Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha ki sarvajIvarAzise anantaguNA hogA aura yahI pramANa sarvavyavahArakAlarAzikA pramANa kahA jAne yogya hai, kAraNa ki vyavahAranAma paryAya athavA parivartanakA hai aura ye parivartana pUrvokta prakArase itane ho sakate haiM, hInAdhika nhiiN| isase yaha siddha ho jAtA hai ki bhavyajIva satata mokSa jAte raheMge, phira bhI saMsAra jIvazUnya nahIM hogA tathA mokSamArga bhI banda nahIM hogA / jainadarzanameM bhavya aura abhavya inake viSayameM tA0 16 julAI san 1932 ke "jaina jagata" meM sampAdakamahodayane nimnalikhita vicAra prakaTa kiye haiM-"jaina zAstroMmeM jIvoMke do bheda milate haiM-bhavya aura abhavya / bhavyoMmeM mokSa prApta karanekI yogyatA hai, abhavyoMmeM nahIM / ye bheda pAriNAmika yA svAbhAvika kahalAte haiM, parantu zakti to sabhI jIvoMmeM ekasarIkhI hai| abhavyoMmeM bhI kevalajJAnakI zakti hai| yadi aisA na hotA to abhavyoMko kevalajJAnAvaraNakarmakI jarUrata hI nahIM rhtii| isaliye bhavya aura abhavyakA svAbhAvika bheda bilakula nahIM jNctaa| abhI taka isa viSaya meM mere nimnalikhita vicAra rahe haiN| abhavyoMkI kalpanA tIrthaMkaroMke mahattvako bar3hAneke liye hai." / Age isIkI puSTi kI gayI hai| lekina bAta aisI nahIM hai / zAstroMmeM jo bhavya aura abhavyakA bheda batalAyA gayA hai vaha vAstavika hai| aura mokSa jAnekI yogyatA va ayogyatAse hI kiyA gayA hai arthAta jisameM mokSa jAnekI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM nahIM hai vaha abhavya hai| zaMkA-jabaki bhavyoMkI taraha abhavyoMmeM bhI kevalajJAnakI zakti hai taba unameM mokSa jAnekI yogyatA kyoM nahIM hai ? uttara-abhavyoMmeM kevalajJAnakI zakti hai, isakA tAtparya yaha hai ki jIvoMkA jIvattva (caitanya) pAriNAmikabhAva mAnA gayA hai aura saMpUrNa jIvoMkA asAdhAraNa svarUpa honese vaha saMpUrNa jIvoMmeM pAyA jAtA hai| darzana, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi usI jIvatvake vizeSa haiM / isaliye jIvattvake sadbhAvameM inakI sattA saMpUrNa jIvameM anAyAsa siddha ho jAtI hai| mokSa jAnekI yogyatAkA matalaba kevalajJAnAdike prakaTa honekI yogyatAse hai, kAraNa jIvoMke jJAnAdiguNa karmoMse AcchAdita haiN| isaliye bhavya aura abhavyakA lakSaNa isa prakAra ho jAtA hai, jisa jIvameM kevalajJAnAdike prakaTa honekI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM yaha yogyatA nahIM hai vaha abhavya hai / abhavyoMmeM kevalajJAnakI zakti hai, isakA artha itanA hI karanA cAhiye ki abhavyoMmeM karmoMse AcchAdita kevalajJAnakA sadbhAva hai, usakI abhivyakti nahIM hotii| yaha artha ki abhavyoMmeM bhI kevalajJAnake prakaTa honekI yogyatA hai, asaMgata hI hai / zaMkA-bhavya aura abhavya donoM prakArake jIvoMmeM samAnarUpase kevalajJAna karmose AcchAdita rahatA . hai, aisI hAlatameM bhavyoMkA kevalajJAna prakaTa ho, abhavyoMkA nahIM, yaha bheda kaise huA? uttara-kevalajJAnAdikI prakaTatA dravya, kSetra, kAla, bhAvake milanepara