Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana kA marma hai ki dharma kriyA meM nahIM lakSya meM hotA hai| hama jIvana meM kisa cIja ko pAnA cAhate haiM, isa para dharmaadharma nirbhara hai| yadi hama sAMsArika U~cAI pAnA cAhate haiM to hamAre bhItara dharma kA bIja hai| kyoMki sAMsArika U~cAI lakSya hone para manuSya dhana-daulata, sattA, prabhutA aura khyAti kI prApti ko hI ekamAtra dharma mAna letA hai, jisake phalasvarUpa usakI dRSTi meM kisI bhI naitika niyama kA mUlya nahIM rahatA aura vaha chala-kapaTa, hiMsA, anyAya, kisI bhI mArga kA avalambana kara apane lakSya ko siddha karane kI ceSTA karatA hai| ataH sAMsArika U~cAI pAne kA lakSya adharma kA lakSaNa hai| isake viparIta, AdhyAtmika U~cAI para pahu~canA jisake jIvana kA uddezya hotA hai, usakI dRSTi meM dhanadaulata, sattA, prabhutA, khyAti Adi sAMsArika vastuoM kI nissAratA pahale hI jhalaka cukI hotI hai| isalie vaha ina cIjoM ko pAne ke lie pApamArga kA avalambana nahIM krtaa| jIvanopayogI vastuoM kI jitanI AvazyakatA hotI hai unheM vaha nyAyamArga se hI arjita karatA hai| isalie AdhyAtmika U~cAI para pahu~cane kA lakSya dharma kA mUlabhUta lakSaNa hai / jaina-darzana aura dharma kA bIja (DaoN. zrI ratanacandra jaina) isa prakAra dharma kI jar3a lakSya meM hotI hai, kriyA meM nahIM / yadyapi jaisA lakSya hotA hai usI ke anusAra kriyA bhI hotI hai, tathApi eka hI kiyA mitra-bhitra lakSyoM se bhI ho sakatI hai / udAharaNa ke lie pUjA, bhakti, svAdhyAya, vrata, tapa Adi zubha kriyAe~ sAMsArika sukha, sAmAjika pratiSThA Adi laukika prayojanoM se bhI kI jA sakatI haiM aura mokSarUpa AdhyAtmika prayojana se bhI / ataH ina kriyAoM ke dvArA yaha nirNaya nahIM kiyA jA sakatA ki inheM karanevAlA vyakti dhArmika hai yA adhArmika / yaha nirNaya kevala isa tathya se kiyA jA sakatA hai ki inake pIche usakA lakSya kyA hai ? yadi ye kriyAe~ vaha laukika prayojana se prerita hokara karatA hai to nizcita hai ki usake bhItara dharma nahIM hai| yadi AdhyAtmika lakSya ina kriyAoM kA srota hai to nizcita hI karane vAle ke bhItara dharma maujUda hai / isI prakAra bhojana-pAna, zayana-Asana, jIvikopArjana, vivAha, santAnotpatti Adi laukika kriyAe~ prAyaH sabhI manuSya karate haiN| kintu jisake jIvana kA lakSya AtmA ke sarvocca svarUpa ko prApta karanA ho jAtA hai, usakI ye kriyAe~ bhI dharma kA aMga bana jAtI haiN| kyoMki jaba vaha bhojana karatA hai taba svAda meM usakI Asakti nahIM hotI, balki dharma ke sAdhanabhUta zarIra kA nirvAha hI prayojanabhUta hotA hai| jaba vaha calatA-phiratA, uThatA baiThatA hai to isa bAta kA dhyAna rakhatA hai ki usakI ina kriyAoM se kisI jIva ko pIr3A na ho| kisI se bAta karatA hai to mukhamudrA kaThora na ho jAya, vANI meM kaTutA na A jAya, isa bAta kA barAbara khyAla rakhatA hai / mudrA ko atyanta prasanna aura vANI ko mRdu banAkara hI bolatA hai / AjIvikA arjita karate samaya isa viSaya meM sAvadhAna rahatA hai ki zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa Finsp anyAya kA eka bhI paisA usake pAsa na Ane paave| usake Upara yadi kisI bAta kA pUrNa prayatna karatA hai ki usake hAthoM kisI ke sAtha tila bhara bhI anyAya na ho| rizvata yA ghUsakhorI kI to vaha svapna meM bhI kalpanA nahIM kara sakatA / kisI ko saMkaTa meM par3A dekhakara vaha kAyaratApUrvaka mukha nahIM mor3a sakatA, balki apane prANoM ko bhI khatare meM DAlakara use saMkaTamukta karane kI ceSTA karatA hai / isa prakAra lakSya meM alaukikatA yA AdhyAtmikatA A jAne para laukika kriyAe~ bhI aMzataH alaukika yA AdhyAtmika bana jAtI haiN| uvamogarmidiyehiM