Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ VPh pa. nAnajI mahArAja janmazatAdi 2 rasa--Amla, madhura, kaTu, kaSAya aura tikta / gandha-sugandha aura durgandha / varNa-kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta / jaina sAhityameM pudgala aura paramANuke svarUpa aura kArya kA skSma se sUkSma vivecana hai| jaina darzana ke paramANu siddhAMtakI sacAI se prabhAvita hokara Dr. G. S. Mallinathan likhate hai ki "A student of science if reads the Jain treatment ot matter will be surprised to find many corresponding ideas. arthAta eka vijJAna kA vidyArthI jaba jaina darzanakA paramANu siddhAMta paDhatA hai to vijJAna aura jaina darzanameM Azcaryajanaka kSamatA pAtA hai| paNDita mAdhavAcArya kA kathana hai ki Adhunika vijJAna ke sarvaprathama janmadAtA bhagavAna mahAvora the| paramANu pudgala varNa, gaMdha, rasa, sparza sahita hone se rupI hai| paraMtu dRSTigocara nahIM hote| aise anaMta paramANu pudagala ekatrita hone se skaMdha banatA hai| vaha bhI koI koI dRSTigocara nahIM hote hai| jaise ki bhASA kA zabda, gaMdha ke pudgala, havA ke pudgala dRSTigocara nahIM hote| parantu Aja ke vijJAnane siddha kara diyA hai ki, ve pudagala dRSTigocara nahIM hote to bhI Telivhijana, reDio, vAyaralesa, Teliphona TeparekaoNrDa, TelipriMTa, phonogrApha ke rekArDa meM zabdoM ko pakaDakara saMgrahIta kiyA jAtA hai aura ve zabda sunAI bhI dete haiN| ve rupI hai isalie mazIna kI sahAyatA se pakaDe jAte haiN| yaha jaina darzanane aneka varSoM pahale siddha kara diyA hai / jaina darzana ke tattva ko vijJAna ke sAtha meM siddha kiyA jAtA hai| ataH jaina tattva vijJAna-siddha hai| jaina darzana kA trividha sAdhanA mArga -DaoN. sAgaramala jaina jaina darzana meM mokSa kI prApti ke liye vividha sAdhanA mArga batAyA gayA hai| tattvArtha sUtra meM samyak jJAna, samyak * darzana aura samyak cAritra ko mokSa mArga kahA gayA hai|' utarAdhyayana sUtra meM samyak jJAna, samyaka darzana, samyak cAritra aura samyaka tapa aise caturvidha mokSamArga kA bhI vidhAna hai, kintu jaina AcAryoM ne tapa kA antarbhAva cAritra meM karake isa vividha sAdhanA mArga ko hI mAnya kiyA hai| trividha sAdhanA mArga hI kyoM ? - sambhavataH yaha prazna ho sakatA hai ki trividha sAdhanA mArga kA hI vidhAna kyoM kiyA gayA hai ? vastutaH vividha sAdhanA mArga ke vidhAna meM jaina AcAryoM kI eka gahana manovaijJAnika sUjha rahI huI hai| manovaijJAnika dRSTi se mAnavIya cetanA ke tIna pahalu mAne gaye haiN| 1 jJAna 2 bhAva aura 3 sNklp| cetanA ke ina tInoM pakSoM ke vikAsa ke lie trividha sAdhanA mArga ke vidhAna kA prAvadhAna kiyA gayA hai| cetanA ke bhAvAtmaka pakSa ko sahI dizA meM niyojita karane ke liye samyak darzana, jJAnAtmaka pakSa ke sahI dizA meM niyojana ke lie jJAna aura saMkalSAtmaka pakSa ke sahI dizA meM niyojana ke liye samyak cAritra kA prAvadhAna kiyA gayA hai| * vikrama vizvavidyAlaya ke jaina darzana sambandhI semInAra meM paThita nibandha / jaina darzana kA trividha sAdhanA mArga 365
