Book Title: Jain Darshan ka Kabir Sahitya par Prabhav
Author(s): Vidyavati Jain
Publisher: Z_Anandrushi_Abhinandan_Granth_012013.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210659/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SanR.AANAMAJAMJANBARAJAPANAARAAAAAAAAAAAADADAJaindaaDAWAJAGadaa. SUN R abhisApAryapravara zrIAnanda-grantha32zrAAnandamantha RAvate MYANMNIYNivity - vidyAvatI jena, ema0 e0, sAhityaratna (ArA) Frate / jaina-darzana kA kabIra-sAhitya para prabhAva MRO... prAkRta-apabhraMza ke jaina kaviyoM ne eka ora jahA~ prabandha-carita-kAvyoM kI racanA kI hai, vahIM dUsarI ora unhoMne darzana-samanvita rahasyavAdI aise kAvyoM kI bhI racanAe~ kI haiM, jo darzana evaM adhyAtma ke kSetra meM apanA viziSTa sthAna rakhate haiM tathA paravartI janetara sAhitya para bhI jinhoMne apanA amiTa prabhAva DAlA hai| phira bhI unakI yaha vizeSatA rahI hai ki unakI kRtiyoM meM sAmpradAyikagandha lezamAtra bhI nhiiN| kucha samaya pUrva jaina-kaviyoM para yaha Aropa lagAyA jAtA thA ki unakI racanAe~ sAmpradAyika evaM dhArmika saMkIrNatAoM se paripUrNa haiN| unameM mAtra jainadharmocita upadeza aura nIrasa siddhAntoM kA hI vivecana kiyA gayA hai aura isalie ve sAhitya kI koTi meM nahIM A sktiiN| kintu aneka zodha-vidvAnoM ne apane gahana anveSaNoM dvArA isa dhAraNA ko nirmUla siddha kara yaha pramANita kara diyA hai ki jaina racanAoM meM kAvya kI kaI vidhAoM ke vikasita prayoga milate haiN| ye hameM lokabhASA ke kAvya rUpoM ko samajhane meM jahA~ sahAyatA pahu~cAte haiM, vahIM usa kAla kI bhASAgata avasthAoM aura pravRttiyoM ko samajhane kI kuMjI bhI pradAna karate haiM / jaina kaviyoM kA dhyAna darzana evaM adhyAtma kI ora adhika rahA aura Arambha se hI ve AtmA, paramAtmA, karma, mokSa, sahaja-samAdhi, samarasa, akSarajJAna jaise gUr3hatama viSayoM para apane vicAra vyakta | karate rahe haiN| aise kaviyoM meM muni yogIndu (chaTavIM sadI) rAmasiMha (11vIM sadI) evaM Anandatilaka (12 vIM sadI) kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| yogIndu ne 'paramappayAsu' evaM 'joisArU' nAmaka granthoM kI racanA kii| unameM unhoMne saMkIrNa mata-matAntaroM tathA vyartha ke sAmpradAyika vivAdoM meM na par3akara svAnubhUti aura svasaMvedyajJAna ko hI pramukhatA dI tathA apane jIvana meM jisa caramasatya kA anUbhava kiyA, use spaSTa aura nirbhIka zabdAvalI meM abhivyakta bhI kiyaa| yogIndu ke bAda muni rAmasiMha evaM AnaMdatilakasUri kI racanAe~ vizuddha dArzanika rahasyavAda kI koTi meM AtI haiN| muni rAmasiMha ne 'pAhuDadohA' evaM Anandatilaka ne 'ANaMdA' nAmaka racanAoM kA sRjana kiyaa| una racanAoM ke adhyayana se yaha spaSTa hai ki unhoMne rUr3higata paramparAoM kA andhAnukaraNa nahIM kiyA, kintu bAhyADambaroM evaM pAkhaNDoM kA tIvra zabdoM meM khaNDana kara loka ko jIvanmukti kA nayA saMdeza diyaa| vastutaH ina kaviyoM ne jIvana evaM jagata ke parivartita mUlyoM evaM AvazyakatAoM ko dhyAna meM rakhate hue kaI mahatvapUrNa dArzanika tatvoM kA maulika evaM lokAnukUla cintana mArmika bhASA-zailI meM prastuta kiyA hai| sahaja evaM svasaMvedya-jJAnAnubhAva, jar3a evaM ghisIpiTI bAtoM ke virodha meM eka nirbhIka krAnti tathA AcAra evaM vicAra kI samarasatA meM vizvAsa jagAne vAlI ukta kaviyoM kI yaha vicAradhArA sArvajanIna evaM janabhASA (apabhraza) meM hone ke kAraNa itanI lokapriya evaM preraka siddha huI ki paravartI kaI janetara santakaviyoM ne usase prabhAvita payA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana kA kabIra sAhitya para prabhAva 343 hokara unake kitane hI vicAroM ko AtmasAt kara liyaa| isa prasaMga meM kabIra - sAhitya ko udAharaNasvarUpa liyA jA sakatA hai| kabIra ke samasta sAhitya para ukta kaviyoM kA prabhAva dikhalAnA sthAnAbhAva ke kAraNa sambhava nahIM hai, phira bhI usake kucha mahatvapUrNa dArzanika tatvoM para prakAza DAlane kA yahA~ prayatna kiyA jA rahA hai / AtmajJAna zAstrAgamoM kA jJAna tabhI saphala mAnA jAtA hai jaba sAdhaka AtmajJAna prApta kara le| usake prati apanI ruci jAgRta kara le, kyoMki zuddhAtmA kA anubhava hI mokSamArga hai| zuddhasvarUpa kI anubhUti se hI AtmA nirvikAra hote-hote paramasvarUpa ko prApta kara letA hai / ataH santakaviyoM ne kore akSarajJAna kA nirantara virodha kiyA aura eka akSarajJAna kA upadeza diyA hai| muni rAmasiMha ne isa eka akSarajJAna ko hI 'AtmajJAna' kI saMjJA pradAna kI