Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM karma -mImAMsA - rAjIva pracaMDiyA eDavokeTa uthala-prathala, UhA-poha, ApAdhApI, uThaka-paThaka, lUTa-pATa, mAra-dhADa arthAta hiMsA ke vividha AyAmoM meM samyakta vartamAna jIvana AzA-nirAzA, palpanA-yathArthatA, sthiratA-caMcalatA, dhIratA-adhIratA,kruratA-karuNA, zoSaNatA-poSaNatA, samatA-viSamatA, svAdhInatA-parAdhInatA, jaDatA-cinmayatA, kuTIlatA-saralatA Adi vibhinna ulajhanoM se bhukatyartha Atmika zAnti Ananda-vilAsa kI khoja meM satata saMgharSa rata hai, astu trastra saMtrastra hai| aisI dIna-hIna sthiti meM arthAta mAnasika azAntijanya avasthA meM "karma-siddhAnta" jIvana ke lakSya ko sthira Alokita karane meM arthAta sata-cita-Ananda svarupa ko udaghATita karane meM nimitta naimitika kA kArya karate hai| dezI videzI darzanoM vedAnta, gItA, jaina, bauddha nyAya, vaizeSika, mImAMsA, sAMkhya poga, adreya viziSTA deta, detAdeta deta, zadAdeta, islAma kAisTa kanphyUzasa meM karma vivecanA apane - apane DhaMga se nirupita hai vAstava meM ye karma siddhAnta laukika-alaukika jIvana meM pravalazakti sphurti kA saMcAra karate haiN| jIvana meM inakI upayogitA upAdeyatA nizcayahI asandigdha hai| "kriyate tata: karma dukaMJa-karaNe" dhAtu se niSpanna "karma" zabda karmakAraka kiyA tathA jIva ke sAtha baMdhane vAle vizeSa jAti ke pudagala skandha, Adi aneka rUpoM meM prayukta hai| isakA sAmAnya artha "kAma" se liyA jAtA hai kintu vyAkaraNa ke kSetra meM yaha karmakAraka ke rupa meM gRhIta hai| darzanika kSetra meM bhAratIya jainetara darzana, mana, vacana, va karma se kie gaye 'kAma' ko 'karma' kI saMjJA dete hai| arthAta kriyA aura tajanya saMskAra karma kahalAte haiM kintu jaina darzana meM karma apane viziSTa artha meM pratiSThita hai| yahA~ jIva ke sAtha juDanevAlA pudgala skandha 'karma' kahalAtA hai arthAta jIva se sambaddha mUrtika dravya aura nimitta se hone vAle rAga dveSa rupa bhAva karma kahe jAte hai| bhAratIya darzana meM pratiSThita karma "siddhAnta' jisameM zarIra racanA se lekara AtmA ke astittva taka kA tathA bandhana se mukti taka kI mahAyAtrA kA vizada cintana-vizleSaNa aMkita hai saMsArI jIva ko jo Atmasvarupa kI dRSTi se samAna hote hue bhI vividha avasthAoM-sthitiyoM, vibhinna gatiyoM-yoniyoM meM tathA jIva ke punarjanna sambandhI ghaTanAoM kA arthAta jIva ko vibhinna sAMsArika pariNatiyoM avasthAoM meM honA mAnatA hai| vAstava meM karmo se lipta yaha jIva anAdikAlase, aneka bhavo meM tathA vibhinna rUpoM, kabhI dhanika to kabhI nirdhana, kabhI paMDita to kabhI jJAnavaMta, kabhI rupavAna to kabhI kurupI, kabhI sabala to kabhI nirbala, kabhI rogI to kabhI nirogI, kabhI bhAgyavAna to kabhI durbhAgyazAlI, Adi meM cAroM gatiyoM, deva, munaSya, tirthaJya, naraka tathA caurAsI lAkha yoniyoM meM sukha du:kha kI anubhUti karatA huA janma-maraNa ke cakra meM pha~sA huA hai| isa prakAra karma-zrRMkhalA janma-janmAntara se sambaddha aura atyanta majabUta mAnI gaI hai jisameM jIva apane kRta karmo ko bhogatA huA navIna karmo kA upArjana karatA hai| mAnavajIvana para karmoM kA prabhAva atyanta