hotI hai-(1) dravya-jisa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 99 AtmAmeM prakaTa ho, (2) kSetra-jisa sthAnapara prakaTa ho, (3) kAla-jisa samayameM prakaTa ho, (4) bhAva-zuddha kevalajJAnAdirUpa paryAya / ye cAroM jisa AtmAke vartamAnapaneko prApta ho jAte haiM usake usI kSaNameM kevalajJAnAdi prakaTa ho jAte haiM / kAraNa ki inakA vartamAna ho jAnA hI kevalajJAnAdikI prakaTatA hai / jisa jIvameM ye cAroM jaba taka bhaviSyat rUpameM rahate haiM taba taka 'yogyatA' zabdase kahe jAte haiN| bhavyoMmeM yaha yogyatA pAyI jAtI hai| isaliye unake kevalajJAnAdi prakaTa ho jAte haiM, abhavyoMmeM isa yogyatAke nahIM rahanese kevalajJAnAdi prakaTa nahIM hote haiM / zaMkA-jisa prakAra bhavyoMmeM yaha yogyatA pAyI jAtI hai usI prakAra abhavyoMmeM kyoM nahIM pAyI jAtI hai, isakA kAraNa kyA hai ? uttara-yaha nizcita bAta hai ki jitane bhI jIva mokSa jA sakate haiM una sabameM mokSa jAnekI yogyatA eka hI samayameM vyakta nahIM hotI hai| yadi eka hI samayameM saba jIvoMkI yogyatAkA vikAsa mAnA jAya, to sarvajIvoMko eka hI samayameM mokSa honA cAhiye, jisase yA to abhI taka kisI jIvakA mokSa nahIM mAnanA cAhiye. yA phira jisa samayameM prathama jIvakA mokSa haA hogA. uso samayameM mokSa jAne vAle sarvajI mokSa ho jAnA cAhiye thA, lekina aisI bAta nahIM hai, arthAt pratyeka jIvakA apane-apane yogyakAlameM hI mokSa jAnA saMbhava hai, isaliye yaha bAta siddha hotI hai ki jIvoMkI mokSa jAneko yogyatAkI vyakti apane yogyakAla meM hI hotI hai| pratyeka dravya kAlika paryAyoMkA piDa hai aura ve paryAyeM utanI hI ho sakatI hai jitane ki kAlANuke kAlika samaya hai. adhika isaliye nahIM mAna sakate. ki Age jaba kAlake samayoMkA sadbhAva nahIM, to usake bhAvameM dasare dravyoMkI sattA yaktise asaMgata jAna par3atI hai. kAlANakA jaba eka samaya bhaviSyase vartamAna hotA hai to pratyeka dravyakI eka bhaviSyata paryAya bhI vartamAna ho jAtI hai aura dvitIya kSaNameM vaha samaya vartamAnase bhata ho jAtA hai. isaliye pratyeka dravyakI vaha paryAya bhI bhata ho jAtI hai| isI taraha kAlANuke dUsare, tIsare Adi samaya jaba kramase bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hote jAte haiM to pratyeka dravyakI dUsarI, tIsarI Adi paryAyeM bhI kramase bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta hotI jAtI hai| yaha krama anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calA jAyagA, kabhI samApta nahIM hogA, kAraNa kAlANuke samaya aura pratyeka dravyakI paryAyeM akSayAnanta haiN| pratyeka jIva anAdikAlase karmoMse saMbaddha ho rahA hai, lekina yaha saMbaMdha sarvathA bhI chUTa sakatA hai isaliye jIvakI do taraha paryAyeM ho sakatI hai-sakarma hAlatakI aura akarma (karmarahita) haaltkii| pahale prakArakI paryAyoMmeM jabataka bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta honekA krama jArI rahatA hai, taba taka vaha jIva saMsArI kahalAtA hai aura jabase dUsare prakArako paryAyAM