Book Title: Jain Darshan aur Apna Sharir
Author(s): Nandighoshvijay
Publisher: Z_Jain_Dharm_Vigyan_ki_Kasoti_par_002549.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229230/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jainadarzana aura apanA zarIra manuSya janma bahuta hI durlabha hai, aura manuSya janma ke vinA kabhI mokSa prApti nahIM ho sakatI hai / saMsAra meM AtmA jaba taka mokSaprApti nahIM karatA hai taba taka vaha zarIradhArI hI hotA hai / binA zarIra vaha dharma ArAdhanA nahIM kara sakatA hai / ataeva zAstrakAroM ne batAyA hai ki zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam ataH apane isa zarIra ke bAre meM jAnanA Avazyaka hai / jaina dharmazAstroM ke anusAra zarIra ke pA~ca prakAra hai : 1. audArika zarIra, 2. vaikriya zarIra, 3. AhAraka zarIra, 4. taijasa zarIra, 5. kArmaNa zarIra / pratyeka jIva ke kama se kama tIna zarIra hote haiM / kvacit viziSTa puruSoM ko eka sAtha cAra zarIra bhI ho sakate haiM / kintu eka sAtha pA~ca zarIra kisI bhI jIva ko kabhI bhI nahIM hote hai / sAmAnyatayA apanI bhautika duniyA meM jIva ko arthAta pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ityAdi jinako kevala sparza rUpa eka hI indriya hai ve aura unake alAvA hilate-calate kSudra jIva-jaMtuoM jinako jaina jIva vijJAna ke anusAra dIndriya, trIndriya, caturindriya varga meM rakhe jAte haiM ve, pAnI meM rahanevAle machalI ityAdi jalacara jIva, gAya, ghoDA, ityAdi pazu, sA~pa, chipakalI ityAdi aura cir3iyA~, kauA, totA ityAdi pakSI jinheM paMcendriya kahe jAte haiM una sabako kevala audArika, taijasa va kArmaNa milAkara tIna zarIra hI hote haiM / jabaki deva aura nArakI ko vaikriya, taijasa va kArmaNa milAkara tIna zarIra hote haiM / ve apane vaikriya zarIra ko apanI icchAnusAra vividha svarUpa-AkAra meM rUpAMtarita kara sakate haiM / Adhunika yuga ke vijJAnIyoM kI bhASA meM use aMgrejI meM aicchika zarIra (Desire body) kahA jAtA hai / jabaki samagra sRSTi meM eka manuSya hI aisA hai ki jinako apanI sthUla A~khoM se dikhAyI denevAlA hADa-mAMsa-cAma kA audArika zarIra to hai hI kintu vaha yadi viziSTa kriyA-tapa ityAdi dvArA vaikriya zarIra yA viziSTa jJAna dvArA AhAraka zarIra bhI banA sakatA hai / tathApi vaha eka sAtha vaikriya va AhAraka donoM zarIra nahIM banA sakatA hai / / ina pA~ca prakAra ke zarIra meM se jinakA yahA~ mahattva prasthApita karanA hai ve | 29 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM taijas zarIra va kArmaNa zarIra / ye donoM prakAra ke zarIra samagra brahmAMDa meM sabhI saMsArI jIvoM ko hote haiM / hA~, jo jIva samagra karma ke sabhI vaMdhana ko toDakara mokSa meM gayA hai arthAt aSTakarma se mukta ho gayA hai, usako ina pA~ca zarIroM meM se eka bhI zarIra nahIM hotA hai / ataH use azarIrI kahA | jAtA hai / taijas-kArmaNa zarIra ko aMgrejI meM Vital body kahA jAtA hai | audArika zarIra yA sthUla bhautika zarIra ke bAre meM Adhunika vijJAna ne viziSTa anusaMdhAna karake bahutasI jAnakArI upalabdha karAyI hai kintu AdhyAtmika dRSTi se usakA koI mUlya nahIM hai / taijas zarIra jise sUkSma zarIra bhI kahA jAtA hai jo AhAra kA pAcana karake sthUla zarIra ke ghaTaka dravya khUna, carabI, mA~sa, asthi, majjA, ityAdi banAtA hai, vaha aura apane sthUla va sUkSma zarIra ke svarUpa Adi jinake AdhAra para taya hote haiM. vahI