgoM kI saMkSepa meM mArmika vyAkhyA kI hai| pramANa ke sAtha nayoM kA lakSaNa aura viSaya batAkara manISiyoM kA dhyAna usa ora AkarSita kiyaa| svamata ke nirUpaNa ke sAtha hI paramata kA nirAkaraNa bhI kiyaa| inake guru kA nAma vRddhavAdI thaa| inakA apara nAma kumudacandra bhI thaa| ujjayinI ke mahAkAla ke mandira meM camatkAra dikhAkara rAjA ko pratibodha diyA / ye mahAna tejasvI AcArya the| vIra nirvANa saM0 400 ke AsapAsa inakA astitva mAnA jAtA hai aura 480 meM pratiSThAnapura meM inakA svargavAsa mAnA jAtA hai| jinabhadragaNi kSamAzramaNa-inakI janmasthalI mAtA-pitA Adi ke sambandha meM kucha bhI sAmagrI prApta nahIM hotii| 15 vI 16 vIM zatAbdI meM nirmita paTTAvaliyoM meM inheM AcArya haribhadra kA paTTadhara likhA hai; jabaki AcArya haribhadra jinabhadra se sau varSa ke pazcAt hue haiN| ye nivRttikula ke the| vallabhI ke jaina bhaNDAra meM zaka saM0531 kI likhI huI vizeSAvazyakabhASya kI eka prati milI hai jisase spaSTa hai ki unakA sambandha ballabhI ke sAtha avazya rahA hogaa| vividhatIrthakalpa se jJAta hotA hai unhoMne mathurA meM mahAnizIthasUtra kA uddhAra kiyA thA / vAcaka, vAcanAcArya, kSamAzramaNa, Adi zabda eka hI artha ke dyotaka haiN| AcArya jinabhadra kI nau racanAe~ prApta hotI haiM / 1. vizeSAvazyakabhASya-prAkRta padya meM 2. vizeSAvazyakabhASya svopajJavRtti-apUrNa, saMskRta gadya 3. bRhatsaMgrahaNI-prAkRta padya 4. bRhatkSetrasamAsa-prAkRta padya vizeSaNavatI-prAkRta padya jItakalpa-prAkRta padya 7. jItakalpabhASya-prAkRta padya / 8. anuyogadvAracUrNi-prAkRta padya 6. dhyAnazataka-prAkRta padya (isa sambandha meM ekamata nahIM hai)| . vizeSAvazyakabhASya AcArya jinabhadra kI antima racanA hai| inhoMne isa para sopajJavRtti likhanA bhI prArambha kiyA thA, kintu pUrNa hone se pahale hI unakA AyuSya pUrNa ho gayA jisase vaha apUrNa raha gyii| vijJajana jinabhadragaNI kSamAzramaNa kA uttara kAla vikrama saMvat 650 se 660 ke AsapAsa mAnate haiN| jinadAsagaNI mahattara-cUNi sAhitya ke nirmAtAoM meM inakA mUrdhanya sthAna hai / inake jIvanavRtta ke sambandha meM vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM hai| nandIvizeSacUNi meM inake vidyAguru kA nAma pradyumna kSamAzramaNa AyA hai| uttarAdhyayanaNi meM inake sadgurudeva kA nAma vANijya kulIna koTIkagaNIya vajrazAkhIya gopAlagaNI mahattara AyA hai| vijJoM kA mAnanA hai ki ye jinabhadragaNI kSamAzramaNa ke bAda aura AcArya haribhadra se pahale hue haiM, kyoMki bhASya kI aneka gAthAoM kA upayoga cUrNi meM huA hai aura AcArya haribhadra ne apanI vRttiyoM meM cUNiyoM kA upayoga kiyA hai / inakA samaya vi0 saM0 650 se 750 ke madhya honA cAhie / inakI nimna cUNiyA~ mAnI jAtI haiM 1. nizIthavizeSacUrNi 2. nandIcUNi 3. anuyogadvAracUrNi 4. dazavakAlikacUNi 5. uttarAdhyayanacUrNi 6. AvazyakacUrNi 7. sUtrakRtAMgacUNi bhASA kI dRSTi se inakI cUNiyA~ saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM haiM / kintu saMskRta kama aura prAkRta adhika hai| AvazyakacUNi kI bhASA prAkRta hai| bhASA sarala aura subodha hai| ina cUrNiyoM meM sAMskRtika, rAjanItika aura sAmAjika sAmagrI bharI par3I hai|" Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-dharma-paramparA : eka aitihAsika sarvekSaNa 21 00 AcArya haribhadra-haribhadra nAma ke kaI AcArya hue haiN| purAtattvavettA jinavijayajI, DA. harmana jekobI ne yAkinI mahattarAsUnu haribhadra ko prathama haribhadra mAnA hai / ve unakA samaya san 700 se 770 (vi0 saM. 757 se 527) mAnate haiN| unakA janma cittaur3a meM huaa| ve jAti ke brAhmaNa the| jitAri rAjA ke rAja purohita the| unakI pratijJA thI