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pUjya gurUdeva kavivaya paM. nAnAyabrejI mahArAja janmazatAhida smRtigraMtha anya darzanoM meM trividha sAdhanA mArga jaina darzana ke samAna hI bauddha darzana meM bhI vividha sAdhanA mArga kA vidhAna hai| bauddha darzana kA aSTAMga mArga bhI trividha sAdhanA mArga meM hI arntagata hai| bauddha darzana ke isa vividha sAdhanA mArga ke tIna aMga hai- 1 zIla 2 samAdhi aura 3 prjnyaa| vastutaH bauddha darzana kA yaha trividha sAdhanA mArga jaina darzana ke trividha sAdhanA mArga kA samAnAthaka hI haiN| tulanAsmaka dRSTi se zIla ko samyak caritra se samAdhi ko samyak darzana se aura prajJA ko samyaka jJAna se tulanIya mAnA jA sakatA hai| samyak darzana samAdhi se isalie tulanIya hai ki dono meM citta vikalpa nahIM hote haiN| gItA meM bhI jJAna karma aura bhakti ke rUpa meM trividha sAdhanA mArga kA ullekha haiN| hindU dharma ke jJAna yoga va karmayoga aura bhakti yoga bhI trividha sAdhanA mArga kA hI eka rUpa hai| hindU paramparA meM parama sattA ke tIna pakSa satya, sundara aura ziva mAne gaye haiN| ina tIno pakSoM kI upalabdhi ke lie hI unhoMne bhI trividha sAdhanA mAga kA vidhAna kiyA hai| satya kI upalabdhi ke lie jJAna, sundara kI upalabdhi ke lie bhAva yA zraddhA aura ziva kI upalabdhi ke liye sevA yA karma mAne gaye haiN| gItA meM prasaMgAntara se trividha sAdhanA mArga ke rUpa meM praNipAta, pariprazna aura sevA kA bhI ullekha hai 4 / inameM praNipAta zraddhA kA pariprazna jJAna kA aura sevA karma kA pratinidhitva karate haiN| upaniSadoM meM zravaNa manana aura nididhyAsana ke rUpa meM bhI vividha sAdhanA mArga kA prastutIkaraNa haA hai| yadi hama gaharAI se dekheM to inameM zravaNa zraddhA ke, manana jJAna ke aura nididhyAsana karma ke antarbhUta ho sakate haiN| pAzcAtya paramparA meM bhI tIna naitika Adeza upalabdha hote haiM 1 svayaM ko jAno (Know thyself) 2 svayaM ko svIkAra karo (Accept thyself) aura 3 svayaM hI bana jAvoM (Be thyself) pAzcAtya cintana ke yaha tIna naitika Adeza jJAna, darzana aura cAritra ke hI samakakSa ho haiM / AtmajJAna meM jJAna kA tatva, Atma svIkRti meM zraddhA kA tatva aura Atma nirmANa meM cAritra kA tattva upasthita hai| jaina darzana bauddha darzana gItA upaniSada pAzcAtya darzana samyak jJAna samyak darzana samyak caritra prajJA zraddhA zIla jJAna, pariprazna zraddhA, praNipAta karma, sevA manana zravaNa nididhyAsana Know thyself Accept thyself Be thyself trividha sAdhanA mArga aura mukti kucha bhAratIya vicArakoM ne isa trividha sAdhanA mArga ke kisI eka hI pakSa ko mokSa kI prApti kA sAdhana mAna liyA hai| AcArya zaMkara mAtra jJAna se aura rAmAnuja mAtra bhakti se mukti kI saMbhAvanA ko svIkAra karate haiN| lekina jaina dArzanika aise kisI ekAntavAditA meM nahIM girate haiN| unake anusAra to jJAna, karma aura bhakti kI samaveta sAdhanA hI mokSa kI prApti kA mArga hai| inameM se kisI eka ke abhAva meM mokSa kI prApti saMbhava nahIM hai| utarAdhyayana sUtra ke anusAra darzana ke binA jJAna nahIM hotA aura jJAna ke abhAva meM AvaraNa samyaka nahIM hotA hai aura samyak AcaraNa ke abhAva meM mukti bhI nahIM hotI hai| isa prakAra mukti kI prApti ke lie tInoM hI aMgoM kA honA Avazyaka hai / samyak darzana kA artha jaina AgamoM meM darzana zabda aneka arthoM meM prayukta huA hai aura isa ke artha ke saMbaMdha meM jaina paramparA meM kAphI vivAda rahA hai| darzana zabda ko jJAna se alaga karate hue vicArakoM ne darzana ko antarbodha yA prajJA aura jJAna ko bauddhika jJAna kahA hai| naitika jIvana kI dRSTi se darzana zabda kA dRSTikoNa paraka artha bhI liyA gayA hai / darzana zabda ke sthAna para dRSTi zabda kA prayoga, usake dRSTikoNa paraka artha kA dyotaka hai / jaina AgamoM meM darzana zabda kA eka artha tatva zraddhA bhI mAnA gayA hai / paravartI jaina tattvadarzana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya gurUdeva kavivarya paM. nAnayajI mahArAja janmazatAhida smRtigraMtha sAhitya meM darzana zabda kI deva gurU aura dharma ke prati zraddhA yA bhakti ke artha meM bhI prayukta kiyA gayA hai / isa prakAra jaina paramparA meM samyakadarzana tattva-sAkSAtkAra, Atma-sAkSAtkAra, antarbodha, dRSTikoNa, zraddhA aura bhakti Adi aneka arthoM ko apane meM sameTe hue haiN| samyaka darzana zabda ke ina vibhinna arthoM para vicAra karane ke pahale hameM yaha dekhanA hogA ki inameM se kaunasA artha aitihAsika dRSTi se prathama thA aura kina kina aitihAsika paristhitiyoM ke kAraNa yahI zabda apane dUsare artha meM prayukta huA hai| prathamataH hama yaha dekhate haiM ki buddha aura mahAvIra ke yuga meM pratyeka dharma prarvataka apane siddhAnta ko samyaka dRSTi aura dUsare siddhAnta ko mithyAdRSTi kahatA thA, lekina yahAM para mithyAdRSTi zabda mithyA zraddhA ke artha meM nahIM baran galata dRSTikoNa ke artha meM hI prayukta huA hai| jIvana aura jagata ke saMbaMdha meM apane se bhinna dUsaroM ke dRSTikoNoM kI hI mithyAdarzana kahA jAtA thaa| pratyeka dharmapravartaka AtmA aura jagata ke svarUpa ke viSaya meM apane dRSTikoNa ko samyaka dRSTi aura apane virovo ke dRSTikoNa ko mithyAdRSTi kahatA thaa| samyak darzana zabda apane dRSTikoNa paraka artha ke bAda tattvArtha zraddhAna ke rUpa meM bhI abhirUDha huA / tattvArtha zraddhAna ke artha meM bhI samyaka darzana zabda apane mUla artha se adhika dUra nahIM huA thA, yadyapi usakI dizA badala cukI thii| usameM zraddhA kA tatva praviSTha ho gayA thaa| yadyapi yaha zraddhA tatva ke svarUpa kI mAnyatA ke sandarbha meM hI thii| vaiyaktika zraddhA kA vikAsa bAda kI bAta thii| yaha zraddhA bauddhika zraddhA thI lekina jaise bhAgavata sampradAya kA vikAsa huA usakA prabhAva zramaNa paramparAoM para bhI pddaa| tattvArtha zraddhA aba buddha aura jina para kendrita hone lgii| vaha jJAnAtmaka se bhAvAtmaka aura nirvayaktika se vaiyaktika bana gii| jisane jaina aura baudhdha paramparAoM meM bhakti ke tatva kA vapana kiyaa| yadyapi yaha saba kucha Agama evaM piTaka granthoM ke saMkalana evaM unake lipibadhdha hone taka ho cukA thaa| phira bhI hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki samyak darzana kA dRSTikoNa paraka artha bhASAzAstrIya vizleSaNa kI dRSTi se usakA prayama evaM mUla artha hai| tattvazradhdA paraka artha eka paravartI artha hai / yadyapi ye paraspara viparIta nahIM hai| AdhyAtmika sAdhanA ke lie dRSTikoNa kI yathArthatA arthAt rAga dveSa se pUrNa vimukta daSTi kA honA Avazyaka hai kintu sAdhaka avasthA meM rAga dveSa se pUrNa vimukti saMbhava nahIM hai| ataH jaba taka vItarAga dRSTi yA yathArtha dRSTi upalabdha nahIM hotI taba taka vItarAga ke vacanoM para zrabdhA Avazyaka hai| samyaka darzana ko cAhe yathArtha dRSTi kahe yA tatvArtha zraddhAna usameM vAstavikatA kI dRSTi se adhika antara nahIM hotA hai| antara hotA hai unakI upalabdhi kI vidhi meN| eka vaijJAnika svataH prayoga ke AdhAra para kiso satya kA udghATana vastutatva ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai kintu dUsarA vyakti aise vaijJAnika ke kathanoM para vizvAsa karake bhI vastutatva ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai / yadyapi yahA~ donoM kA hI dRSTikoNa yathArtha hogA, phira bhI eka ne use svAnubhUti meM pAyA hai to dUsare ne use zraddhA ke mAdhyama se| eka ne tattvasAkSAtkAra kiyA hai to dUsare ne tttvshrddhaa| phira bhI hameM yaha mAna lenA