hai, kyoMki AtmA hI AtmA ko prakAzita karatI hai| anubhava-janya-jJAna ko sarvopari mAnakara aura use zAstrajJAna se U~cA sthAna dekara nissandeha hI unhoMne sAmAnya koTi ke sAdhakoM ke liye jJAnAnubhUti ke mArga kA eka samartha Atmabala pradAna kiyA hai / kahA bhI gayA hai appA millivi NANamau, citi Na laggai aNNu / maragau je pariyANiyau, tahu kacceM kau gaNNu // 78 // arthAt jisane marakatamaNi ko prApta kara liyA hai, use kAMca ke Tukar3oM se kyA prayojana hai ? usI taraha jisakA citta AtmA meM laga gayA, usako dUsare padArthoM kI vAJchA nahIM rhtii| Age yogIndu kahate haiM - satya par3hataha te vi jar3a, appA je Na muNaMti / tahi kAraNa e jIva, phuDu Nahu NivvANu lahaMti // 53 // appA appara jai para appA jai muNahi, to NivvANu muNahi, tuhu~ to saMsAra jasu maNi NANu Na vipaphurada, kammahaM heu so muNi pAvai sukkhaNavi, sayalaI satya - yogasAra, pR0 383 lahehi / bhamehi // 13 // zrI Ananda kAna karaMtu / muNaMtu // 24 // --- pAhuDadoha, pR0 8 saMta kabIra bhI ukta jaina kaviyoM kI taraha paramAtmatattva ko hI sarvotkRSTa mAnakara AtmavicAraka ko paramajJAnI kahate haiN| jisa paramatattva kI khoja ke liye loga duniyA bhara ke tIrthoM ke taTa para jAte haiM, vaha tattvaratna to svayaM unhIM ke pAsa virAjamAna hai, kintu jJAnacakSu jAgRta na hone ke kAraNa ve use dekha nahIM pAte / vedapAThiyoM evaM kore akSarajJAniyoM ko DA~Ta phaTakAra lagAte hue ve kahate haiM ki paMDita loga par3ha-par3ha kara vedajJAna kI carcA to kahate haiM, kintu svayaM ke bhItara sthita bar3e bhArI tattva - brahma yA AtmA ko nahIM jAnate ; isase bar3hakara mUrkhatA aura kyA hogI ? ve kahate haiM-- - yogasAra, pR0 373 kathatA bakatA suratA soI, Apa vicAraM so gyAMnI hoI / jisa kArani taTa tIratha jAMhI, ratana padAratha ghaTa hI mAMhIM // par3hi-par3hi paMDita veda bakhAneM, bhIMtari hUtI basata na jANeM // 42 // -- kabIra granthAvalI, pR0 342 AcArya prava Le AWTHE UPPE "APERING VAN NOW 30 Guai 11 anthaya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MMENT 344 dharma aura darzana vA kabIra soca bicAriyA, dUjA koI nAMhi / ApA para jaba cINDiyAM, taba ulaTa samAnAmAMhi // 3 // -kabIra granthAvalI, pR0 244 kauna vicAra karata hau pUjA / Atama rAma avara nahIM dUjA // para-Atma jau tatta vicAra / kahi kabIra tAkai balihArai // 13 // -kabIra granthAvalI, pR0 386 AtmajJAnI sAdhaka IMTa evaM pattharoM se bane hae jar3a bhavanoM meM paramAtmA kI khoja nahIM karate / unakI dRSTi se ajJAna ke kAraNa jagata meM vyavahAra ko hI satya mAnA jAtA hai| AtmajJAnI to yahI kahate haiM ki ghar3e ko kumhAra ne banAyA hai| aisA koI nahIM kahatA ki ghar3A miTTI kA banA hai, yathArthataH ghar3e meM miTTI kA hI rUpa hai| miTTI kA piMDa hI dhar3A ke rUpa meM parivartita huA hai| kumhAra kA yoga to nimittamAtra hai| isI prakAra tIrthasvarUpa jina-pratimAeM bhI kevala nimittamAtra haiN| unake dvArA apane zuddhAtmA ke sadRza paramAtmA kA smaraNa avazya ho jAtA hai, kintu kSetra yA pratimA yA mandira sabhI to acetana, jar3a haiM / phira bhI ajJAnI vyakti unheM hI saba kucha samajha kara tIrthATanAdi karate rahate haiM / AtmajJAna-prApti meM nahIM lagate / ve isa rahasya ko hI nahIM samajha pAte ki unakA AtmA hI svabhAva se paramAtmA hai aura vaha svayaM unhIM ke zarIra meM vidyamAna hai| yogIndu ne likhA hai-- dehA-devali deu jiNu jaNu devalihiM nniei| hAsau mahu paDihAi iha siddha bhikkha bhmei|| -yogasAra, pR0 380 dehA devali siu vasai tuhu~ devalai~ Niehi / hAsau mahu maNi atthi ihu siddha bhikkha bhamehi // -pAhuDadohA, pR0 56 santa kabIra bhI zarIra ko devAlaya mAnate haiN| ve kahate haiM ki loga ajJAnavaza paramAtmA kI khoja saikar3oM koza dUra sthita tIrthoM evaM mandiroM meM to karate hai, kintu unake hI zarIra meM jo parabrahma paramAtmA hai, use ve nahIM dekha paate| isakA mUla kAraNa unake antar meM samAhita mAyA evaM bhrama hI hai| yadi ve utAra pheMkeM, to usameM samAhita alakha niraJjana svayaM hI pratyakSa ho jaayegaa| ve kahate haiMhari hiradai re anata kata cAhau, bhUla bharama dunIM kata bAho // 170 // --kabIra granthAvalI, pR0 410 kabIra duniyA~ de hurai, sIsa navAMvaNa jAi / hiradA bhItara hari basa, tUM tAhI sauM lyau lAi // 11 // -kabIra granthAvalI, pR0 217 kabIra yahu to eka hai, par3adA dIyA bheSa / bharama karama saba dUri kari, sabahIM mAhiM aleSa // 18 // -kabIra granthAvalI, pR0 222 