meM bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta honekA krama prArambha hotA hai tabase vaha jIva mukta kahalAne lagatA hai| yaha pahale batalA Aye haiM ki saba jIvoMkI mokSa jAnekI yogyatAkA vikAsa eka hI samayameM nahIM hotA, isaliye jainazAstroMmeM cha: mahInA ATha samayameM 608 jIva mokSa jAte haiM, yaha niyama pAyA jAtA hai| isase yaha bAta siddha hotI hai ki kAlANuke kAlika jitane samaya hoM, unameM chaH mahInA ATha samayameM 608 jIvoMke hisAbase jitane jIva mokSa jA sakate haiM, utane jIvoMko kAlika paryAyeM do bhAgoMmeM vibhakta ho jAtI haiM--sakarmahAlatakI paryAya aura akarmahAlatakI pryaaye| jitane jIva bAkI raha jAte haiM unakI kAlika
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha - bhUtarUpa paryAyeM karma hAlatakI hI haiM / kAlANuke sarvasamayoM meM se jitane samaya bIta cuke unameM chaH mahinA ATha samayameM 608 jIvoMke hisAba se jitane jIvoMkA karmoMse saMbaMdha chUTa gayA hai ve mukta kahe jAte haiM, kAraNa ki inako mokSaprApti ke yogya dravya, kSetra, kAla, bhAva prApta ho cukA hai, isaliye unakA bhaviSyase vartamAna aura vartamAnase bhUta rUpa pariNamata karmarahita avasthAkI paryAyoMmeM hone lagA hai / kAlANuke jitane samaya abhI bhaviSyat rUpa haiM unameM chaH mahinA ATha samayoMmeM 608 jIvoMke hisAba se jitane jIvoMkA karmoMse saMbaMdha chUTegA, ve isa samaya bhavya kahe jAte haiM, kAraNa una jIvoM kA bhaviSyase vartamAna aura vartamAna se bhUtarUpa pariNamana isa samaya to sakarma avasthAkI paryAyoMmeM ho rahA hai, lekina una jIvoMmeM bhaviSyake kisI bhI samayase lekara karmarahita avasthAkI paryAyoMmeM usa pariNamanake honekI yogyatAkA sadbhAva hai / jo jIva bAkI raha jAte haiN| unako jainazAstroMmeM abhavya kahA gayA hai, kAraNa ki una jIvoMkA bhaviSyase vartamAna aura vartamAna se pariNamana anAdikAla se sakarma hAlatakI paryAyoMmeM ho rahA hai tathA Age anantakAlake kisI bhI samaya meM karmarahita avasthAkI paryAyoMmeM pUrvokta pariNamanake honekI yogyatAkA sadbhAva bhI una jIvoMmeM nahIM hai / kAlANuke jitane bhaviSyat rUpa samaya haiM, unameM ina jIvoMkI jitanI paryAyoMkI palaTana hogI ve saMpUrNa paryAyeM sakarma hAlata kI hI hoMgI, isaliye jaba bhaviSya kI koI bhI paryAya ina jIvoMkI zuddha nahIM kahI jA sakatI, to ina jIvoM ke karmarahita avasthAkI paryAyarUpa bhAvakA abhAva siddha hotA hai / isI taraha jaba kAlANuke samaya ina jIvoMkI azuddha paryAyoMkI palaTana meM hI kAraNa hue, kyoMki ina jIvoMkI kAlika paryAyeM azuddha hI haiM, to mokSa jAne yogyahroat bhI abhAva siddha ho jAtA hai aura jaba ina jIvoMkI traikAlika paryAyeM azuddha hI haiM, to AkAzake bhI tInoM kAloMmeM jitane pariNamana hoMge una sabameM vaha AkAza azuddhaparyAyaviziSTa hI ina jIvoMko sthAnadAna degA, isaliye ina jIvoMke mokSa jAne yogya kSetrakA bhI abhAva siddha hotA hai / AtmA jaba traikAlika paryAyoMkA piMDa hai tathA ina jIvoMkI kAlika paryAyeM azuddha