Book Title: Jain Darshan ka Karmvigyan
Author(s): Suprabhakumari
Publisher: Z_Jayantsensuri_Abhinandan_Granth_012046.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210661/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana kA karmavijJAna (mahAsatI DaoN. suprabhAkumArI 'sudhA') jainadarzana meM karma-vijJAna ke saMbaMdha meM paryApta vizleSaNa kiyA jaise ki saMbaMdha yadi sAdi hai to pahale gayA hai| jainadarzana meM pratipAdita karma vyavasthA kA jaisA vaijJAnika kauna? AtmA yA karma yA donoM kA rUpa hai, vaisA anya kisI bhI bhAratIya darzana meM nahIM hai / yadyapi bauddha saMbaMdha hai? prathama to pavitra, nirmala evaM vaidika darzana meM bhI karma vijJAna saMbaMdhI vicAra evaM vizleSaNa hai AtmA karma bandha nahIM karatI tathA dUsare kintu vaha atyalpa hai tathA usakA koI viziSTa svataMtra graMtha upalabdha meM karma kartA ke abhAva meM banate nahIM nahIM hai| isake viparIta jainadarzana meM karma vijJAna kA ati sUkSma haiN| tIsare meM yugapat janma lene vAle suvyavasthita evaM vistRta varNana hai| yadi karma vijJAna ko jainadarzana koI bhI padArtha paraspara kartA, karma nahIM sAhitya kA hRdaya kaha diyA jAya to koI atizayokti nahIM hai| bana sakate / ata: karma aura AtmA kA jainadarzana kI bhA~ti anya darzanoM meM bhI karma ko svIkAra kiyA ___mahAsatI (DaoN.) suprabhAkumArI anAdi sambandha kA siddhAnta akATya gayA hai / vedAnta darzana meM mAyA, avidyA aura prakRti zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| sAMkhyadarzana karma ko hI prakRti kahatA hai| mImAMsA isI viSaya ko spaSTa karane hetu prasiddha vidvAn haribhadrasUri kA darzana meM 'apUrva' zabda prayukta huA hai| bauddha darzana meM 'vAsanA aura eka sundara udAharaNa haiavijJapti' zabdoM se abhihita karate haiN| nyAya aura vaizeSika darzana kA vartamAna samaya kA anubhava hotA hai phira bhI vartamAna anAdi hai, meM 'adRSTa' saMskAra aura dharmAdharma zabda vizeSa rUpa meM pracalita haiN| kyoMki atIta anaMta hai| aura koI bhI atIta vartamAna ke binA nahIM daiva, bhAgya, puNya pApa Adi aise aneka zabda haiM jinakA prayoga sAmAnya bnaa| phira bhI vartamAna kA pravAha kaba se calA, isa prazna ke pratyuttara rUpa se, sabhI darzanoM meM huA hai| meM anAditva hI abhivyakta hotA hai| isI bhA~ti AtmA aura karma kA jaina darzana ke anusAra pratyeka saMsArI jIva karmoM se Abaddha hai| saMbaMdha vaiyaktika dRSTyA sAdi hote hue bhI pravAha kI dRSTi se anAdi bhAratavarSa darzanoM kI janma sthalI hai, yahA~ para aneka darzanoM ne janma hai, karma aura AtmA kA sambandha svarNa mRttikA kI taraha anAdi sAnta liyA, una darzanoM meM se eka lokAyata darzana ke sivAya sabhI darzanoM hai| agni prayoga se svarNa-miTTI ko pRthak-pRthak kiyA jA sakatA. ne karma-vijJAna ko svIkAra kiyA hai| isa virATa-vizva meM viSamatA, hai, isI prakAra zubha anuSThAnoM se karma ke anAdi sambandha ko khaNDita vicitratA aura vividhatA jo dikhAI de rahI hai, usakA mUla karma hI kara AtmA ko zuddha kiyA jA sakatA hai| hai| karma vijJAna ko samajhane ke lie AtmA kA svarUpa samajhanA jaina mAnyatAnusAra jo jaisA karatA hai, vahI usakA phala bhogatA Avazyaka hai| hai| eka prANI dUsare prANI ke karma kA adhikArI nahIM ho sakatA, jaisA jaina darzana meM AtmA nirmala tattva hai, zuddha sonA hai| apane mUla ki kahA haisvarUpa se sabhI AtmAe~ zuddha haiM, eka svarUpa haiN| azaddha koI "svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA, nahIM hai| jo azuddhatA hai, virUpatA hai, bheda hai, vibhinnatA hai, vaha saba _phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / vibhAva se--paryAya dRSTi se hai| jisa prakAra jala meM uSNatA bAhara ke pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM, tejas padArthoM ke saMyoga se utpanna hotI hai, usI prakAra AtmA meM bhI svayaM kRtaM karma nirrathakaM tadA // " kAma, krodha, lobha, moha, bhaya, sukha-du:kha Adi virUpatA-vibhinnatA bAhara uparyukta tathya ko hI uttarAdhyayana sUtra meM isa prakAra spaSTa kiyA se AtI hai| andara meM to pratyeka AtmA meM caitanya kA prakAza jagamagA . rahA hai| appA kattA vikattAya, duhANa ya suhANa ya / vaidika darzana meM brahmattva vizaddha hai| karma ke sAhacarya se vaha appAmittamamittaM ca, duSpaTThiya supuTThio // malina hotA hai| kintu karma aura AtmA kA saMyoga kaba huA? saMsArI AtmA sadaiva karmayukta hI hotA hai| jaba AtmA karma se kyoMki Adi mAnane para aneka visaMgatiyA~ upasthita ho jAtI haiN| mukta ho jAtA hai, taba vaha mukta AtmA kahalAtA hai| karma AtmA se mukta ho jAtA hai taba vaha karma nahIM pudgala kahalAtA hai| karma ke kartRtva sace suddhA hu suddhaNayA-dravya saMgraha / aura bhoktRtva kA saMbaMdha AtmA aura pudgala kI sammizraNa kI avasthA ege AyA - sthAnAMga suu.1| meM hai| zrImad jayaMtasenasUri abhinaMdana graMtha/vAcanA dharma ahiMsAmaya sadA, dharma satya kA dhAma / jayantasena anAdi se, calatA AyA nAma // Jain Education Interational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA apane Apa meM ananta zakti saMpanna hai, jar3a bhI zakti se 'karma' zabda kA loka vyavahAra aura zAstra meM vibhinna arthoM meM saMyukta hai, donoM svataMtra tattva haiN| AtmA apane sat prayatna ke dvArA prayoga huA hai / jana sAdhAraNa apane-apane kAma-dhandhe vyavasAya, karttavya apanI anaMta zakti ko anAvRtta kara sakatA hai| paraMtu jar3a kI zakti Adi ke artha meM karma zabda kA prayoga karate haiM, kintu jaina-darzana meM ko, pudgaloM kI tAkata ko apane rUpa meM kabhI pariNata nahIM kara sakatA, "karma" zabda kA vizeSa artha meM prayoga kiyA gayA hai| usake anusAra use parivartita karane kI zakti kisI bhI AtmA meM nahIM hai / isI taraha saMsArI jIva jaba rAga-dveSayukta, mana, vacana, kAyA se jo bhI kriyA karatA pudgala AvaraNa se Atma-zakti ko dhUmila banA sakatA hai / isase spaSTa hai| usase vaha sUkSma pudgala paramANuoM ko grahaNa karatA hai aura unake hotA hai ki Atma zakti ke samakSa karma kI tAkata nagaNya sI parilakSita dvArA nAnA prakAra ke AbhyaMtara saMskAroM ko janma detA hai| ye pudgala hotI hai| AtmA kI zakti anAdikAla se AtmA meM nihita hai, Aja paramANu bhautika aura jar3a hote hue bhI jIva kI rAga-dveSAtmaka mAnasika, bhI hai aura bhaviSya meM bhI usakA astitva vilupta nahIM hogaa| vAcika, zArIrika kriyAoM ke dvArA avakRSTa hokara AtmA ke sAtha karma eka vijAtIya tattva hai| AtmA ke sAtha usakA bandha taba agni-loha-piNDa kI bhA~ti paraspara ekameka ho jAte haiM aura AtmA hotA hai, jaba AtmA svabhAva se haTakara para-bhAva meM ramaNa karatA hai,| kI ananta zakti ko AcchAdita kara lete haiM, jisase usakA teja vibhAva meM pariNamana karatA hai / yahI jainadarzana meM karmavijJAna kA rahasya hataprabha-manda ho jAtA hai / jaba viziSTa sAdhanA ke dvArA ina karma pudgaloM ko naSTa kara diyA jAtA hai taba AtmA pUrNa svataMtra aura Anandamaya jaba koI AtmA kisI taraha kA saMkalpa vikalpa karatA hai, to bana jAtI hai| kintu kRta karmoM kA phala bhoge binA AtmA kI mukti usI jAti kI kArmaNavargaNAe~ usa AtmA ke Upara ekatrita ho jAtI nahIM ho sktii| haiM, usI ko jaina paribhASA meM Asrava kahate haiM aura jaba ye AtmA se __jIva karmoM kA baMdha karane meM svataMtra hai, paraMtu usa