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana kA kabIra-sAhitya para prabhAva 345 jainoM kA paramAtmatattva aura kabIra kA brahma gambhIra cintana ke bAda jaina kaviyoM ne AtmA aura paramAtmA viSayaka apane maulika vicAra bar3e hI unmukta bhAva se vyakta kiye haiN| unake zabdoM meM karmarahita AtmA hI paramAtmA hai| jaba taka karmabandha rahatA hai, tabhI taka yaha jIva saMsAra-vana meM bhramaNa karatA rahatA hai evaM parAdhIna hokara dUsare kA jApa karatA rahatA hai, kintu jaba use apane yathArtha svarUpa kA jJAna ho jAtA hai taba usa samaya yahI AtmA, paramAtmA bana jAtA hai| sabhI rahasyavAdI kaviyoM kA yaha bhI vizvAsa hai ki paramAtmA kA nivAsa zarIra meM hI hai| muni yogIndra ne kahA hai ki jo zuddha, nirvikAra AtmA lokAkAza meM sthita hai, vahI isa deha meM bhI vidyamAna hai / unhoMne isI deha meM unake darzana karane kA upadeza diyA hai / yathA jehau Nimmalu NANamau siddhihi Nivasai deu / tehau Nivasai baMbhu paru dehaha~ meM kari bheu // 26 // paramAtmaprakAza, pR0 23 arthAt-jaisA kevalajJAnAdi anantaguNa rUpa siddha parameSThI devAdhideva parama ArAdhyadeva mukti meM nivAsa karatA hai, vaisA hI parabrahma, zuddha, buddha svabhAva vAlA paramAtmA isa zarIra meM tiSThatA hai, isalie siddha bhagavAna meM aura apane meM bheda mata kro| yogIndu ko ukta kathanamAtra se hI santoSa nahIM haA, ataH usI bAta ko punaH duharAte haiM aura kahate haiM ki zarIra sthita jo yaha AtmA hai, vahI paramAtmA hai NiyamaNi Nimmali NANiyaha Nivasai deu aNAi / haMsA saravari loNu jima mahu ehau paDihAi // 112 // -paramAtmaprakAza, pR0 123 arthAta--rAgAdi taraMgoM se rahita jJAniyoM ke mana meM anAdi deva zuddhAtmA nivAsa kara rahA hai| jaise haMsoM kA nivAsasthAna mAnasarovara hai, usI prakAra brahma kA nivAsasthAna jJAniyoM kA nirmala cita hai| kabIra ne bhI apane AtmA meM hI paramAtmA ke darzana karane kA anurodha kiyA hai| ve kahate haiM ki AtmA evaM paramAtmA eka hI haiM aura usakA nivAsa svayaM ke zarIra rUpI devAlaya meM hI hai| isake lie ve mRga-kastUrI kI upamA dete hue kahate haiM-ki jisa prakAra mohavaza mRga svayaM sthita kastUrI-gandha kI khoja meM idhara-udhara to bhaTakatA rahatA hai, kintu ajJAnavaza apanI nAbhi meM use nahIM dekha pAtA, usI prakAra moha, mAyA, evaM ajJAnavaza loga paramAtmA kI khoja tIrthoM, mandiroM evaM masjidoM meM to karate haiM, kintu apane zarIra meM hI sthita usakI khoja nahIM karate / ve kahate haiMhari maiM tana hai, tana meM hari haiM, hai suni nAhIM soi ||263||-kbiir graM0, pR0 477 meM hI zarIra hai, hari zarIra meM tathA yaha zarIra rahatA bhI nhiiN| jhaMjhA nikaTa jughaTu rahio dUri kahA taji jaai| . jA kAriNi jaga DhUr3hi au nerau pAi au tAhi // 16 // -santakabIra, pR0 80 arthAt-jaba caMcu (arthAt zarIra) ke nikaTa hI ghara (arthAt AtmA) upasthita hai taba use chor3akara dUra khojane kyoM jAtA hai ? jisa kAraNa se usa paramAtmA ko saMsAra meM khojatA phirA, vaha to tU apane samIpa hI pA sakatA hai| pA ASHIKARANAADAMIRROHO............................ BANAMSARDASABAIRISAM u naireasaanaarasAGANIGAMImandarmernama Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArmapravabhiRASISH 19 Rio zrIAnandagrantha zrIAnandana ____346 dharma aura darzana kastUrI kuMDalI basa, maga DhUMDa bana mAMhi / aise ghaTi ghaTi rAma haiM, duniyA dekhe nAMhi ||1||-kbiir granthAvalI, pR0 267 arthAt kastUrI to mRga kI kuDalI meM rahatI hai, kintu usako na jAnane vAlA mRga gandha ko, kahIM anyatra se AtA huA jAnakara jaMgala ke paudhoM meM DhUr3hatA phiratA hai, ThIka isI prakAra rAma bhI ghaTa-ghaTa meM base hue Ananda kI taraMgoM ko laharAte haiM, kintu duniyA unheM nahIM jAna pAtI, ataH mRga kI taraha jagatAraNya meM use prApta karane kA prayatna karatI hai| muni yogIndu evaM rAmasiMha ne paramAtmA ko varNa, rasa, gandha evaM sparza rahita batalAyA hai| unake anusAra vItarAga, nirAkAra, nirvikAra, ajara evaM amara hai| usa niraJjana svarUpa zuddhAtmA ko hI unhoMne upAdeya kahA hai| jA suNa vaNNu Na gaMghu rasu jAsu Na sadda, Na phAsu / jAsu Na jammaNu maraNu Na vi NAu NiraMjaNu tAsu // 19 // -paramAtmaprakAza, pR0 27 jisa bhagavAna ke sapheda, kAlA, lAla, pIlA, nIla svarUpa pAMca prakAra varNa nahIM haiM, sugandhadurgandha rUpa do prakAra kI gandha nahIM hai, kaSAya rUpa pAMca rasa nahIM hai, jisake bhASA-abhASArUpa zabda nahIM