cAhiye ki tattvazraddhA mAtra usa samaya taka ke liye eka anivArya viSaya hai, jaba taka ki tattva sAkSAtkAra nahI hotaa| paMDita sukhalAlajI ke zabdoM meM tattva zraddhA hI samyaka dRSTi ho to bhI vaha artha antima nahIM hai, antima artha tattvasAkSAtkAra yA svAnubhUti hI hai aura yahI samyak darzana kA vAstavika artha hai| samyak jJAna kA artha jJAna ko mukti kA sAdhana svIkAra kiyA gayA hai, lekina kaunasA jJAna mukti ke lie Avazyaka hai, yaha vicAraNIya hai| jaina darzana meM samyaka jJAna ke do rUpa pAye jAte haiN| sAmAnya dRSTi se samyak jJAna anekAnta yA vaicArika anAgraha hai aura isa rUpa meM vaha vicAra zuddhi kA mAdhyama hai| jaina darzana ke anusAra ekAnta mithyAtva hai kyoMki vaha satya ke ananta pakSoM kA apalApa karatA hai| ekAnta yA Agraha kI upasthiti meM vyakti satya ko samyaka prakAra se nahIM samajha sakatA hai| jaba taka Agraha buddhi hai taba taka vItarAgatA saMbhava hI nahIM hai aura jaba taka vItarAga dRSTi nahIM hai taba taka yathArtha jJAna bhI asaMbhava hai / jaina darzana ke anusAra satya ke ananta pahaluoM ko jAnane ke lie anekAnta dRSTi samyak jJAna hai| ekAnta dRSTi yA vaicArika Agraha apane meM nihita chadma rAga ke kAraNa satya ko raMgIna kara detA hai isa prakAra ekAnta yA Agraha satya ke sAkSAtkAra meM bAdhaka haiN| parama satya ko apane sampUrNa rUpa meM Agraha buddhi nahIM dekha sktii| jaba taka A~khoM para rAga-dveSa, Asakti yA Agraha kA raMgIna cazmA hai anAvRta jaina darzana kA trividha sAdhanA mArga 367
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya gurUdeva vidyaya paM. nAnacandrajI mahArAja janmazatAbdi smRtigraMtha satya kA sAkSAtkAra saMbhava nahIM hai| vaicArika Agraha na kevala vyakti ke AdhyAtmika vikAsa ko kuMThita karatA hai varan sAmAjika jIvana meM bhI vigraha aura vaimanasya ke bIja bo detA hai| samyak jJAna eka anAgrahI dRSTi hai| vaha usa bhrAnti kA bhI nirAkaraNa karatA haiM ki satya mere hI pAsa hai varan vaha hameM batAtA hai ki satyaM hamAre pAsa bhI ho sakatA hai aura dUsaroM ke pAsa bhI satya na merA hai na parAyA, jo bhI use merA aura parAyA karake dekhatA hai vaha use ThIka hI prakAra se samajha hI nahIM sktaa| sUtrakRtAMga meM kahA gayA hai ki jo apane apane mata kI prazaMsA aura dUsare mata kI nindA karane meM apanA pAMDitya dikhAte haiM vaha ekAntavAdI saMsAra cakra meM bhaTakate phirate haiN| ataH jaina sAdhanA kI dRSTi se vItarAgatA ko upalabdha karane ke lie vaicArika Agraha kA parityAga aura anAgrahI dRSTi kA nirmANa Avazyaka hai aura yahI samyak jJAna bhI haiN| 12 eka anya dRSTi se samyak jJAna, Atma-anAtma kA viveka hai| yaha sahI ki hai Atma tatva ko jJAna kA viSaya nahIM banAyA jA sakatA hai, use jJAtA jJeya ke dvaita ke AdhAra para nahIM jAnA jA sakatA hai kyoMki vaha to svayaM jJAna svarUpa hai, zAtA hai aura jJAtA jJeya nahIM bana sakatA hai lekina anAtma tattva to aisA hai jise hama jJAtA aura jJeya ke dvaita ke AdhAra para jAna sakate haiM / sAmAnya vyakti bhI apane sAdhAraNa jJAna ke dvArA itanA to jAna hI sakatA hai ki usake jJAna ke viSaya kyA haiM ? aura jo usake jJAna ke viSaya hai, ve usakA svasvarUpa nahIM hai, ve anAtma hai / samyak jJAna Atma jJAna hai, kintu AtmA ko anAtma ke mAdhyama se hI pahacAnA jA sakatA hai / anAtma ke svarUpa ko jAnakara anAtma se AtmA kA bheda karanA yahI bhedavijJAna hai aura yahI jaina darzana meM samyak jJAna kA mUla artha hai / isa prakAra jaina darzana meM