ki jo mujhe zAstrArtha meM parAjita karegA maiM usakA ziSya bana jAU~gA / yAkinImahattarA svAdhyAya kara rahI thiiN| unake kAnoM meM yaha gAthA girI : "cakkIdurga haripaNagaM paNagaM cakkeNa kesavo cakkI / kesava cakkI kesava du cakkI kesava cakkI y||" unhoMne cintana kiyA kintu artha samajha meM nahIM AyA / ataH pratijJA ke anusAra ve ziSya banane ke lie tatpara ho gaye aura sAdhvI mahattarA kI AjJA se ve AcArya jinabhaTTa ke ziSya hue| prabhAvakacaritra ke anusAra jinabhaTTa unake gacchapati guru the, jinadatta dIkSAguru the yAkinI mahattarA dharmajananI thI, unakA kula vidyAdhara thA, gaccha evaM sampradAya zvetAmbara thaa| kahA jAtA hai unhoMne caudaha sau cavvAlIsa graMtha likhe kintu abhI taka tihattara graMtha mile haiN| Apane sarvaprathama Agama graMthoM para saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhiiN| usake pUrva niyuktiyA~, bhASya aura caNiyA~ vidyamAna the| Apane Avazyaka, dazavakAlika, jIvAbhigama, prajJApanA, nandI, anuyogadvAra aura piNDaniyukti para TIkAe~ likhiiN| piNDaniyukti kI apUrNa TIkA vIrAcArya ne pUrNa kii| AcArya haribhadra kI mahAna vizeSatA yaha hai ki jitanI saphalatA ke sAtha unhoMne jainadarzana para likhA utanI hI saphalatA se unhoMne vaidika aura bauddha darzana para bhI likhaa| sAmpradAyika abhiniveza kA unameM abhAva thaa| khaNDanamaNDana ke samaya meM bhI ve madhura bhASA kA hI prayoga karate haiN| umAsvAti, siddhasena divAkara, jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne jisa prakaraNAtmaka paddhati kA pracalana kiyA thA una prakaraNoM kI racanAoM ko AcArya haribhadra ne vyavasthita rUpa diyaa| bappabhaTTasUri-inakI mAtA kA nAma bhaTTI aura pitA kA nAma brahma thaa| ye bhAradvAja gotrIya brAhmaNa the| inakI smaraNazakti bahuta hI tIkSNa thI / eka sAtha eka hajAra zloka eka dina meM ve kaMThastha kara lete the / unake dIkSA guru kA nAma siddhasena thaa| AThavIM zatAbdI ke prArambha meM inakA janma huaa| kahA jAtA hai ki gyAraha varSa kI laghu vaya meM guru ne inheM AcArya pada pradAna kiyaa| gvAliyara ke rAjA ko inhoMne jaina-dharma meM dIkSita kiyA / kannauja ke rAjA tathA mauDA (baMgAla) ke antargata lakSaNAvati ke rAjA ko bhI Apane pratibodha diyA thaa| paMcAnave varSa kI Ayu meM ApakA svargavAsa ho gyaa| AcArya zIlAMka-inakA vizeSa paricaya anupalabdha hai| inakA apara nAma zIlAcArya va tattvAditya bhI thA / prabhAvakacaritra ke anusAra unhoMne nau aMgoM para TIkAe~ likhI thIM, kintu isa samaya AcArAMga aura sUtrakRtAGga kI hI TIkA milatI hai| ye donoM TIkAe~ mahattvapUrNa haiN| isameM dArzanika cintana bhI hai| viSaya ko spaSTa karane ke lie anya zloka va gAthAoM kA upayoga bhI kiyA hai, kintu unake raciyatA kA nAma-nirdeza nahIM hai| inakA kula nivRtti thaa| zrIsiddhaSisUri---ye zrImAla ke rAjya maMtrI zrI suprabhadeva ke putra the| inake guru kA nAma durgasvAmI thaa| inakI aneka racanAe~ haiM, usameM 'upamitibhavaprapaMca' nAmaka zreSTha racanA hai| AcArya abhayadeva-navAMgI TIkAkAra AcArya abhayadeva mahAn pratibhAsampanna the| prabhAvakacaritra ke anusAra inakI janmasthalI dhArAnagarI thii| varNa kI dRSTi se vaizya the| pitA kA nAma mahIdhara aura mAtA kA nAma dhanadevI thaa| ye jinezvarasUri ke ziSya the| inhoMne sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAka, aupapAtika ina AgamoM para TIkAe~ likhIM, jinameM pANDityapUrNa vivecanAzakti sacamuca hI prekSaNIya hai| Agama rahasyoM ko bahuta hI saralatA aura sugamatA se vyakta kiyA hai| ina vRttiyoM ke atirikta prajJApanA, paMcAzakasUtravRtti, jayatihuaNa stotra, paMcanigraMthI, SaTkarma, graMtha-saptati, para