hai| zIta, uSNa, snigdha, rUkSa, guru, laghu, madu, kaThina rUpa ATha taraha kA sparza nahIM hai aura jo janma, jarA, mRtyu se rahita hai, usI cidAnanda zuddhasvabhAva paramAtmA kI niraJjana saMjJA hai| dehahi ubhau jaramaraNu dehahi vaNNa vicitta / dehaho royA jANi tuhaM dehahi liga mitta // 34 // asthi Na ubhau jaramaraNa roya vi liMgaI vaNNa / Nicchai appA jANi tuhu~ jIvaho jakka visaNNa // 35 // vaNNa vihUNau NANamau jo bhAvai sambhAu / saMtu NiraMjaNu so ji siu tahiM kijjai aNurAu // 38 // --pAhuDa, pR0 12 kabIra ne yogIndu evaM rAmasiMha ke samAna hI paramAtmA kI carcA karate hue kahA hai ki vaha alakha, niraJjana, nirAkAra, varNa-vihIna, rUpa-rekha-vihIna, veda-vivajita, pApa-puNya-vivarjita evaM bheSa-vivarjita hai alakha niraJjana lakhai na koI, nirarbha nirAkAra hai soii| suni asathUla rUpa nahIM rekhA, driSTi adriSTi chipyo nahIM pekhA // barana abarana kathayo nahIM jAI, sakala atIta caTa raha.yau samAI // 13 // -kabIra granthAvalI, pR0 542 bedavijita, bheda vijita, vijita pAparu puNyaM / gyAna bijita dhyAna viMbajita. bijita asthala saMnyaM / / meSa bijita bhIkha bibajita, bijita DayaMbhaka rUpaM / kahai kabIra tihu~ loka vijita, aisA tatta anUpaM // 22 // -kabIra granthAvalI, pR0 436 paramabrahma ke viviSa nAma jJAnasvarUpa avinAzI paramAtmA ko yadi kisI bhI nAma se pukArA jAya to usake guNa aura svabhAva meM koI antara nahIM aataa| isalie jaina-kaviyoM ne paramAtmA ko aneka nAmoM se Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana kA kabIra-sAhitya para prabhAva 347 sambodhita kiyA hai| unakA vizvAsa thA ki paramAtmA ko kisI bhI nAma se pukArA jAya, usakA tAtparya kevala akhaNDa avinAzI brahma AtmA yA paramAtmA se hogaa| ye kavi bheda kI saMkIrNatA ko prazraya nahIM dete / unakA kathana thA ki nirvikalpa 'paramAtmA' hI rAma, viSNu athavA brahma hai| / yogasAra meM to muni yogIndu yahA~ taka kaha gaye haiM ki AtmA hI deva hai, arahaMta, siddha hai, muni hai, vahI AcArya, guru hai, ziva hai, vahI zaMkara hai athavA brahmA, viSNu aura ananta hai arahaMtu vi so siddha phUDa so Ayariu viyANi / so uvajhAyau so ji muNi Nicchai~ appA jANi // 104 // so siu saMkarU viNhu so rudda vi so buddha / so jiNu Isaru baMbhu so so aNaMtu so siddha // 105 / / nizcaya se AtmA hI arahanta hai, vahI siddha, AcArya hai aura use hI upAdhyAya tathA muni samajhanA cAhiye / vahI ziva hai / vahI zaMkara evaM viSNu hai / vahI rudra, buddha, jina, Izvara, brahmA evaM ananta hai aura usI ko siddha bhI kahanA caahie| kavi ke ukta kathana kA yaha artha nahIM ki jaina kavi avatAravAda ke samarthaka the| ina kaviyoM ne avatAravAda kA sarvatra khaNDana kiyA hai, kyoMki jisakA janma hotA hai, usakI mRtyu bhI anivArya hai aura jo maraNazIla hai vaha avinAzI evaM ajara-amara kaise ho sakatA hai? tathA jo avinAzI nahIM hai, vaha paramAtmA kaise ho sakatA hai ? yahA~ yaha bhI spaSTa kara denA Avazyaka hai ki ye kavi jaba rAma, ziva aura brahmA kA nAma lete haiM, to unakA tAtparya yaha nahIM rahA ki ve dazarathasuta 'rAma,' kailAsavAsI ziva athavA sRSTikartA brahmA yA zuddhodanaputra buddha haiN| vaha samasta nAmAvalI to AtmA kI hI pratIka athavA paryAyavAcI hai| jisakA na Adi hai, na anta / ananta usake nAma haiM aura vaha acintya hai| kabIradAsa bhI avatAravAda ke virodhI the| unhoMne bhI usa parama brahma paramAtmA ko aneka nAmoM se sambodhita kiyA hai| apane iSTa deva ko kisI bhI nAma se pukArane meM unheM hicaka kA anubhava nahIM huaa| unako kisI prakAra kI saMkIrNatA mAnya nhiiN| kintu phira bhI unhoMne brahma ke Aha.vAna ke lie sarvAdhika 'rAma' zabda kA prayoga kiyA hai / unheM paramabrahma ke anya samasta nAmoM meM yahI nAma sarvAdhika priya rahA hai| kintu kabIra kA vaha 'rAma' bhaktoM kA sarvasva evaM bhUmi kA bhAra-haraNa karane ke liye avatAra dhAraNa karane vAlA dazarathaputra rAma nahIM, yA yazodAputra kRSNa nahIM hai| unake 'rAma', 'kRSNa' paurANika 'rAma' 'kRSNa' na hokara sabase bhinna aura sabase Upara parama AtmA ke hI pratIka haiM--- nAM jasaratha ghari autari AvA, nAM laMkA kA rAva saMtAvA / deva kUkha na autari AvA, nA jasavaM le goda khilAvA / / bAMvana hoya nahIM bali chaliyA, dharanI beda lena ughariyA / badrI baisya dhyAna nahIM lAvA, parasaroma havaM khatrIna saMtAvA / / kahai kabIra vicAra kari, ye UlaM vyohAra / yAhI theM je agama hai, so barati raha yA saMsAra // 41 // -kabIra