vyApaka hai| yadi kisI vyakti ko yaha mAlUma paDe ki mujhako jo kucha bhoganA paDatA hai vaha mere pUrva janma kRta kAryoM kA hI phala hai to vaha purAne athavA pUrva bhava meM kie hue karmoM ko sahaja zAnta va samabhAvI/samadarzI hokara kSaya karane kA puruSArtha karegA jisase navIna karmo kA Agamana rukegA aura usake andara sahanazakti/sahiSNutA kI bhAvanA mana kI paMkhur3iyAM jaba ekyatA ke sUtra se pRthaka ho jAtI hai to pratyeka mAnavIya prayatna saphala nahIM ho skte| 301
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ udbhUta hogii| yaha nizcita hai manuSya jaba koI kArya karatA hai to usake Asa-pAsa ke vAtAvaraNa meM kSobha utpanna hotA hai jisake kAraNa usake cAroM aura upasthita karma zakti yukta sUkSma pudgala paramANu arthAta karma AtmA kI aura AkarSita hote hai ina paramANuoM kA AtmA kI aura AkarSita honA ASva, AtmA ke sAtha kSetrAvagAha (eka hI sthAna meM rahane vAlA) sambandha 'bandha' ina paramANuoM ko AtmA kI ora AkRSTa na hone dene kI prakriyA 'savara' tathA ina paramANuoM se chuTane kA vidhi-vidhAna 'nirjarA' aura AtmA kA samasta karma paramANuoM se mukta honA vastuta: 'mokSa' kahalAtA hai| vAstava meM jIva ke zarIra kI saMracanA bhI tabhI taka rahatI hai jabataka AtmA karmoM se jakaDI huI hai| karma-baddha AtmA hI karma pudgala se sambandha sthApita karatI hai aura isa prakAra ye karma pudgala acche-bure, zubha-azubha, vartamAna yA pUrvajanma ke hoM, jIva ke sAtha sadA vidyamAna rahate hai aura paripakva hone para udita hote hai| ni: sandeha saMsArI jIva ke sAtha rahane vAle ye karma usake mana meM uThane vAle vicAroM bhAvoM saMkalpo aura pravRttiyoM ko zuddha pavitra rakhane kI preraNA pradAna karate hai tathA jIva meM heya-upAdeya, hita ahita, sukha du:kha, artha anartha Adi kA bheda vijJAna bhI karAte hai| laukika-alaukika koI bhI kArya karate samaya yadi jIva kI bhAvanA zuddha tathA rAga-dveSa arthAta krodha, mAna,mAyA lobha, kaSAyoM se nirlipta, vItarAgI hai to usa samaya zArIrika kArya karate hue bhI kisI bhI prakAra kA karma vandha usa jIva meM nahI hotA hai| prAya: yaha dekhA-sunA jAtA hai ki vibhinna vyaktIyo dvArA eka hI prakAra ke kArya karane para bhI uname bhinna bhinna prakAra kA karma bandha hotA hai isakA mUla kAraNa hai ki eka hI prakAra ke kArya karate samaya ina vyaktIyoM ke bhAva sarvathA bhinna prakAra ke hote hai| phalasvarupa unameM bhinna-bhinna prakAra kA karma-bandha hotA hai / jaina darzana meM to karma kI dasa avasthAe~ nirupita hai yathA-vaMdha, utkarSa, apararSaNa, sattA, udaya, udIraNA, sakramaNa, uparAma, niSpati aura ni:kaacnaa| karma kI ina dasa avasthAoM meM prArambhika avasthA 'bandha kI mAnI gaI hai, kyoM ki bInA usa avasthA ke anyazeSa avasthAe~ nahIM ho sakatI hai| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke AdhAra para baMdha ko cAra bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai| jo bandha karmoM kI prakRtisvabhAva ko sthira karatA hai prakRti bandha, jo karma phala kI avadhi ke nizcita kare "sthiti bandha" jo karma phala kI tIvra yA manda zakti kI nizcitatA kare "anubhAga