davvANamacedaNANamiDharANaM / jaM kuNaDhi sammadiTThI taM savvaM NijjaraNimittaM // arthAt samyagdRSTi AtmA indriyoM se cetana aura acetana dravyoM kA jitanA bhI upabhoga karatA hai vaha saba nirjarA kA nimitta hotA hai / ka ra tAtparya yaha ki samyagdRSTi jIva kA lakSya nija AtmA ke sarvocca svarUpa ko prApta karatA hotA hai ataH yaha cetana-acetana padArthoM kA upabhoga aindriya sukha kI lAlasA se nahIM karatA, apitu zarIra ko AdhyAtmika sAdhanA ke anukUla banAye rakhane ke lie karatA hai / phalasvarUpa lakSya kI AdhyAtmikatA se usakI upabhoga kriyA bhI aMzataH AdhyAtmika bana jAtI hai aura navIna karmabandha bahuta mAmUlI sA (alpasthiti anubhAgavAlA) hotA hai / kintu jisake jIvana kA hradaya sAMsArika aizvarya hotA hai usakI ye laukika kriyAe~ pApamaya hI banI rahatI haiM, kyoMki vaha bhojana karatA hai to usameM svAda kI lAlasA hotI hai, vastra pahanatA hai to zarIra ko sajAne kA bhAva mana meM rahatA hai| calate-phirate, uThate-baiThate samaya use prANiyoM ke sukha-duHkha kI cintA nahIM rhtii| jIvikopArjana meM bhI nyAyamArga kI paravAha nahIM karatA / jaise eka hI jAti ke bIja bhinna-bhinna prakAra kI bhUmiyoM meM boye jAne para bhinna-bhinna rUpa meM phalita hote haiM, vaise hI eka hI zubharAga samyagdRSTi aura mithyAdRSTi AtmAoM ke samparka se bhinna-bhinna phala denevAlA ho jAtA hai| (66) tAtparya yaha ki yadi sAMsArika aizvarya jIvana kA lakSya hai to pUjA, bhakti, vrata, tapa, yajJa Adi karmakANDa bhI adharma hI banA rahatA hai aura yadi AtmA kA sarvocca svarUpa jIvana kA lakSya hotA hai to laukika kriyAe~ bhI aMzataH dharma bana jAtI haiN| isI prakAra laukika kriyAoM kA svarUpa bhI samyagdRSTi aura CC dravyakSetra arukAla hai, bhAva bhava pratibaMdha / jayantasena udaya sabhI jIva mAtra saMbaMdha |
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAdRSTi AtmAoM ke samparka se badala jAtA hai / pariNAmasvarUpa hotA / jIvana bhara ananta vastuoM kA upabhoga karate rahane para bhI unakA phala bhI bhinna-bhinna ho jAtA hai / sAra yaha ki jIvana kA manuSya duHkhamaya vyavasthA meM ba~dhA huA hI vApasa lauTatA hai, balki lakSya hI dharma aura adharma kA srota hai| use aura majabUta kara letA hai / sAMsArika vastuoM ke upabhoga yA lakSyabhrama kyoM? samparka se jIvanayApana kA stara to U~cA uThatA hai, lekina avidyA, mAyA yA mithyAtva ke prabhAva se manuSya ko jIvana iMsAniyata kA stara U~cA nahIM uThatA / aisA koI phala yA miSThAnna, ke vAstavika lakSya kA bodha nahIM ho pAtA / sAMsArika vastuoM meM aisA koI vastra yA AbhUSaNa, aisA koI pada yA Asana dharatIpara hI use AkarSaNa dikhAI detA hai, sukha kA AbhAsa hotA hai / nahIM hai, jise khA lene, pahana lene yA jisa para baiThajAne se manuSya isalie unakI prApti ko hI jIvana kA lakSya mAna letA hai / kintu iMsAniyata kI U~cAI para pahu~ca jAya / isalie sAMsArika vastuoM sAMsArika vastuoM kA AkarSaNa mAyAvI hai, mAyA (moha) ke dvArA kI prApti jIvana kA lakSya nahIM ho sakatI / mithyAtva ke prabhAva se utpanna kiyA gayA hotA hai| isakA pramANa yaha hai ki vaha asthAyI hI ve jIvana kA lakSya pratIta hotI haiN| hotA hai / zuru meM ve AkarSaka dikhAI detI haiM, lekina kucha hI hama jIvana kA lakSya to vahI vastu ho sakatI hai, jo jIvana ke samaya bAda unakA AkarSaNa samApta ho jAtA hai / jo vastu pahale duHkhoM kA zAzvata upacAra ho, jisase paramasaMtoSa kI upalabdhi ho, rasamaya pratIta hotI hai bAda meM vaha rasahIna ho jAtI hai| kisI bhI jisase jIvanayApana kA stara nahIM, svayaM jIvana kA stara U~cA uThe, vastu kA AkarSaNa, kisI bhI