granthAvalI, pR0 563 kabIra kI yaha mAnyatA rahI hai ki jo janma letA hai aura maratA hai, vaha rAma nahIM, mAyA hai| samasta vizva ke naSTa ho jAne para bhI kabIra kA rAma avinazvara hai / vaha dUra khojane kI vastu nahIM, apitu sampUrNa zarIra meM vyApta hai AAMANAJARAweomaadanAmARDANAamamaAIMIMINAARA.AAPATRALAAAAAAAAAA ApApravana abhisa AcAryapravara abhigamana zrIAnandasanyAzrIAnanda anya IN ratext Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ` ``` mrh ` ` ` ` ` ` ` ` mlm romanwrvariwavimanawwamream 348 dharma aura darzana kahai kabIra saba jaga vinasyA rAma rahe avinAzI re // 26 // -kabIra granthAvalI, pR0 463 niraJjana niraJjana zabda ke viSaya meM vibhinna prakAra kI vicAradhArAe~ upalabdha hotI haiN| kucha vicAraka use kAlapuruSa, zaitAna, doSI, pAkhaNDI Adi nindAtmaka arthoM meM lete haiM to kucha loga paramabrahma, paramapada, buddha, prabhRti prazaMsAtmaka arthoM meM / jaina-sAhitya meM isa zabda kA sarvaprathama prayoga kundakudAcArya ne kiyA hai| unake anusAra 'niraJjana' zabda, upayoga arthAt cetana yA AtmA kA hI nAmAntara hai| yathA__e esu ya uvaogo tiviho suddho NiraMjaNo bhAvo // 10 // -samayasAra, pR0 115 arthAt upayoga AtmA kA zuddha niraJjana-bhAva hai| AcArya kundakunda kI niraJjana kI yaha paribhASA bhale hI apane samaya meM ekArthaka ke rUpa meM rahI ho, kintu Age calakara isakI paribhASA paryApta vikasita huI / yahI vicAra-dhArA vikasita rUpa meM joindu meM prasphuTita huI aura muni rAmasiMha se vikasita hotI huI kabIra meM mukharita huI dikhAI detI hai| AcArya joindu ne apane 'paramappayAsu' meM 'niraJjana' zabda kA prayoga 'rAgAdika upAdhi evaM karmamalarUpI aJjana se rahita' ke artha meM kiyA hai / yathA Niccu NiraMjaNu NANamau paramANaMda-sahAu / jo ehau so saMtu siu tAsu muNijjahi bhAu // 17 // -paramAtmaprakAza, pR0 26 _ arthAt jo avinAzI, aMjana se rahita, kevalajJAna se paripUrNa aura zuddhAtmabhAvanA se utpanna hue vItarAga paramAnaMda se yukta haiM, ve hI zAntarUpa aura zivasvarUpa haiM, usI paramAtmA kA dhyAna karanA caahie| - Age calakara unhoMne cidAnaMda zuddhasvabhAva paramAtmA ko bhI 'niraJjana' vizeSaNa se vibhUSita kiyA hai| 'NiraMjaNa' kA jo tatva-nirUpaNa jaina kaviyoM ne kiyA, Age calakara vaha paurANika rUpa pA gayA / niraJjana kI antima pariNati devatArUpa meM huI, yadyapi vaha paramAtmatatva vizva meM vyApaka hai aura vizva usameM vyApaka hai| tathApi vaha manuSya ke zarIra-mandira meM bhI jJAnasphuraNa ke rUpa meM anubhUta hotA hai jasu abbhaMtari jagu vasai jaga-abbhaMtari jo ji / jaga ji vasaMtu vi jagu ji Na vi muNi paramappau so ji // 41 // -paramAtmaprakAza, pR0 45 muni rAmasiMha ne bhI 'niraJjana' zabda ko paramatatva ke rUpa meM hI liyA hai / darzana aura jJAnamaya niraJjana deva parama AtmA hI hai| jaba taka nirmala hokara parama niraJjana ko nahIM jAna liyA jAtA, tabhI taka karmabandha hotA hai| isalie usI ko jAnane kA prayatna karanA cAhie kamma purAiu jo khavai ahiNava ye su Na dei / parama NiraMjaNu jo gavai so paramappau hoI // 77 // pAuvi appahiM pariNavai kammahU~ tAma karei / paramaNiraMjaNa jAma Na vi Nimmalu hoi muNei // 7 // JOR RREN ARHREER Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana kA kabIra-sAhitya para prabhAva 343 BETION aNNu NiraMjaNu deu para appA saNa nnaak| appA saccau mokkha pahu ehau mUDha viyANu // 76 // -pAhuDadohA, pR0 24 kabIra ne bhI 'niraJjana' zabda kA prayoga brahma ke lie hI kiyA hai| kabIra jahA~ niraJjana se paramatatva kI ora saMketa karanA cAhate haiM, vahIM para ve usa tatva ko nirguNa aura nirAkAra bhI batalAte haiN| unakA kathana hai-- govyaMde tUM niraMjana tUM niraMjana raayaa| tere rUpa nAhIM rekha nAhIM mudrA nahIM mAyA // 21 // --kabIra granthAvalI, 436 kabIra ke anusAra yadi mahArasa kA anubhava karanA hai, to niraJjana kA paricaya prApta kara use hRdaya meM basA lenA Avazyaka hai / kabIra ke vicAra se vizva ke samasta dRzyamAn padArtha aJjana haiM aura niraJjana ina padArthoM se nitAnta pRthak hai / yathA aMjana alapa niraMjana sAra, yahai cInhi nara karahu vicAra / aMjana utapati baratani loi, binA niraMjana mukti na hoI // 347 / / kabIra ne isa niraMjana tatva ke sahAre sabase bar3A jo kArya kiyA, vaha hai hindU aura muslima ke bIca bhedabhAva kI bar3hatI huI khAI ko pATanA / hindU aura turka donoM kI paddhatiyA~ unheM mAnya nahIM thI, kyoMki