bandha" tathA jo karmoM kI saMkhyA zakti ko prakaTa kare "pradeza bandha" kahalAtA hai| sthiti aura anubhAga ke baDhane ko utkarSaNa, sthiti aura anubhAga ke ghaTane ko apakarSaNa kahA jAtA hai| karma ke baMdha hone para aura unake phalodaya hone ke bIca karma Atma meM vidyamAna rahate hai jise "sattA" kahA jAtA hai tathA karma ke phala dene ko udaya tathA niyatakAla ke pahale karma ke phala dene ko udIraNA kahate hai| yaha udaya do prakAra kA hotA hai - eka phalodaya aura dUsarA prdeshody| jaba karma apanA phala dekara naSTa ho jAtA hai to vaha phalodaya tathA jaba karma binA phala diai hI naSTa ho jAtA hai to Use pradezodaya kahA jAtA hai| eka karma kA dUsare sajAtIya karma meM rupAntarita ho jAnA saMkramaNa tathA karma kA udaya meM A sakane ke ayogya ho jAnA 'uparAma' avasthA hai| uparAma mohanIya karma ki prakRtiyoM meM hI hotA hai| karmoM kA saMkramaNa aura udaya na ho sakanA niSpati tathA usameM utkarSaNa, apakarSaNa saMkramaNa aura udIraNA 302 mAnava jaba atyaMta prasanna hotA hai taba usakI aMtarAtmA bhI gAtI rahatI haiN|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA na honA niHkAcanA kahalAtA hai| karma bhI ina dasa avasthAoM kA samyak jJAna kara lene ke uparAnta yaha sahaja meM kahA jA sakatA hai ki ye karma, jIva ke bhAgya vidhAtA hai| vAstava meM karmabaMdha va udaya se milane vAlA phala hI bhAgya kahalAtA hai| udIraNA saMkramaNa utkarSaNa, aura apakarSaNa dvArA kie hue karma parivartita tathA naSTa kie jA sakate hai isa prakAra ina karma siddhAntoM ke dvArA yaha satya udghATita hotA hai ki pratyeka jIva apanI sthiti kA sRSTI apane bhAgya kA vidhAtA svaMya hI hai| svayaM hI bandhana evaM mokSa kA kartA hai| isase jIva meM puruSArtha kA sahI-sahI upayoga karane kI kSamatA prakaTa hotI hai suptacetanA jAgRta vikasita hotI hai| karma saMracanA ke vijJAna ko samajhane ke lie jaina darzana meM karma ko mUlataH do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| eka dravya karma tathA dUsarA bhaavkrm| kAmaNi jAtikA pudagala arthAta jaDa tattva vizeSa jo ki AtmA ke sAtha milakara karma ke rUpa meM parivartita hotA hai, dravya karma kahalAtA hai jaba ki rAga dveSAtmaka pariNAma ko bhAva karma kahate hai kintu ghAta AghAta ke AdhAra para kArya do bhAgoM me vibhakta haiN| eka to ve karma jo AtmA ke vAstavika svarupa kA ghAta karate haiM, ghAti karma kahalAte hai jisake antargata jJAnavaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAya karma Ate hai tathA dUsare ve karma jisake dvArA AtmA ke vAstaki svarupa ke AdhAta kI apekSA jIva kI vibhinna yoniyoM avasthAaiM tathA paristhitiyA~ nirdhArita huA karatI hai aghAti karma kahalAte hai iname nAma, gotra Ayu aura vedanIpa karma samAviSTa hai| jJAnAvaraNIya karma - kAmaNi vargaNA karma paramANuoM kA vaha samUha jisase AtmA kA jJAnaguNa prachanna rahatA hai, jJAnAvaraNIya karma kahalatA hai| isa karma ke prabhAva meM AtmA ke andara vyApta jJAna rAzi kSIrNa hotI jAtI hai| phalasvarupa jIva rUDhi kriyA kANDoM meM hI athavA sampUrNa jIvana naSTa karatA hai| isa karma ke kSapa ke lie satata