hI haiM, to ina azuddha paryAyoM sahita inakA AtmA bhI mokSameM kAraNa nahIM huA, isaliye ina jIvoMke mokSa jAne yogya dravyakA bhI abhAva siddha ho jAtA hai / isa tarahase jaba ina jIvoMko mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAva na to prApta huA aura na prApta hogA, to isakA artha yahI huA ki ina jIvoMmeM kevalajJAnAdike prakaTa hone kI yogyatA nahIM hai arthAt ina jIvoMkI koI bhI bhaviSyarUpa paryAya aisI nahIM, jisako hama kevalajJAnAdirUpa kaha sakeM, isaliye ye abhavya kahe jAte haiM | tattvArthavAtike bhavyAbhavyake 'lakSaNavArtikoMkA yahI artha hai / arthAt samyagdarzana- jJAna cAritrarUpa paryAyoMko jo prApta hogA arthAt jisakI samyagdarzana - jJAna - cAritra rUpa paryAya isa samaya bhaviSyarUpa hai, vaha bhavya hai aura isase viparIta abhavya hai / zaMkA -- jina jIvoMmeM mokSa jAneko yogyatA hai, ve saba jaba mokSa cale jAveMge, taba saMsAra bhavyajIvoMse zUnya ho jAyagA, tathA mokSa jAnekA krama bhI naSTa ho jAyagA ? uttara -- jitane kAlake samaya haiM utane samayoMmeM hI bhavyajIva mokSa jA sakate haiM / kAlake samaya aura bhavya traint saMkhyA akSayAnanta hai, isaliye unakI kabhI bhI samApti nahIM honese saMsAra bhavyajIvoMse zUnya nahIM hogA aura mokSa jAnekA krama bhI naSTa nahIM hogA / 2 zaMkA- isa kathana se yaha bAta nikalatI hai ki saMpUrNa bhavyajIva bhI mokSa nahIM jAyeMge, to jo bhavyajIva 1. samyagdarzanajJAnacAritrapariNAmena bhaviSyatIti bhavyaH / 278, tadviparIto'bhavyaH | 2|7|9| 2. isake liye jainamitra, aMka 22, varSa 34meM "jIva kI anantatA" zIrSaka lekha dekhanA cAhiye /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 101 mokSa nahIM jAyeMge ve abhavyoMke samAna hI hue, isaliye unako abhavya hI kahanA ucita hai, bhavya nahIM ? uttara--bhavya aura abhavyakA bheda mokSa jAnekI yogyatAke rahane na rahanese kiyA gayA hai, isaliye jina jIvoMmeM mokSa jAnekI yogyatA hai unameMse yadi bhavya isa yogyatAke vartamAna (vyakta) nahIM honeke kAraNa mokSa na bhI jAya to bhI vaha bhavya ho kahA jaaygaa| dUsarI bAta yaha hai ki jina jovoMke mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAva vartamAna ho jAte haiM ve mokSa cale jAte haiM, yaha kAla anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calA jAyagA, kahIM bhI vizrAntiko saMbhAvanA nahIM, to yaha niyama kaise banA sakate haiM ki itane bhavyajIva mokSa jAya~ge, itane nhiiN| yo'nantenApi kAlena na setsyatyasAvabhavya eveti cenna bhvyraashyntrbhaavaat||t. vaa02|7|9|| arthAt--jo bhavya anantakAlameM bhI mokSa nahIM jAyagA, usako abhavya nahIM kahanA cAhiye, kAraNa ki usakI gaNanA bhavyarAzimeM hI hotI hai / isakA tAtparya bhI vahI hai jo Upara likhA gayA hai| isaliye jainajagatake saMpAdaka mahodayakA yaha likhanA ki "zAstroMmeM bhavya do tarahake batalAye gaye haiM-eka to ve, jo mokSa jAyeMge, dusare ve, jo na jAyeMge, yaha kalpanA ayakta aura nirarthaka donoM hai"; ucita nahIM kahA