unakA to eka niraMjana tattva hI ArAdhya thA aura usI kI ArAdhanA unake liye sarvopari thii| ve kahate haiMeka niraMjana allaha merA, hindU turaka duhu~ nahIM meraa| samarasatA AcArya dvivedI ke anusAra 'piNDa meM mana kA jIvAtmA meM tirobhUta ho jAnA yA ekameka hokara mila jAnA hI sAmarasya hai|' jaina kaviyoM kI bhI yahI mAnyatA rahI hai ki pratyeka prANI meM paramatatva kI avasthiti hai, kintu ajJAna kA pardA par3e rahane ke kAraNa prANI usa paramatatva kA sAkSAtkAra nahIM kara sktaa| use to Antarika zuddhi ke dvArA hI prApta kiyA jA sakatA hai| jIva paramatatva se aikya kI sthiti meM usa tatva ko andara hI prApta kara letA hai| jIva kI isa dazA kA varNana muni yogIndu, rAmasiMha evaM AnandatilakasUri ne bhI kiyA hai| yogIndu muni kahate haiM ki mana kA jIvAtmA meM aikya ho jAnA hI sAmarasya hai| maNu miliyau paramesaraha~ paramesaru vi maNassa / vIhi vi samarasi-hUvAha pujja caDAvau~ kassa // 123 // -paramAtmaprakAza, pR0 125 arthAta mana paramezvara se mila gayA-tanmaya ho gayA aura paramezvara bhI mana se mila gayA, donoM samarasa ho gaye, taba aisI sthiti meM pUjA kA prayojana samApta ho gyaa| muni rAmasiMha ne bhI muni yogIndu ke dRSTAnta ko hI prastuta kiyA hai| ve bhI kahate haiM ki jaba vikalpa rUpa mana bhagavAn AtmArAma se mila gayA aura Izvara bhI mana se mila gayA, donoM samarasatA kI sthiti meM paha~ca gaye, taba pUjA kise car3hAU~ ? yathA maNu milayau paramesaraho, paramesarU ji maNassa / viNNiA vi samarasi hai rahiya pUjja caDhAvau~ kassa // 46 // -pAhuDadohA, pR0 16 AcAryapravara abhI prAmAnandA-granthAAnandapAdana] aurav..ADramaana - AdivadaareaamaAAAAAAMANARurandatadaanahunJAAN WOODOOT AcAryapravabhinata AN Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Ananda 330 www 350 dharma aura darzana Age ve isI advaitAvasthA kA varNana karate hue kahate haiM ki jaise namaka pAnI meM vilIna ho jAtA hai, usI prakAra citta niraMjana se mila jAtA hai aura jIva samarasatA kI sthiti meM pahu~ca jAtA hai, to kisI anya samAdhi kI AvazyakatA nahIM raha jaatii| ve kahate haiM jima loNu vilijjai pANiyaha~ tima jai citta vilijja / samarasi hUvai jIvaDA kAi~ samAhi karijja // 176 // - pAhuDadohA, pR0 54 Ananda tilaka ke anusAra bhI samarasatA kI sthiti meM hI sAdhaka apanI AtmA kA darzana karatA hai / abhinayamA A AcArya pratA samarasa bhAveM giyA appA dekhai soI // 40 // kabIradAsa ne bhI jaina kaviyoM ke samAna hI AtmA-paramAtmA ke kahA hai / inhoMne isa sAmarasya bhAva ke liye ukta kaviyoM ke bhAvoM ko kiyA hai / ve kahate haiM merA mana mana aba sumaraM rAma kU merA mana rAmahi Ahi / rAmahiM have rahA, sIsa navAva kAhi // 18 // -- kabIra granthAvalI, pR0 110 Age ve namaka, pAnI kA hI dRSTAnta prastuta karate haiM / jisameM muni rAmasiMha ke padya kA pUrNa bhAva samAhita hai-- mana lAgA una mana sauM, una mana manahiM lUNa bilagA pANiyAM, pANi lUNa - AnaMdA isa milana ko samarasatA hI apanI bhASA meM vyakta muni yogIndu ne yogasAra meM AtmA-paramAtmA ke milana kI sthiti ko spaSTa karate hue kahA hai ki jIva paramatatva se aikya kI sthiti meM usa tatva ko apane andara hI prApta kara letA hai / aisI dazA meM use vizva ke sabhI prANiyoM meM usa paramatatva kI sattA AbhAsita hone lagatI hai, taba donoM meM koI bheda hI nahIM raha jaataa| jo jJAnasvarUpa paramAtmA hai, vahI maiM hU~ aura jo maiM hU~, vahI paramAtmA hai / isameM kisI prakAra kA vikalpa nahIM karanA cAhiye / yathAjo paramappA so ji haU~, jo hauM so paramappu / iu jANaM biNu joiyA, aNNu ma karahu viyappu ||2|| -- yogasAra, pR0 375 ha kabIra ne bhI muni yogIndu ke anukaraNa para hI usI 'ahaM' rUpa 'tvaM' kI sthiti ko apane zabdoM meM isa prakAra vyakta kiyA hai tUM tUM karatA tUM bhayA, mujha bArI pherI bali gaI, jita vilaga / vilaga // 16 // -- kabIra granthAvalI, pR0 136 meM rahI na hU~ / dekhoM cittazuddhi zAzvata sukha prApti hetu bAhya zuddhi kI apekSA antarbuddhi atyAvazyaka hai / AtmA yadi kaluSita hai, vaha rAga, dveSa, IrSyA Adi se yukta hai, to bAhyAcAra mAtra pAkhaNDa evaM dikhAvA hai / ataH yogIndu, rAmasiMha aura Anandatilaka ne cittazuddhi para hI adhika bala diyA hai| unakA kathana tita tUM // 6 // -- kabIra granthAvalI, pR0 110 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana kA kabIra-sAhitya para prabhAva 351 hai ki jaba taka bhItarI citta malina hai, taba taka bAhya