svadhyAya karanA jainAgama meM nirdiSTa hai| darzanAvaraNIya karma karma zakti pukta paramANuoM kA vaha samUha jisake dvArA AtmA kA ananta darzana svarupa aprakaTa rahatA hai, darzanAvaravIya karma kahalAtA hai| isa karma ke dvArA AtmA apane sacce svarupa ko pahicAnane meM sarvathA asamartha rahatA hai| phalasvarupa vaha mithyAtva kA Azraya letA hai| mohanIya karma isa karma ke antargata ve kAmaNivargaNAe~ AtI haiM jisake dvArA jIva meM moha utpanna hotA hai| pada karma AtmA ke zAnti sukha Ananda svabhAva ko vikRta karatA hai| moha ke vazIbhUta jIva sva para kA bheda vijJAna bhUla jAtA hai samAja meM vyApta saMgharSa isI ke kAraNa hai| antarAya karma ! AtmA ke vyApta jJAna - darzana - Ananda svarupa ke atirikta anya sAmarthya-zakti ko prakaTa karane meM jo karma paramANu bAdhA utpanna karate hai ve sabhI antarAya karma ke antargata Ate hai| isa karma ke kAraNa hI AtmA meM vyApta ananta zakti kA -hAsa hone lagatA hai| Atma-vizvAsa kI bhAvanA saMkalpa zakti tathA sAhasa- vIratA Adi mAnavIya guNa prAya pracchanna rahate hai| nAmakarma isa karma ke dvArA jIva eka bhava se dUsare bhava meM janma letA hai tathA usake zarIrAdi vidyA aura zakti kA sahI upayoga karane se hI saMsAra mArga kalyANa evaM maMgalakAraka hotA hai| 303
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA nirmANa bhI isake dvArA haA karatA hai| gautra karma! karma paramANuoM kA vaha samUha jinake dvArA yaha nirdhArita hotA hai ki jIva kisa gotra, kuTumba vaMza, kula jAti tathA deza AdimeM janma le gotra karma kahalAtA hai| ye karma paramANu jIva meM apane janma kI sthiti ke prati mAna svAbhimAna tathA u~ca hIna bhAva Adi kA bodha karAte Ayukarma: isa karma ke dvArA jIva kI Ayu nizcita huA karatI hai| svarga-manuSya-tirthaJca naraka gati meM kauna sI gati jIva ko prApta ho yaha isI karma para nirbhara karatA hai| vedanIya karma isa karma ke dvArA jIva ko sukha du:kha kI vedanA kA anubhava huA karatA hai| uparokta karmo ke bheda prabhedo se yaha spaSTa hai ki ghAti-aghAti karma AtmA ke svabhAva ko AcchAdita kara jIva meM jJAna, darzana va sAmarthya zaktI ko kSIrNa karate hai tathA ye karma jIva para bhinna-bhinna prakAra se apanA prabhAva DAlate hai jisake phalasvarupa jIva sukha-du:kha ke ghere meM ghiratA huA svatantratA ke mArga se cyuta hokara parAdhInatA kA mArga apanA letA hai| arpakita aSTa karmo ke atirikta 'no karma' kA bhI ullekha jainAgama meM milatA hai| karma ke udaya se hone vAlA vaha audArika, zarIrAdi rupa pudgala paramANu jo AtmA ke sukha-duHkha meM sahAyaka hotA hai vastuta: 'no karma' kahalAtA hai| ye do prakAra ke hote hai eka 'baddha no karma aura dusarA 'abaddha no krm'| zarIra AtmA meM ba~dhA hone ke kAraNa baddha no karma hai| AtmA kA eka zarIra ko choDate samaya aura dUsare zarIra meM praveza karate samaya madhya ke samaya meM bhI jise vigraha-gati kahA jAtA hai, taijasa ora rAmaNi zarIra AtmA ke sAtha upasthita rahate haiN| astu zarIra saMsArI AtmA ke sAtha pratyeka kSaNa baddha hai| abaddha no karma ve karma hai jo zarIra kI taraha pratyeka samaya AtmA ke sAtha