vastu kI sukhamayatA anta taka nahIM jisase manuSya apanI kSudra sAMsArika avasthA se mukti pAkara TikatI / yauvana aura saundarya acche lagate haiM, lekina ve cAra dina sarvocca paramAtma avasthA meM pratiSThita ho jAya / vaha vastu laukika ke hI mehamAna hote haiM / duniyA kI kitanI cIjeM hama prApta karate. nahIM ho sakatI, kyoMki jaisA pUrva meM kahA gayA hai, laukika vastuoM haiM ! kintu prApta hone ke bAda unakA AkarSaNa khatma ho jAtA hai| se duHkhoM kA zAzvata upacAra nahIM hotA, na hI vyakti kA guNAtmaka aura naI cIjoM meM AkarSaNa dikhAI dene lagatA hai / aura jaba ve unnayana hotA hai / yaha kisI alaukika vastu se hI saMbhava hai| vaha naI cIjeM prApta ho jAtI haiM taba unakA bhI yahI prazna hotA hai| tI... alaukika vastu eka hI hai - svayaM kA sarvocca svarUpa / vaha svayaM meM zahara vastu kI AkarSaNakSamatA sAmayika hI hotI hai, zAzvata Anandamaya hai aura zAzvata hai / ataH usakI upalabdhi se hama nahIM / jo cIjeM yuvAvasthA meM AkarSaka lagatI haiM, ve vRddhAvasthA meM zAzvata rUpa se AnaMda meM pratiSThita ho jAte haiM / svayaM ke sarvocca AkarSaNa kho detI haiM / jina vastuoM meM vRddhAvasthA meM AkarSaNa svarUpa kI prApti kA artha hai zarIra se sadA ke lie chuTakArA / pratIta hotA hai ve yuvAvasthA meM AkarSaNahIna hotI haiM / dhana bhI sadA zarIra sambandha hI duHkhoM kA kAraNa hai / ataH usase sadA ke lie AkarSaka nahIM rahatA, kabhI koI anya vastu usase bhI adhika chuTakArA mila jAne para duHkhoM kA zAzvata upacAra ho jAtA hai| AkarSaka ho jAtI hai| jo vyakti bhayaMkara vyAdhi se pIr3ita hotA ma jaba svayaM kI sarvocca avasthA jIvana kA lakSya hotI hai, hai usake lie vyAdhi se chuTakArA hI duniyA kI sarvAdhika spRhaNIya taba dainika jIvana kI kriyAe~ bhI dharma bana jAtI haiM / Aja manuSya vastu hotI hai / andhe ke lie netra hI saMsAra kI sarvAdhika ko karmakANDa meM lagAne kI bajAya usake jIvanalakSya ko badalane AkarSaka cIja hai / jisa vyakti ko jIvana bhara dhana priya rahA hai kI, use samyak banAne kI jarUrata hai, tAki manuSya kA sA~sa lenA use bur3hApe meM zAyada yauvana hI sabase jyAdA priya pratIta hotA hogA bhI dharma bana jAya, usakA calanA-phiranA, uThanA-baiThanA, socanA aura marate hue AdamI ko saMbhavataH jIvana se adhika priya aura vicAranA, haMsanA-ronA, jIvikopArjana karanA ityAdi sampUrNa koI cIja na hogI / arthAt duniyA meM aisI koI bhI vastu nahIM hai jIvanapaddhati hI karmakANDa kA rUpa dhAraNa kara le / viDambanA yaha jo aikAntika aura Atyantika rUpa se AkarSaka aura sukha denevAlI hai ki adhikAMza logoM ke jIvana meM thothA karmakANDa to jorazora ho / yahI kAraNa hai ki duniyA se koI bhI AdamI santuSTa nahIM se A jAtA hai, lekina jIvanapaddhati dharma se anuprANita nahIM ho rahatA / hara AdamI ko duniyA se zikAyata rahatI hai| isase siddha pAtI, jisase dharma ke Dhola pITate rahate haiM, lekina dharma kA pariNAma hai ki sAMsArika vastuoM kA AkarSaNa mAyAvI hai| parilakSita nahIM hotaa| isake alAvA sAMsArika vastuoM kI kevala jIvanayApanagata upayogitA hai / unase jIvana ke duHkhoM kA zAzvata upacAra nahIM Mammad DaoN. zrI ratanacaMdra jaina jaina darzana tathA saMskRta kA vizeSa adhyayana / 'jaina darzana ke nizcaya evaM vyavahAra nayoM kA samIkSAtmaka adhyayana' viSaya para zodha prbNdh| samprati - rIDara (saMskRta aura prAkRta) vizvavidyAlaya, bhopAla. saMparka : I,7/15, cAra ImalI, bhopAla-462 016. BAR mummam zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (67) kahanA so kaha dIjiye, apane dila ko khol| jayantasena malIna mana, milanA mAtra makhola ||