snAna, dhyAnAdi se koI lAbha nhiiN| usI prasaMga meM Age ve kahate haiM ki jaise malina darpaNa meM rUpa nahIM dikhatA, usI prakAra rAgAdika se malina citta meM zuddha AtmasvarUpa kA darzana pAnA atyanta durlabha hai / yathA----- rAe~ raMgiai hiyavaDae deu Na dIsai sNtu| dappaNi mailae bibu jima ehau jANi NimaMtu / / 120 / / -paramAtmaprakAza, pR0 121 muni rAmasiMha ne cittazuddhi kA ekamAtra pramukha kAraNa citta meM niraMjana ko dhAraNa karanA hI batalAyA hai| unhoMne kahA :-- abhiMtara citta vi mailiyai~ bAhiri kAI saveNa / citti NiraMjaNu ko bi dhari muccAhi jema maleNa // 6 // --pAhuDadohA, pR0 18 ukta vicAra-paramparA se prabhAvita hokara kabIra ne bhI Antarika zuddhi para hI adhika jora diyA hai| unhoMne bhI muni yogIndu ke ukta bhAvoM ko Adarza mAnakara cittazuddhi kA vivecana karane hetu AtmA ko darpaNa se upamA dI hai / darpaNa caitanya-AtmA kA pratIka hai--- jo darasana dekhyA cahiai, to varapana maMjata rhie| jaba darapana lAge kAI, taba darasana kiyA na jaaii|| unakI racanAoM meM yaha cittazaddhi atyadhika mAtrA meM parilakSita hotI hai| unhoMne sarvaprathama Atmatatva ko pahacAnane kA upadeza diyaa| unake anusAra yadi Atmatatva ko nahIM pahacAnA gayA to bAhya snAnAdi kriyAe~ vyartha haiN| apane siddhAnta ke samarthana meM unhoMne meMDhaka kA sundara udAharaNa diyA hai| ve kahate haiM, ki 'dAdura' to sadaiva gaMgA meM hI rahatA hai, kintu phira bhI use mukti prApta nahIM ho paatii| kabIra ne gaMgA-snAnAdi ko vyartha kI mUr3hatA batalAkara AtmArUpI rAmanAma ke smaraNa ko vizeSa mahatva diyA hai kyA hai tere nhAI dhoI, AtamarAma na cInhA soii| kyA ghara Upara maMjana koye, bhItarI maila apArA // rAma nAma bina naraka na chUTa, jo dhovai sau bArA / jyU dAdura surasari jala bhItari hari bina mukati na hoI // 158 / / -kabIra granthAvalI, pR0322 muni rAmasiMha ne bAharI veSa-vinyAsa kI bhI tIvra bhartsanA kI hai| ye aise yogI kI tIvra AlocanA karate haiM, jisane apane sira ko to mur3A liyA hai, kintu citta vikAroM se yukta hai| kyoMki unakI dRSTi meM to citta muNDana hI saMsAra kA khaNDana karane meM zreSTha sahAyaka hai| ve kahate haiM muMDiya muMDiya muMDiyA / siru muMDiu citu Na muNddiyaa| cittahaM muMDaNu ji kiyau / saMsAra, khaMDaNa ti kiyau // 13 // __-pAhuDadohA, pR0 40 kabIra ne bhI kahA hai ki cittazuddhi ke abhAva meM sira muMDA bhI liyA aura saMnyAsI kA veza dhAraNa kara bhI liyA, to vaha saba nissAra hai AdhAjatrina AcArya abhI / /RAS JaanubhainsmJAI N . zrAAnanda AdhAAnandamayana memaramaniwarivinamrawimaram Doncernmovewww.mara w wan Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mwitterviwww dharma aura darzana . kesauM kahA bigAr3iyA, je mUMDe sau bAra / mana ko kAhe na muMDie, jAmaiM viSaM vikAra // 12 // -kabIra granthAvalI, pR0 221 maMDa muMDAkara pAkhaNDa dikhAne vAlI jaina kaviyoM kI ukti kabIra sAhaba ko itanI adhika rocaka evaM mArmika lagI ki unheM eka hI dohe meM use apanI bhASA meM vyakta karake santoSa nahIM huA, ataH unhoMne 'bheSa ko aMga' nAmaka eka alaga hI prakaraNa kI racanA kI aura akelI dAr3hI-mUMcha mur3Ane vAlI bAta kaI chandoM meM likhanI par3I / udAharaNArtha milate-julate kucha pada yahA~ prastuta haiM mAlA paharayA kucha nahIM, bhagati na AI hAthi / mAyau mUMcha muMDAi kari, calyA jagata ke sAthi // 10 // sA~I seMtI sA~ca cali, aura sUsudha bhAi / bhAve laMbe kesa kari, bhAvai ghuraDi muDAi // 11 // mUMr3a muMDAvata dina gaye, ajahU~ na miliyA rAma / rAma nAma kahu kyA kareM, je mana ke aura kAma // 14 // -kabIra granthAvalI, pR0 221 jisa prakAra eka myAna meM do talavAreM nahIM raha sakatIM, usI prakAra citta meM bhI brahmavidyA aura viSayavinoda donoM eka sAtha nahIM samA sakate / kyoMki jahAM brahma-vicAra haiM, vahAM viSaya-vikAra nahIM raha sakate aura jahAM viSaya-vikAra haiM, vahAM brahmavicAra nahIM Thahara sktaa| kyoMki donoM paraspara virodhI haiM / AcArya yogIndu ne kahA bhI hai-- jasu hariNacchI hiya vaDae tasu NAvi baMbhu viyAri / ekkahiM kema samaMti vaDha ve khaMDA paDiyAri // 121 // --para0 pra0, pR0 122 ___ saMta kabIra bhI yogIndu kI isI ukti ke anusAra kahate haiM khaMbhA aika gaiMda doi, kyU kari baMdha sibAri / mAni kara to pIva nahIM, pIva tau mAni nivAri // 42 // ukta padya meM khambhA, gayaMda, pIva, evaM mAnI ye cAra pada vicAraNIya haiN| kabIra caMki pratIka-paddhati ke mahAkavi mAne gaye