samyakta nahIM rhte| unameM sAtha rahane kA koI bhI nizcaya nahIM hotaa| udAharaNArtha dhana, makAna, parivAra, Adi kA sAtha-sAtha rahanA saMdigdha hI hai| ye no karma bhI saMsArI jIva para anya karmoM kI bhA~ti apanA pabhAva DAlA karate hai| saMsArI prANI karmoM ke svarupa-zakti kI mahimA se jaba paricita hotA hai to nizcaya hI vaha ina karma-jhameloM se muktiparya azubha se zubha aura zubha se zuddha arthAta prazastra zubha kI ora apanA upayoga lagAtA hai| vAstava meM karma siddhAntoM ke dvArA saMsArI jIva meM vItarAga-vitAnatA kI prApti ke zubhabhAva jAgrata hote hai| yaha vItarAgatA samyaka darzana-jJAna cAritra rupI ratnalaya thI samanvita sAdhanAse upalabdha hotI hai| vastuta zraddhA, jJAna, cAritra kA milAjulA patha jIva ko mukti yA siddhi taka le jAtA hai| kyoM ki jJAna se bhAvoM (padArthoM kA samyaka bodha), darzana se zraddhA tathA cAritra se karmoM kA nirodha hotA hai| jaba jIva samyaka darzana-jJAna cAritra se yukta hotA hai taba Azrava se rahita hotA hai jisake kAraNa sarvaprathama navIna karma kaTate-chuTate hai phira pUrva baddha saMcita karma kSaya hone lagate hai| kAlAntara meM mohanIya karma sampUrNa rupa se naSTa ho jAte hai tadanantara antarAya, jJAnAvaraNIya, aura darzanAvaraNIya tIna karma bhI eka sAtha pUrva rupe naSTa ho jAte hai isake uparAnta zeSa cAra adhAti karma bhI naSTa ho jAte hai| isa 304 usa bhUmi ko namana karo jisa sthAna para garva kA khaMDana huA ho, jJAna kI jyoti pragaTI ho, vaha sthala hI to sacA tIrtha hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra samasta karmoM kA kSaya para jIva nirvANa mokSa ko prApta hotA hai| karma phala ke viSaya meM jainadarzana kA dRSTikoNa baDA vyApaka hai| isake anusAra pratyeka prANI apane hI kRta karmoM se kaSTa pAtA hai| AtmA svayaM apane hi karmoM kI udIraNA karatA hai svayaM apane dvArA hI unakI garhA AlocanA karatA hai aura apane karmoM ke dvArA karmoM kA sakaMra - prAstava kA virodha bhI karatA hai yaha nizcita hai ki jaisA vyakti karma karatA hai use vaisA hI phala bhogatA paDatA hai| aisA kadApI nahI hotA ki karma koI kare aura usakA phala anya koI bhoge / karma-phala pradAtA koI anya vizeSa cetana vyakti athavA Izvara nahIM hai, apitu prANI apane apane karmAnusAra svayaM kartA aura usakA bhoktA hai isalie samasta AtmAe~ samAna tathA apane Apa meM svatantra tathA mahatvapUrNa hai| ve ritI akhaNDa sattA kA 'aMza rUpa nahIM haiN| nizcaya hI ye karma-siddhAMta vyaktI meM svatantratA kI bhAvanA jAgRta karate hai / svatantratA se jIva meM maulikatA, svAbhimAna Adi sadguNa maMDita rahate hai / svatantratA ke dvamAhI jIvana mithyAtva kASAyika bhAvanAoM arthAta krodhAdi mAnasika AvegoM tathA avirati arthAta hiMsA, jhUTha, pramAda Adi manovikAroM se mukta hotA huA AdhyAtmikatA kI ora agrasara rahatA hai arthAt bhoga se haTakara yoga kI dizA meM praviSTa hotA hai ? uparyaMkita vivecanA se yaha spaSTa hai ki vizva kI samasta ghaTanAe~ - durghaTanAe~, jagata meM vyApta aneka viSayatAe~ vicitratAe~ karma janya hai| jIvana meM dUSaNa- pradUSaNa arthAta aparAdhika duSpravRtiyA~ karma - vipAka ke adhIna haiN| isalie eka adhyAtmayogI karma ke isa bhayaMkara dala-dala meM phaeNsane kI apekSA karma-mukti kI sAdhanA arthAta mokSa mArga kI ora sadA pravRtta rahatA hai| vaha sabase pahale una daravAjoM ko TaTolatA hai jahA~ se karmoM kA Agamana hotA hai kyoMki unake jAne binA karma dvAra banda nahI kie jAsakate hai| ye karma dvAra hai 1. yoga 2. mithyAdarzana 3. avirati 4. pramAda 5. kaSAya karma dvAra banda ho isalie sAdhaka apane bhAvoM kA sadA zuddha rakhane kA prayatna karatA hai jisake lie vaha hara kSaNa nimma pA~ca bAto kA cintana - anuciMtana karatA hai 1. gutrI 2. samiti 3. dharma 4. dvAdaza anuprekSAe~ 5. pariSaha 1. gutrI : - isameM mana, vacana kAya kI pavRti ko bahirmukhI se antarmukhI banAnA hotA hai| sAdhaka ko apanI sAdhanAmeM sadA lIna rahanA hotA hai arthAta mana, vacana va kAya pravRtti kA nirodha karake mAtra jJAtA dRSTAbhAva se nizcaya samAdhi dharanA hotA hai| yaha gutrI tIna prakAra kI hotI hai pahalI kAyagutrI dUsarI vacanagutrI aura tIsarI manoguptI / rAga dveSa mana kA parAvRtra honA, jo apane aMta:karaNa se yaha mAnatA hai kI mujhase pApa huA, vaha pavitra nirmala bhI hai| ve sarvaya vaMdanA ke pAtra haiN| For Private Personal Use Only 305
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ manogupti samasta asatya bhISaNAdi kA parihAra arthAta, maunadhAraNA vacana gupti audArikAdi zarIra kI kriyAo se nivRti kAya gupti kahalAtI hai ina guptiyoM ke bala se hI saMsArika kAraNoM se AtmA kA gopana hotA hai| 2-samiti jIvana kI samasta kiyAoM ko viveka pUrvaka samyaka prakAra se pavRtti karate hue jIvoM kI rakSA karanA samiti kahalAtI hai arthAta samasta rAgAdi bhAvoM ke tyAga ke dvArA AtmA meM lIna honA AtmA kA cintana karanA, tanmaya honA Adi rupa se jo gamana arthAta pariSamana honA samiti kahalAtA hai| samiti kA vyavahAra sayaMma zuddhi arthAta mana kI prazastra ekAgratA kA kAraNa banatA hai, jo vyakti meM jAgaraNa lAtA hai jisake abhAva meM koI bhI jIva mokSa mArga meM pravRta nahI hotA hai| jainAgama meM samiti ke pA~ca bheda nirupita hai| 1- IryA samiti 2- bhASA samiti 3 - eSaNA samiti 4 - AdAna - nikSepaNa samiti 5 - pratiSThApanna smiti| IryA samiti meM jIvoM kI rakSArtha sAvadhAnI pUrvaka calanA-phiranA bhASA samiti meM hita-mita-madhura aura satya se anuprANita bhASA kA bolanA, eSaNA samiti meM nirdoSa evaM zuddha AhAra grahaNa karanA, AdAna nikSepaNa samiti meM vastuoM ko sAvadhAnI pUrvaka uThAnA rakhanA, pratiSThApanA samiti meM mUla-bhUta ko aise sthAna para jahA~ jIvoM kA ghAta na ho, visarjita karanA hotA hai, inake paripAlana se asaMyama rUpa-pariNAmoM ke nimitta se jo karmo kA Adrava hotA hai, usakA saMvara hotA hai| 3 - dharma vyakti aura samaSTi kI zakti ke lie dharmajIvana kA Avazyaka aMga hai| vyakti ke bhItara ananta zaktiyA~ vidyamAna haiM kintu ve sabakI saba supta-prasupta haiM, unheM yadi jagAnA hai, prakaTa karanA hai to hame dharma kI zaraNa meM jAnA hI pddegaa| AdhyAtmika unnatike lie, sukha-zAnti ke lie tathA bAra-bAra janma - maraNa se muktyirtha dharma hI eka mAtra sAdhana aura upAya hai