jA sakatA hai, kAraNa ki pUrvokta prakArase AcAryoMkA kathana kalpanA nahIM, kintu vastusvarUpakA pratipAdaka hI siddha hotA hai / isaliye sArthaka aura upapattisahita hI hai| zaMkA--zAstroMmeM bhavyatva aura abhavyatvako pAriNamika kahA gayA hai kintu yahA~para mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa yogyatAko bhavyatva aura isake abhAvako abhavyatva kahA hai, isaliye yaha kathana zAstra-viruddha hai| uttara-jIvake pA~ca prakArake bhAva batalAye haiM--karmoMke upazama, kSaya, kSayopazama aura udayase hone vAle kramase aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audayika bhAva kahe jAte haiM tathA jinameM karmoMke upazamAdikI apekSA nahIM hai ve bhAva pAriNAmika kahe jAte haiM / jIvoMkA samyagyadarzana, jJAna, cAritrarUpa pariNAma yathAyogya karmoMke upazama, kSaya athavA kSayopazamase prakaTa hotA hai / lekina isameM dravya, kSetra kAla, bhAvarUpa yogyatA bhI kAraNa par3atI hai / arthAt yogyatAmeM karmoMkA upazama, kSaya, kSayopazama kAraNa nahIM, balki karmoke upazama. kSaya, kSayopazamameM yogyatA kAraNa hai / karmokA udaya bhI isa yogyatAmeM kAraNa nahIM hai / isaliye isa yogyatArUpa bhavyatva aura isake abhAvarUpa abhavyatvabhAvoMko pAriNAmika bhAva kahA gayA hai / dUsarI bAta yaha hai ki pratyeka dravyameM samAnarUpase bhavyatA aura abhavyatA pAyI jAtI hai / pudgaladravyako jitanI paryAya ho sakatI haiM unakI yogyatAkA pudgaladravyameM sadbhAva hai aura cetanAdi paryAyoMkI yogyatAkA usameM abhAva hai / isaliye pudgaladravya apanI paryAyoMkI apekSA bhavya hai aura cetanAdiparyAyoMkI apekSA abhavya hai / isa taraha saMpUrNa dravya bhavya aura abhavya kahe jA sakate haiN| jIvoMkI taraha inama bhavya aura abhavyakA bheda nahIM batalAnekA kAraNa yaha hai ki dharma, adharma aura AkAza dravya eka-ekahI hai tathA ye apanI paryAyoMkI apekSA bhavya aura dUsare dravyakI paryAyoMkI apekSA abhavyarUpa haiN| inameM ye bhavyatA aura abhavyatA paraspara aviruddha honese eka jagaha pAyI jAtI hai / kAlANu aura pudgala yadyapi bahuta hai lekina ina sabameM bhI samAnarUpase apanI paryAyoMkI apekSA bhavyatA aura paradravyakI paryAyoMkI apekSA abhavyatA eka hI jagaha eka ho sAtha pAyI jAtI hai, isaliye ina dravyoMmeM bhavya abhavyakA bheda nahIM bana sakatA hai| ina dravyoMkI yaha bhavyatA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : sarasvatI-baradaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha aura abhavyatA yadyapi kramase dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa yogyatA aura usake abhAvarUpa hI haiM to bhI yadi koI prazna kare ki pratyeka dravya apanI paryAyoM meM pariNamana karatA hai dUsare dravyako paryAyoMmeM pariNamana nahIM karatA hai, isameM kyA kAraNa hai, to yahI uttara diyA jAyagA ki pratyeka dravyakA yahI svabhAva hai| isa tarahakI bhavyatA aura abhavyatA saba jIvoMmeM bhI pAyI jAtI hai phira bhI yaha bhavyatA aura abhavyatA samasta