haiM, isaliye unhoMne 'khaMbhe' ko 'citta', mAna evaM viSaya-vAsanA ko gaiMda evaM 'ArAdhya' ko 'pIva' kI saMjJA dI hai / kabIra ne yadyapi yogIndu kI pUrNa zabdAvalI ko nahIM liyA, kintu bhAva-bhUmi donoM kI eka hai| zAstrajJAna samIkSA jisa prakAra bAhyAcAra se mukti sambhava nahIM, usI prakAra kore granthajJAna se bhI Atma-tatva kI upalabdhi sambhava nhiiN| gUr3ha-cintana ke pazcAt uparokta kaviyoM ne yahI niSkarSa nikAlA ki zAstrIya-jJAna meM pravINa vyakti nizcaya hI AtmalAbha nahIM kara sakatA / yathArthataH use svasaMvedyajJAna kI parama AvazyakatA hai| pratIta hotA hai ki prakAza aura jJAna ke ukta zodhiyoM ne zAstrajJAna kA virodha isalie kiyA thA, kyoMki zAstrajJAna se hI saMkIrNatAoM, rUr3hiyoM tathA paramparAoM ko prazraya milatA hai| vibhinna matoM ke granthoM ke kAraNa hI matabheda hote haiM aura sAmpradAyikatA bar3hatI hai / yadi eka ora kore zAstrajJAna ko tyAjya ThaharAkara ina jaina kaviyoM ne jana-jIvana ke liye jJAna kA sahaja dvAra khola diyA thA, to dUsarI ora paNDitoM aura purohitoM ke Upara unhoMne yaha sIdhA prahAra bhI kiyA thA ki unake zAstra pAkhaNDoM se paripUrNa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana kA kabIra-sAhitya para prabhAva 353 ROKES SH haiM tathA varga-vizeSa ke svArtha hI unameM surakSita haiN| ataH unakA adhyayana sAmAnya janatA ke liye upayukta nahIM hai| yogIndu muni ne ukta kore zAstrajJAna para acchA prakAza DAlA hai| unakA dRSTikoNa thA ki vyakti zAstroM kA adhyayana karane ke pazcAt yadi apanI AtmA ko nahIM pahacAnate to ve nizcita hI jar3a padArtha ke tulya haiN| unakA jJAna kalyANakArI-patha kA pradarzaka banane yogya nahIM - satyu paDhaMtaha te vi jar3a appA jeNa muNaMti / tahi kAraNi e jIva phuDa Na huNivvANa lahaMti // 53 // -yogasAra, pR0 383 muni rAmasiMha ne bhI isI viSaya ko lekara 'pAhuDadohA' meM apane vicAroM ko vyakta kiyA hai bahuyai~ paDhiyai~ mur3ha para tAlu sukkai jeNa / ekku ji akkharu taM par3hahu zivapuri gammahi jeNa // 17 // -pAhuDadohA, pR0 30 arthAt bahuta par3hA jisase tAlu sUkha gayA para mUrkha hI rahA / usa eka hI akSara ko par3ha, jisase zivapurI kA gamana ho| muni yogIndra evaM rAmasiMha ke bhAvoM ko kabIra ne jyoM-kA-tyoM apanI bhASA meM vyakta kara diyA hai pothI par3hi par3hi jaga muvA, paMDita bhayA na koii| aika ASaraM pIva kA, par3he su paMDita hoI // 4 // -kabIra granthAvalI, pR0 202 isa prakAra spaSTa hai ki santa kabIra jaina-darzana ke mUlabhUta siddhAntoM-AtmA, paramAtmA, jJAna, cetana, karma, samAdhi prabhati se paryApta prabhAvita rahe haiN| vizeSatayA kundakunda, guNabhadra evaM sarvaprasiddha rahasyavAdI jaina kavi yogIndu, muni rAmasiMha evaM Ananda tilaka kI krAntikArI jainadArzanika vicAra-dhArA ne kabIra para apanI sarvAdhika gaharI chApa chor3I hai| kahIM-kahIM to ukta jaina kaviyoM kA kabIra ne usI prakAra anukaraNa kiyA hai, jisa prakAra 'gosvAmI tulasIdAsa' ne apane 'rAmacarita mAnasa' meM svayambhUkRta paumacariu kA anukaraNa kiyA hai| santa kabIra kA jainetara parivAra meM janma honA, prakRti kI bhUla bhale hI kahI jA sake, kintu aisA avazya pratIta hotA hai ki una para jainadarzana evaM jainadharma kA pUrva saMskAra avazya rahA hai tathA unakI gaNanA usa krAntikArI jaina-paramparA meM kI jA sakatI hai, jisa paramparA meM kaI yugasaSTA jaina-kaviyoM ne pAkhaNDoM evaM dharma ke nAma para hone vAle svArthapUrNa dhArmika kRtyoM aura loka meM phaile hue andhavizvAsoM evaM jar3atA ke virodha meM kar3I-se-kar3I DA~Ta-phaTakAra lagAI thii| prastuta nibandha meM ukta viSayoM kA saMkSipta tulanAtmaka vivecana hI kiyA jA sakatA hai / AvazyakatA isa bAta kI hai ki jainadarzana evaM kabIra-sAhitya kA gambhIra evaM vistRta tulanAtmaka adhyayana kiyA jAya / yaha adhyayana una tathAkathita vidvAnoM ke liye eka Adarza udAharaNa kA kArya karegA, jinhoMne apane anveSaNo meM mAtra islAma ke ekezvaravAda, vaiSNavoM ke ahiMsA prapattivAda, upaniSadoM ke brahmavAda se hI kabIra ko prabhAvita mAnA hai| una AlocakoM ne nissaMdeha hI hRdaya kI saMkIrNatA athavA jainadarzana ke adhyayana ke abhAva meM hI kabIra ko jainadarzana se prabhAvita hone kA ullekha nahIM kiyA, jabaki vastusthiti bhinna hI hai| AnguantuARAriendaaiJ ANWo MAMMALAJaiURAIAPawatsARIAASARJAAAw ..... ............... arARIANAMAAIAAJRALAMALAIADIA AcAryapravabhiAcAryapravaTa ani zrIAnanda zrIAnanda ArvinA