jise kSamA mArdava, Arjava, zauca, saMyama, tapa, tyAga AkiMJcanya aura brahmacarya rUpameM vyakta kiyA jAtA hai| vAstava meM dharma kA parama evaM carama lakSya mokSa hai| dharma hI navIna karmo ke bandhanoM ko roka kara pUrvabaddha karmo kI nirjarA meM pramukha kAraNa hotA hai| isa lie vaha mokSa kA sAkSAta kAraNa/sAdhana/nimitta banatA hai| yaha vyakti ko bhoga se yoga, saMsAra se mokSa kI ora le jAne meM preraNAsphUrti pradAna karatA haiN| 4 - dvAdaza-anuprekSAe~ sAdhanA meM mana ko sAdhA jAtA hai| use saMsAra kI kSaNabhaguratA kA bodha karAyA jAtA hai| raMga-biraMge AkarSaNoM se pUrNata: virakti hetu jainAgama meM anuprekSAoM kA vidhAna batAyA gayA hai jinake bAra-bAra cintavanase kaSApa-kalApoM meM lIna citta-vRttiyA~ vItarAgatA kI ora prerita hotI hai| vAstava meM ina bhAvanAoM ke Anese vyakti zarIra va bhogoMse nirviNNa hokara sAmyabhAva meM sthiti pA sakatA hai| ye anuprekSAe~ bAraha prakAra kI hotI haiM - anitya, azarava, saMsAra, ekatva, anyatva, Azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dhrmbhaavnaa| anitya bhAvanA meM saMsAra kI pratyeka vastu parivartanazIla hai, aisA vicAra, azaraNa bhAvanA meM 306 satya kamI kaDavA nahIM hotA mAtra jo loga satya ke ArAdhaka nahI hote ve hI satya se Darakara aisA kahate haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ a kaSTa - maraNa meM tathA ApattiyoM vipattiyoM meM apanI AtmA ke atirikta koI bhI rakSA nahIM karatA, aisA vicAra, saMsAra-bhAvanA meM yaha saMsAra yahA~ duHkhoM kA bhaNDAra hai, aisA cittavana, ekatva bhAvanA meM jIva saMsAra meM akelA AyA hai, aisA zraddhAna, anyatva bhAvanA meM cetana samasta padArtha apane se alaga haiM, aisA bhAva, azuci bhAvanA meM yaha zarIra mala-mUtra se veSThita haiM, isameM moha karanA nissAra hai, aisA bhAva, samasta bhAvanA meM karmokA Atma-pradezase kisa prakArase baMdhanA hotA hai, aisA cittavana saMvara bhAvanAmeM karma aura usakI bandha- prakriyA ko kaise rokA jAe aisA bhAva, nirjarA bhAvanA meM baMdhe hue karmokI nirjraa| chuTakArA kaise ho, aisA vicAra, loka bhAvanA meM yaha loka, AkAza meM kisa prakArase ThaharA hai ? svarga madhya aura adholoka kahA~ para avasthita haiM, aisA vicAra krodhi durlabha bhAvanA meM samyagdarzanAdi rUpa ratnatraya kI upalabdhi kitanI kaThina hai, use kaise prApta kiyA jAe, aisA bhAva tathA dharma-bhAvanAmeM dharma kyA hai ? aisA cintavana dhArmika prANiyoM dvArA bAra-bAra kiyA jAtA hai| 5 - parISaha - dUsaroM ke dvArA die gae kaSTa arthAt upasarga ko sAmyabhAva se sahaja karanA parISaha kahalAtA hai| sahiSNutA kaSAyoM yA anya majabUrI ke sAtha nahI apitu sAmyabhAvase honI caahie| parISaha se navIna karma kaSAya AtmA se ba~dhate nahIM hai| isameM to jIvana virATa aura samagra banatA hai| kSudhA, tRSNA, zIta, uSNa Adi bAIsa prakAra ke parISadoM kA ullekha jainAgama meM varNita hai| eka kuzala sAdhaka ina bAdhAoMse kabhI vicalita nahIM hotA hI jAtA hai| aura prazasta mArga para nirantara bar3hatA - isa prakAra karmAsrava kA nirodha mana, vacana va kAya ke aprazAta vyApAra ko rokane se, viveka pUrvaka pravatti