samyak jJAna Atma anAtma kA viveka hI hai / AcArya amRtacandra sUri ke anusAra jo koI siddha hue haiM ve isa Atma anAtma ke viveka yA bheda vijJAna se hI siddha hue haiM aura jo bandhana meM haiM, ve isake abhAva ke kAraNa hI hai13 / AcArya kundakunda ne samayasAra meM isa bheda vijJAna kA atyanta gahana vivecana kiyA hai| AcArya kundakunda kA yaha vivecana aneka bAra hameM bauddha tripiTakoM kI yAda dilA detA hai jisameM anAtma ke vivecana ko itanI hI adhika gambhIratA se kiyA gayA hai 14 / samyaka caritra kA artha jaina paramparA meM samyaka caritra ke do rUpa mAne gaye haiM / 1 vyavahAra caritra aura 2 nizcaya caritra / AcaraNa kA bAhya pakSa yA AcaraNa ke vidhi vidhAna vyavahAra caritra kahe jAte haiN| jabaki AcaraNa kI antarAtmA nizcaya caritra kahI jAtI hai| jahAM taka naitikatA ke vaiyaktika dRSTikoNa kA prazna hai athavA vyakti ke AdhyAtmika vikAsa kA prazna hai, nizcayAtmaka caritra hI usakA mUlabhUta AdhAra hai / lekina jahAM taka sAmAjika jIvana kA prazna hai caritra kA yaha bAhya pakSa hI pramukha hai / nizcaya dRSTi se caritra nizvaya dRSTi se caritra kA saccA artha samabhAva yA samatva kI upalabdhi hai 15 / mAnasika yA caitisika jIvana meM samatva kI upalabdhi yahI caritra kA pAramArthika yA naizcayika pakSa hai| vastutaH caritra kA yaha pakSa Atma ramaNa kI sthiti hai / naizcayika caritra kA prAdurbhAva kevala apramatta avasthA meM hI hotA hai / apramata cetanA kI avasthA meM hone vAle sabhI kArya zuddha hI mAne gae haiN| cetanA meM jaba rAga, dveSa, kaSAya aura vAsanAoM kI agni pUrI taraha zAMta ho jAtI hai| tabhI sacce naitika evaM dhArmika jIvana kA udbhava hotA hai aura aisA hI sadAcAra mokSa kA kAraNa hotA hai| apramatta cetanA jo ki naizvavika cAritra kA AdhAra hai rAga, dveSa, kaSAya, viSaya vAsanA, Alasya aura nidrA se rahita avasthA hai| sAdhaka jaba jIvana kI pratyeka kriyA ke sampAdana meM Atma jAgrata hotA hai, usakA AcaraNa bAhya AvegoM aura vAsanAoM se cAlita nahIM hotA hai tabhI vaha sacce arthoM meM naizcayika cAritra kA pAlana kartA mAnA jAtA hai / yahI naizcayika cAritra mukti kA sopAna kahA gayA hai| - * - vyavahAra cAritra - vyavahAra caritra kA sambandha hamAre mana, vacana aura karma ko zuddhi tathA usa zuddhi ke kAraNa mUla niyamoM se hai| sAmAnyatayA vyavahAra caritra meM paMca mahAvrata, tIna gupti, paMtha samiti Adi kA samAveza hai| tattvadarzana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya gurUdeva kaviva paM. nAnacandrajI mahArAja janmazatAbdi smRtigraMtha samyak darzana aura samyak jJAna kA pUrvApara saMbaMdha - - jJAna aura darzana kI pUrvAparatA ko lekara jaina vicAraNA meM kAphI vivAda rahA hai / kucha AcArya darzanako prAthamika mAnate haiM to kucha jJAna ko, kucha ne donoM ko yogapatha ( samAnAntaratA ) svIkAra kiyA hai / AcAra mImAMsA kI dRSTi se darzana kI prAthamikatA kA prazna hI prabala rahA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki darzana ke binA jJAna nahIM hotA / isa prakAra jJAna kI apekSA darzana kI prAthamikatA dI gaI hai / tatvArtha sUtrakAra umAsvAti ne bhI apane graMtha meM darzana ko jJAna aura caritra ke pahale sthAna diyA hai / AcArya kundakunda darzanapAhuDa meM kahate haiM ki dharma ( sAdhanA mArga ) darzana pradhAna hai| lekina dUsarI ora kucha sandarbha aise bhI haiM jinameM jJAna kI prAthamikatA bhI dekhane ko milatI hai / uttarAdhyayana sUtra meM usI adhyAya meM mokSamArga kI vivecanA meM jo