jIvoMmeM samAna honeke kAraNa bheda nahIM paidA kara sakatI hai| kintu mokSakI bhavyatA aura abhavyatA paraspara viruddha honeke kAraNa donoM eka jagaha nahIM raha sakatI haiM isaliye ye jIvoMmeM bheda paidA kara detI hai| tathA yaha bhavyatA aura abhavyatA bhI kramase mokSa jAne yogya dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa yogyatA aura isake abhAvarUpa hI hai, isaliye ina donoMko jIvakA svabhAva kahA jAtA hai| tIsarI bAta yaha hai ki svabhAva nAma pariNamanakA hai aura pariNamana paryAyako kahate haiM / jisa dravyameM jo paryAya bhaviSyatarUpa hai usameM vaha paryAya apane prakaTa hone yogya kSetra aura kAlarUpa nimittako pAkara prakaTa ho jAtI hai| jaba taka vaha paryAya prakaTa hone yogya rahato hai taba taka usa dravyameM usa paryAyakI apekSA bhavyatA rahatI hai| jisa dravyameM jo paryAya bhaviSyat (zakti) rUpa nahIM hai usameM vaha paryAya kabhI bhI prakaTa nahIM hogI isaliye usa dravyameM usa paryAyakI apekSA abhavyatA rahato hai| isa taraha bhavyatA aura abhavyatA donoMkA kAraNa kramase dravyakI bhaviSyat paryAya aura usakA abhAva hI huaa| isaliye bhavyatAko pAriNAmika yA svAbhAvika kahanA saMgata jAna par3atA hai| kisI-kiso jIvameM zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAya bhaviSyatarUpa hai, isaliye va jIva bhavya kahe jAte haiM aura kisI-kiso jIvameM zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAya bhaviSyatrUpa nahIM hai kintu bhaviSyatkAlake saMpUrNa samayoMmeM vaha samyagdarzanAdirUpa paryAya karmose AvRtta rahanese azuddha hI rahegI, isaliye ve abhavya kahe jAte hai| isa tarahase jovoMkI isa bhavyatA aura abhavyatAko bhI pAriNAmika yA svAbhAvika kahate hai| zaMkA-yadi bhavyatA aura abhavyatAko pAriNAmika mAnA jAya, to svabhAvake avinAzI honeke kAraNa mokSameM bhavyatAkA nAza nahIM honA cAhiye ? uttara-bhavyatAkA artha hai zuddha samyagdarzanAdike prakaTa (vartamAna) hone yogya bhaviSyat (zakti) rUpase zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAyakA sadbhAva / pratyeka dravyako bhaviSyat paryAya vartamAna aura vartamAnaparyAya bhUta hotI jA rahI hai aura hotI jAyagI, to bhavya jIvameM zuddha samyagdarzanAdirUpa paryAya kabhI prakaTa (vartamAna) hogI hI, aura jaba vaha prakaTa ho jAyagI taba usake prakaTa honekI yogyatA bhI naSTa ho jAyagI, isa tarahase samyagdarzanakI hAlatase caturdaza guNasthAnake anta taka jaise-jaise AtmAkI zaddha paryAyoMkA vikAsa hotA jAyagA vaise-vaise yogyatA bhI naSTa hotI jAyagI aura antameM saMpUrNarUpa yogyatAkA nAza ho jAyagA, kAraNa ki usa samaya AtmAke saMpUrNa svabhAvakA vikAsa ho jaaygaa| Age isa jIvakA jo bhI pariNamana hogA vaha zaddha paryAyoMmeM hI hogA, isaliye bhavyatvakA nimitta haTa jAneke kAraNa mokSameM bhavyatva bhAvakA nAza mAnA jAtA hai| isa tarahase yaha bAta acchI taraha siddha ho jAtI hai ki bhavya aura abhavya jIvoMke vAstavika bheda haiM, kalpanA nahIM kI gayI hai /