karanese, kSamAdi dharmokA AcaraNa karanese, antaHkaraNa meM virakti jagAnese kaSTa sahiSNutA aura samyaka cAritra kA anuSThAna karane se hotA hai| yaha nizcita hai jIvanakI ve samasta kriyAe~ jisakI pRSThabhUmi meM aviveka, pramAda kAma karatA hai, Asrava ko janma detI haiM, tathA viveka -jAgaraNa ke sAtha kI jAnevAlI kriyAe~ dharma aura saMvara kA prAdurbhAva karatI haiN| karma - muktikI sAdhanAmeM pahalA so pAna saMvara hai| isameM navIna karmoMko rokA jAtA hai kintu jo karma pahalese hI A cuke hoM unako kSaya karanA bhI atyanta Avazyaka hotA hai| karma-kSaya ke lie jo sAdhanA kI jAtI hai use Agama meM tapa kahA gayA hai| isake do bheda kie gae haiM eka bAhya tapa jisake antargata anazana / upavAsa avamaudarya / unodara, rasa-parityAga, bhikSAcarI / vRtti parisaMkhyAna, parisaMlInatA / vivikta zayyAsana aura kAya - kleza / tathA dUsarA Abhyantara tapa jisame vinaya, vaiyAvRtya / sevA-suzruSA prAyazcita svAdhyAya, dhyAna aura kAyotsarga / vyutsarga nAmaka tapa Ate haiN| Abhyantara tapa kI apekSA bAhya tapa vyavahAra meM pratyakSa parilakSita hai kintu karma-kSaya aura Atmazodhana ke lie to donoM prakAra ke tapoMkA vizeSa mahattva hai| vAstavameM tapa ke mAdhyama se jIva apane karmoM kA pariNamana kara nirjarA kara sakatA hai| isake dvArA karma Asrava samApta ho jAtA hai aura antataH sarva prakArake karmajAla se jIva sarvathA mukta hokara siddhatva ko prApta hotA hai| arthAt vaha sadA atIndriya Ananda kA bhoktA arthAt paramAtmAsvarUpa ko prApta kara vikalpoM se sarvathA mukta hokara kevala jJAtA ddaSTA bhAva meM sthiti pA jAtA hai| sandarbha grantha - mRtyu ke samaya saMta ke darzana, saMta kA upadeza aura saMgha kA sAnidhya to param auSadhi rupa hotA haiN| For Private Personal Use Only 307
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- dazavaikAlika sUtra 2- uttarAdhyayana sUtra 3 - satrakRtAMga 4 - bhagavatI ArAdhanA 5 - tattvArtha sUtra - rAjavArtika 7 - jJAnArNava 8- vArasa aNu vekkhA 9 - jainendra siddhAnta koza, zu. jinendra varNI, cAro bhaag| 10 - ciMtana kI manobhUmi, lekhaka - upAdhyAya amrmunijii| 11 - jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa - devendra muni rAmazrI 12 - dharma, darzana, manana aura mUlyokaMna - devendra muni rAmazrI 13 - jaina tAttvika paramparA meM mokSarUpa - svarUpa - rAjIva pracaMDiyA eDavokeTa 14 - karma, karmabadhdha aura karma kSaya - rAjIva pracaMDiyA, eDavokeTa 15 - darzana aura cintana - paM. sukhalAlajI 16 - jainadarzana meM muktiH svarUpa aura prakriyA - zrI jJAnamuni jI mahArAja (jaina bhUSaNa), zrI puSkara muni abhinandana grnth| * vizva kI pratyeka mAnavIya kriyA ke sAtha mana-vyavasAya badhA huA hai| yaha mana hI eka aisI vastu haiM, jisa para niyaMtraNa rakhane se bhavasAgara pAra hone kI mahAzakti prApta hotI haiN| aura anaMtAnaM bhava bhramara vAlA bhomiyA bhI banatA haiN| mAnava jaba manojayI hotA haiM to taba vaha svaccha AtmA-dRSTi aura jJAna-dRSTi upalabdha karatA haiN| wwwwwwwwwwinii sattA prabhAva) kina nahIM bhoganA paDA hai| 308 karma kI sattA (prabhAva) kise nahIM bhoganI par3I hai|