karma kA udaya saMbaMdhita ho jAtI haiM to isI ko jaina mAnyatAnusAra bandha saMjJA ho hone para bhogane meM usake adhIna ho jAtA hai| jaise koI puruSa svecchA jAtI hai| jaina karma vijJAna ke anusAra karma kI ATha mUla prakRtiyA~ se vRkSa para to car3ha jAtA hai kintu pramAda vaza nIce girate samaya paravaza haiM, jo prANI ko vibhinna prakAra ke anukUla aura pratikUla phala pradAna ho jAtA hai| kahIM jIva karma ke adhIna hote haiM to kahIM karma jIva karatI haiN| unake nAma isa prakAra haiM- (1) jJAnAvaraNa (2) darzanAvaraNa ke adhIna hote haiN| (3) vedanIya (4) mohanIya (5) Ayu (6) nAma (7) gotra (8) aura jaina darzana meM karma zabda kriyA kA vAcaka nahIM rahA hai| usake antraay| matAnusAra karma AtmA para lage hue sUkSma paudgalika padArtha kA vAcaka nANassAvaraNijjaM, daMsaNAvaraNaMtahA, hai| jIva apane mana vacana aura kAya kI pravRttiyoM ke dvArA karma-vargaNA veyaNijjaM tahA mohaM, Au kammaM tahevaya / ke pudgaloM ko AkarSita karatA hai| mana, vacana aura kAya kI pravRtti nAma kammaM ca goyaM ca antarAyaM taheva ya / tabhI hotI hai, jaba jIva ke sAtha karma saMbaddha ho| jIva ke sAtha karma evameyAI kammAI advaiva u samA se o // tabhI saMbaddha hotA hai jaba mana, vacana, kAya kI pravRtti ho / karma aura bhArata ke suprasiddha jaina, bauddha aura vaidika ina tInoM darzanoM kA prakRti ke kArya aura kAraNa bhAva ko lakSya meM rakhate hue pudgala paramANuoM samAnarUpa se yaha sunizcita siddhAnta hai ki mAnava jIvana kA aMtima ke piNDarUpa karma ko dravya karma kahA hai aura usameM rahane vAlI zakti sAdhya usake AdhyAtmika vikAsa kI paripUrNatA aura usase prApta hone yA unake nimitta se hone vAle rAga-dveSa rUpa vikAra bhAva karma haiN| vAlA pratibhA-prakarSajanyapUrNabodha arthAt parama kaivalya yA mokSa hai| karmabandha vastu se nahIM, rAga-dveSa ke adhyavasAya se hotA hai| jo usake prApta karane meM ukta tIno darzanoM meM jitane bhI upAya btlaaye| andara meM rAga-dveSa rUpa bhAva karma nahIM karatA use nae karma kA bandha gaye haiM, una sabakA antima lakSya sambandha samasta karmANaoM ko kSINa nahIM hotaa| jisa samaya jIva jaise bhAva karatA hai, vaha usa samaya vaise krnaa| Atma sambandha samasta karmoM ke nAza kA nAma hI mokSa hai|3 hI zubha-azubha karmoM kA baMdha karatA hai| dUsare zabdoM meM Atma pradezoM ke sAtha karma pudgaloM kA jo saMbaMdha kula milAkara jaina-darzana kA karma-vijJAna batAtA hai ki saMsAra kA pratyeka prANI paratantra hai| yaha paudgalika zarIra hI usakI parataMtratA hai, usase sarvathA pRthak ho jAnA hI mokSa hai| sampUrNa karmoM ke kSaya kA dyotaka hai, aura parAdhInatA kAraNa karma hai| kA artha hai- pUrva baddha karmoM kA viccheda aura navIna karmoM ke bandha kA sarvathA abhAva / kammaM ciNaMti savasA - sa parabva sottto| "kriyateyattatkarma' arthAt mithyAtva, rAga, dveSa Adi bhAvoM ke dvArA - samaNasUtraM, jyotirmukha, zlokAMka 60, saMsArI jIva jise upArjita karate haiM, vaha karma kahalAtA hai / sAmAnyatayA karmAyitaM phalaM puMsA, buddhiH karmAnusAriNI / jIva jo kriyA karatA hai, usakA nAma karma hai| - cANakya nIti 13/10 kammatta NeNa ekkaM, davvaM bhAvonti hodi duvihaM tu / 1 (ka) sthAnAGga 8 / 31576 pogala piMDo davvaM, tassattI bhAvakammaM tu // (kha) prajJApanA 23 / 1 samaNasUtraM, jyotirmukha zloka naM. 65 2 kRtsna karma kSamo mokSaH (tattvArtha . a.10 sU.i.) cha Na yava tthudo-ajbhava sANeNa baMdhotmi / - samayasAra 265 zrImad jayaMtasenasUri abhinaMdana saMtha/vAcanA dharma jagAtA hai nahIM, Apasa meM vikhavAda / jayantasena kare sadA, jIvana ko AbAda // www.lainelibrary org