krama hai usameM jJAna kA sthAna prathama hai / vastutaH isa vivAda meM koI ekAntika nirNaya lenA anucita hI hogA / hamAre apane dRSTikoNa meM inameM se kise prathama sthAna diyA jAve isakA nirNaya karane ke pUrva hameM darzana zabda kA kyA artha hai, isakA nizcaya kara lenA caahie| darzana zabda ke do artha haiM 1 yathArtha dRSTikoNa aura 2 zraddhA / yadi hama darzana kA yathArtha dRSTikoNa paraka artha lete haiM to hameM sAdhanA mArga kI dRSTi se use prathama sthAna denA cAhie | kyoMki yadi vyakti kA dRSTikoNa hI mithyA hai, ayathArtha hai to na to usakA jJAna samyak (yathArtha ) hogA aura na cAritra hI / yathArtha dRSTi ke abhAva meM yadi jJAna aura caritra samyak pratIta bhI ho to bhI ve samyak nahIM kahe jA sakate, vaha to saMyogika prasaMga mAtra hai| aisA sAdhaka bhI digbhrAMta ho sakatA hai| jisakI dRSTi hI dUSita hai vaha kyA saMtya ko jAnegA aura kyA usakA samAcaraNa karegA ? dUsarI ora yadi hama samyak darzana kA zraddhA paraka artha lete haiM to use jJAna ke pazcAt hI sthAna denA caahie| kyoMki avicala zraddhA to jJAna ke bAda hI utpanna ho sakatI hai / uttarAdhyayana sUtra meM bhI darzana kA zraddhAparaka artha karate samaya jJAna ke bAda hI sthAna diyA gayA hai| granthakAra kahate hai ki "jJAna se padArtha (tatva) svarUpa ko jAne aura darzana ke dvArA usa para zradhdA kreN|""" vyakti ke svAnubhava (jJAna) ke pazcAt hI jo zraddhA utpanna hotI hai usameM jo sthAyitva hotA hai vaha sthAyitva jJAnAbhAva meM prApta huI zraddhA se nahIM ho sakatA / jJAnAbhAva meM jo zraddhA hotI hai usameM saMzaya hone kI saMbhAvanA ho sakatI hai| aisI zraddhA vAstavika zraddhA nahIM varan andha zraddhA hI ho sakatI hai / jina praNIta tatvoM meM bhI yathArtha zraddhA to unake svAnubhava evaM tArkika parIkSaNa ke pazcAt hI ho sakatI hai / yadyapi sAdhanA mArga ke AcaraNa ke lie zraddhA anivArya tatva hai lekina vaha jJAna prasUta honA cAhie / uttarAdhyayana sUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki "dharma kI samIkSA prajJA ke dvArA kareM, tarka se tatva kA vizleSaNa kareM / 20" isa prakAra yathArtha dRSTi paraka artha meM samyak darzana ko jJAna ke pUrva lenA cAhie aura zraddhA paraka artha meM jJAna ke pazcAt / na kevala jaina darzana meM apitu bauddha darzana aura gItA meM bhI jJAna aura zraddhA ke saMbaMdha kA prazna bahucarcita rahA hai| cAhe buddha ne AtmadIpa evaM AtmazaraNa ke svarNima sUtra kA udaghoSa kiyA ho, kintu bauddha darzana meM zraddhA kA mahatvapUrNa sthAna sabhI yugoM meM mAnya rahA hai / suttanipAta meM Alavaka yakSa ke prati svayaM buddha kahate haiM manuSya kA zreSTha dhana zraddhA hai / " gItA meM bhI zraddhA yA bhakti eka pramukha tathya hai mAtra itanA hI nahIM, apitu gItA aura bauddha darzana donoM meM hI aise sandarbha hai jinameM jJAna ke pUrva zraddhA ko sthAna diyA hai| jJAna kI upalabdhi ke sAdhana ke rUpa meM zraddhA ko svIkAra karake buddha gItA kI vicAraNA ke atyadhika nikaTa A jAte haiM / gItA ke samAna hI buddha suttanipAta meM Alavaka yakSa se kahate haiM / nirvANa kI aura le jAne vAle arhatoM ke dharma meM zraddhA rakhane vAlA apramatta aura vicakSaNa purUSa prajJA ko prApta karatA hai / 'zraddhAvAMllabhate jJAnaM' aura saddahAnI labhate pajja' kA zabda sAmya donoM AcAra darzanoM meM nikaTatA dekhane vAle vidvAnoM ke lie vizeSa rUpa se dRSTavya hai / 22 lekina yadi hama zraddhA ko AsthA ke artha meM grahaNa karate haiM to buddha kI dRSTi meM