bhI inhoMne bhASya likhA / lagabhaga sATha hajAra zlokoM kA nirmANa kiyaa| kalikAlasarvaja AcArya hemacandra-prabhAvakacaritra ke anusAra ApakA janma vi0 saM0 1145 kArtika pUrNimA ko ahamadAbAda ke sannikaTa dhandhukA grAma meM huaa| Apake pitA kA nAma cAcadeva aura mAtA kA nAma pAhinI thaa| gRhasthAzrama meM unakA nAma caMgadeva thA aura guru kA nAma devacandra thA / devacandra ne jaba caMgadeva ko dekhA to bar3e Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa prabhAvita hue aura mAM se use prApta kiyaa| dIkSA ke pazcAt unakA nAma somacandra rakhA gyaa| gambhIra vidvattA ko dekhakara 21 varSa kI Ayu meM AcArya pada pradAna diyA gayA aura somacandra ke sthAna para hemacandra nAma rakhA gyaa| Apane gurjaranareza siddharAja jayasiMha jaise vidyArasika nareza ko apanI pratibhA se camatkRta kiyA aura usa zava nareza ko paramAhata bnaayaa| Apane zabdAnuzAsana, saMskRtadvayAzraya, prAkRtadvayAzraya, abhidhAna cintAmaNi, anekArthasaMgraha, nighaNTu, nighaNTuzeSa, dezInAmamAlA, kAvyAnuzAsana, yogazAstra, pramANamImAMsA, Adi zatAdhika, graMthoM kI racanA kii| Apane Agamika, dArzanika, sAhityika, sAmAjika aura rAjanItika sabhI viSayoM para mahattvapUrNa graMtha likhe / vastutaH Apa jaina jagat ke vyAsa haiN| AcArya malayagiri-ye utkRSTa pratibhA ke dhanI the| inakI TIkAoM meM prakADa pANDitya spaSTa rUpa se jhalakatA hai| viSaya kI gahanatA ke sAtha bhASA kI prAMjalatA, zailI kI lAlityatA ke darzana hote haiN| Agama sAhitya ke sAtha hI gaNita, darzana aura karmasiddhAnta ke bhI ye niSNAta the| vartamAna meM unake bIsa graMtha upalabdha hote haiN| inake atirikta bhI unake graMtha the| Agama ke gaMbhIra rahasyoM ko tarkapUrNa zailI meM upasthita karane kI adbhuta kalA inameM thii| munizrI puNyavijayajI ke zabdoM meM kaheM to vyAkhyAkAroM meM unakA sthAna sarvotkRSTa hai| ___ isa taraha prabala pratibhA ke dhanI aneka mUrdhanya AcArya hue haiM jinhoMne vipula sAhitya kA sRjana kara sarasvatI ke bhaNDAra ko bharA hai kintu vistArabhaya se hama una sabhI kA yahA~ paricaya nahIM de rahe haiN| sandarbha evaM sandarbha-sthala / 1 vizeSa paricaya ke lie dekhie lekhaka kA RSabhadeva eka parizIlanaH grantha / 2 vizeSa paricaya ke lie dekhie lekhaka kA "bhagavAna ariSTanemi aura karma yogI zrIkRSNa" grantha / 3 vizeSa paricaya ke lie dekhie lekhaka kA grantha "bhagavAna pArzva : eka samIkSAtmaka adhyyn"| 4 vizeSa paricaya ke lie dekhie lekhaka kA grantha "bhagavAna mahAvIra : eka anushiiln"| 5 Avazyaka niyukti 643 / 6 vahI. gAthA 647-48 / 7 bhagavatI 1-1-8 / 8 (ka) kalpa sUtrArtha prabedhinI (kha) gaNadharavAda kI bhUmikA, dalasukha mAlavaNivA pR0 66 / hai bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana / 10 (ka) Avazyaka niyukti 655 / (kha) Avazyaka malayagiri-336 / 11 (ka) kalpa sUtra cuNi 201 / (kha) Avazyaka niyukti gAthA 658 / Avazyaka niyukti 655 / maNa paramohi pulAe AhAra khavaga uvasamekappe / saMjamatiga kevala sijjhaNA ya jaMbummi vucchinnnnaa-|| 14 dAzAzruta skaMdha cUNi / 15 (ka) gurvAvalI-muniratna suuri| (kha) kalpasUtra kalpArtha bodhinI TIkA pu0 208 / 16 Avazyaka cUrNi-bhAga 2, pR0 187 / 17 titthogAliya 80/1/2/ 18 paTTAvalI parAga : muni kalyANavijaya pR0 51 / 19 jaina paramparA no itihAsa bhAga 1. pR0 175-76 / 20 bRhatkalpa bhASya 1/50 3275 se 3286 / 21 pajjosamaNAkappaNijjuttI pR0 86 / (ka) zrI nizItha cUNi0 u0 10 / (kha) bharatezvara bAhubali vRtti / 22 (ka) Avazyaka cUNi prathama bhAga-pannA 360 / (kha) Avazyaka haribhadrayAvRtti TIkA prathama bhAga-pannA 286 / [zeSa pRSTha 83 para]