prajJA prathama hai aura zradhdA dvitIya sthAna para / saMyukta nikAya meM budha kahate haiM zradhdhA puruSa kI sAthI hai aura prajJA usa para niyaMtraNa karatI hai / isa prakAra zradhdA para viveka kA sthAna svIkAra kiyA gayA hai / budhdha kahate haiM zradhdhA se jJAna baDA hai / 24 lekina isakA artha yaha bhI nahI hai ki budhdha mAnavIya prajJA ko zradhdhA se pUrNatayA nirmukta kara dete haiM / budhdha kI dRSTi meM jJAna vihIna zradhdhA manuSya ke sva viveka rUpI cakSu ko samApta kara jaina darzana kA trividha sAdhanA mArga For Private Personal Use Only 369
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya gurUdeva Davilaya paM. nAnacandrajI mahArAja janmazatAlida smRtigraMtha use andhA banA detI hai aura zradhdhA vihIna jJAna manuSya ko saMzaya aura tarka ke marusthala meM bhaTakA detA hai| isa mAnavIya prakRti kA vizleSaNa karate hue visudhdimagga meM kahA gayA hai ki balavAna zradhdhA vAlA kintu manda prajJA vAlA vyakti vinA soce hI vizvAsa kara letA hai aura balavAna prajJA kintu manda zradhdhAvAlA vyakti kutAkika (dhUrta) ho jAtA hai| vaha auSadhi se utpanna hone vAle roga ke samAna hI asAdhya hotA hai| isa prakAra budhdha zradhdhA aura viveka ke madhya eka samanvayavAdI dRSTikoNa prastuta karate haiN| jahAM taka gItA kA prazna hai nizcaya hI usameM jJAna kI apekSA zradhdhA kI hI prAthamikatA sidhdha hotI hai kyoMki gItA meM zradhdheya ko itanA samartha mAnA gayA hai ki vaha apane upAsaka ke hRdaya meM jJAna kI AbhA ko prakAzita kara sakatA hai| samyak darzana aura samyak caritra kA pUrvApara saMbaMdha caritra aura jJAna darzana ke saMbaMdha kI pUrvAparatA ko lekara jaina vicAraNA meM koI vivAda nahIM hai| jaina AgamoM meM cAritra se darzana kI prAthamikatA batAte hue kahA gayA hai| ki samyak darzana ke abhAva meM sabhyak caritra nahIM hotaa| bhakta parijJA meM kahA gayA hai ki darzana se bhraSTa (patita) hI vAstavika rUpa meM bhraSTa hai, caritra se bhraSTa bhraSTa nahIM haiM kyoMki jo darzana se yukta hai vaha saMsAra meM adhika paribhramaNa nahIM karatA jabaki darzana se bhraSTa vyakti saMsAra se mukta nahIM hotA hai| kadAcita caritra se rahita siddha bhI ho jAve lekina darzana se rahita kabhI bhI mukta nahIM hotA / 26 vastUtaH dRSTikoNa yA zraddhA hI eka aisA tasva hai jo vyakti ke jJAna aura AcaraNa ko sahI dizA nirdeza kara sakatA hai| madhyayuga ke jaina AcArya bhadrabAhu AcArAMga niyukti meM kahate haiM ki samyak dRSTi se hI tapa, jJAna aura sadAcaraNa saphala hote haiM / 27 AdhyAtmika saMta AnandaghanajI darzana kI mahattA ko siddha karate hue ananta jina stavana meM kahate haiM ki zuddha zraddhA binA sarva kiriyA karI, chAra para lIpaNuM teha jANore / sabhyak jJAna aura sabhyak caritra ko pUrvAparatA caritra kA saMbaMdha hai jaina vicArakoMne caritra ko jJAna ke bAda hI sthAna diyA hai| dazavaikAlika sUtra meM kahA gayA hai ki jo jIva aura ajIva ke svarUpa ko nahIM jAnatA, aisA jIva aura ajIva ke viSaya meM ajJAnI sAdhaka kyA dharma (saMyama) kA AcaraNa karegA ?18 uttarAdhyayana sUtra meM bhI yahI batAyA gayA hai ki samyaka jJAna ke abhAva meM sadAcaraNa nahIM hotA / 29 isa prakAra jainadarzanameM AcaraNa ke pUrva samyaka jJAna kA honA Avazyaka hai phira bhI ve yaha svIkAra nahIM karate hai ki akelA jJAna hI mukti kA sAdhana ho sakatA hai| yadyapi AcArya amRtacandra sUri jJAna kI caritra se pUrvatA ko siddha karate hue eka carama sImA kA sparza kara lete haiN| ve apanI samayasAra TIkA meM likhate haiM ki jJAna hI mokSa kA hetu hai kyoMki jJAna ke abhAva hone se ajJAniyoM meM antaraMga vrata, niyama, sadAcaraNa, aura tapasyA Adi kI upasthiti hote hue bhI mokSa kA abhAva hai| kyoMki ajJAna hI bandha kA hetu hai 3deg / isa prakAra AcArya amRtacandra bahuta kucha rUpa meM jJAna ko pramukha mAna lete haiN| unakA yaha dRSTikoNa jainadarzana ko zaMkarAcArya ke nikaTa khaDA kara detA hai / phira bhI yaha mAnanA ki jaina dRSTi meM jJAna hI mAtra mukti kA sAdhana hai, jaina vicAraNA ke maulika mantavya se dUra honA hai| sAdhanA mArga meM jJAna aura kriyA ke zreSThatva ko lekara Aja taka vivAda calA A rahA hai kintu mahAvIra ne jJAna aura AcaraNa se donoM se samanvita sAdhanA patha kA upadeza diyA hai| sUtrakRtAMga meM mahAvIra kahate haiM ki manuSya cAhe vaha brAhmaNa ho, bhikSuka ho athavA aneka zAstroM kA jAnakAra ho, yadi usakA AcaraNa acchA nahIM hai to vaha apane kRtya karmoM ke kAraNa duHkhI hI hogaa| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki aneka bhASAoM evaM zAstroM kA jJAna AtmA ko zaraNabhUta nahIM hotaa| durAcaraNa meM anurakta apane Apa ko paMDita mAnane vAle loga vastutaH mUrkha hI hai| ve kevala vacanoM se hI apanI AtmA ko AzvAsana dete haiM 32 / Avazyaka niyukti meM jJAna aura AcaraNa ke pArasparika saMbaMdha kA vivecana atyanta vistRta rUpa se kiyA gayA hai| AcArya bhadrabAha kahate haiM ki AcaraNa vihIna aneka zAstroM ke jJAtA mI saMsAra samudra se pAra nahIM hote| jJAna aura kriyA ke 370 tattvadarzana
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya gurUdeva kavivaya paM. nAnacandrajI mahArAja jana mazatAhida smRtigraMtha pArasparika saMbaMdha ko lokaprasiddha aMdha paMgu nyAya ke AdhAra para spaSTa karate hue AcArya likhate haiM ki jisa prakAra eka cakra se ratha nahIM calatA hai yA akelA aMdhA athavA akelA paMgu icchita sAdhya ko nahIM pahuMcate vaise hI mAtra jJAna athavA mAtra kriyA se mukti nahIM hotI / apitu donoM ke sahayoga se hI mukti hotI hai / jaina darzana kA yaha dRSTikoNa hameM kaThopaniSada aura bauddha paramparA meM bhI prApta hotA hai| buddha kahate haiM jo jJAna aura AcaraNa donoM se samanvita hai vahI devatAoM aura manuSyoM meM zreSTha hai / sandarbha sUci 1. tattvArtha sUtra 11 2. uttarAdhyayana sUtra 2802 3. suttanipAta 288 4. gItA 4 / 34, 4 / 39 5. Psychology and Morals P. 180 6. uttarAdhyayana 28130 7. Some problems of Jain Psychology P. 32. 8. abhidhAna rAjendra, khaNDa 5 pR. 2425 9. tattvArtha 1 / 2, uttarAdhyana 28 / 35 10. sAmAyika sUtra - samyaktvapATha 11. jaina dharma kA prANa pR. 24 12. sUtrakRtAMga 1 / 1 / 2 / 23 13. samayasAra TIkA 132 14. dekhiye - samaya sAra 392-407 niyamasAra 75 - 81 tulanIya saMyuktanikAya 34 / 1 / 1 / 1-12 15. pravacanasAra 17,paMcAstikAyasAra 107 16. uttarAdhyayana 28130 17. tattvArtha sUtra 111 18. darzana pAhuDa 2 19. uttarAdhyayana sUtra 28135 20. uttarAdhyayana 23 / 35 21. suttanipAta 102 22. suttanipAta 106, tulanIya gItA 4139 23. saMyuktanikAya 1 / 1159 24. saMyuktanikAya 4 / 41 / 8 25. visuddhimagga 4 / 47 26. bhaktaparijJA 65-66 27. AcArAMga niyukti 221 28. dazavakAlika 4112 29. uttarAdhyayana 28.30 30. samayasAra TIkA 153 tulanIya gItA zAMkarabhASya adhyAya 5 kI pIThikA 31. sUtrakRtAMga 2017 32. uttarAdhyayana 6 / 9-11 33. Avazyaka niyukti 95-102 tulanIya - nRsiMha purANa 61 / 9 / 11 34. majjhimanikAya 2 / 3 / 5 jaina darzana kA trividha sAdhanA mAge 371