kAmaNa zarIra, jise anya loga kAraNa zarIra bhI kahate haiM, donoM bahuta hI mahattvapUrNa hai| __ devatAoM ke citra meM, unake mastaka ke pIche batAyA gayA bhAmaMDala, unakI divyatA kA pratIka hai / vastutaH vaha unake sUkSma zarIra taijas zarIra kI zuddhi kA prabhAva hai / anya jIvoM meM aura manuSya meM bhI aisA ghirAvakSetra (parimaMDala) hotA hai, jise AbhAmaMDala (aura) kahA jAtA hai / vastutaH yaha AbhAmaMDala jaivika vidhucuMbakIyakSetra (bio-electromagnetic field) hI hai | jaise pratyeka cuMbaka kA apanA cuMbakIya kSetra hotA hai vaise hI pratyeka jIva | kA apanA prabhAva kSetra hotA hai / manuSya ke isa AbhAmaMDala kA AdhAra sUkSma zarIra taijas zarIra kI zuddhi para nirbhara karatA hai aura usakA AdhAra kArmaNa zarIra dvArA grahaNa kiye gaye pudgala paramANu va usake varNa, gaMdha, rasa aura sparza para hai / yadyapi zubha yA azubha pudgala paramANu ke grahaNa kA AdhAra apanI manaHsthiti arthAt mana dvArA kiye gaye zubha yA azubha vicAra para hai / ataH unake pariNAma svarUpa AbhAmaMDala kI tIvratA va zuddhi-azuddhi kA AdhAra mana yA vicAra para hai / isa AbhAmaMDala ko kucheka loga zaktikavaca bhI kahate haiM aura yaha mana jisako kucha loga chaTThA indriya (sixth| sense) kahate haiM vaha bhI sUkSma paramANusamUha ekama se banA hai / ___ zrI azoka kumAra datta isa AbhAmaMDala ko dekha sakate haiM / ve jaina nahIM haiM lekina unakA anubhava jaina dArzanika mAnyatAoM kA samarthana karatA hai 30 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake isa prakAra ke anubhava tathA aise hI anya logoM ko hone vAle anubhava | anusaMdhAna kA eka nayA kSetra khola dete haiM / unakA eka vidhAna jaina karmavAda (Jain Karma Philosophy) ko Azcaryajanaka rUpa meM pratibiMbita karatA hai / ve kahate haiM ki jo zaktikaNa isa zaktikavaca ke ghire meM A jAte haiM use sUkSma zarIra bhojana ke rUpa meM grahaNa kara letA hai| sthUla dRSTi se jaina dArzanikoM ne tIna prakAra kA AhAra batAyA hai : 1.| | kavalAhAra yA prakSepAhAra, 2. lomAhAra, 3. ojAhAra | 1. kavala ke rUpa meM pakAyA huA dhAnya Adi mukha dvArA khAnA kavalAhAra yA mukha dvArA AhAra lene kI saMbhAvanA na ho taba chidra karake pravAhI denA yA iMjekzana dvArA sIdhe hI khUna meM zaktidAyaka padArtha yA auSadha Adi denA vaha prakSepAhAra 2. vAtAvaraNa meM sthita AhAra pAnI ke sUkSma aNu ko roma dvArA grahaNa karanA lomAhAra aura 3. garbhastha zizu yA jIva utpatti ke prathama kSaNa meM mAtA-pitA | ke zukra-zoNita AhAra kare vaha ojAhAra / sUkSmadRSTi se jaina karma siddhAMtAnusAra yaha AtmA / jIva jitane AkAza pradeza meM sthita hai usase anantara AkAza pradeza meM sthita kArmaNa vargaNA ke pudgala skaMdhoM ko grahaNa karatA hai aura AtmA use apane kArmaNa zarIra meM |milA detA hai / isake bAda vaha AtmA ke sAtha kathaMcit abhinna svarUpa prApta kara letA hai / ___ yahI zaktikavaca arthAt AbhAmaMDala ke bAre meM zrI datta kahate haiM ki jaise-jaise zaktikavaca kA ghirAvA bar3hatA jAtA hai vaise-vaise zaktikaNoM ko grahaNa karane kI aura unako utsarjita karane kI kSamatA bhI jyAdA bar3hatI hai| | isake bAre meM aisA kahA jAya ki jaise-jaise AtmA kI unnati hotI hai vaise-vaise unakA zaktikavaca arthAt AbhAmaMDala jyAdA jyAdA bar3A, zuddha va spaSTa hotA jAtA hai / ataeva daivI tattvoM arthAt devI-devatA yA tIrthakara | paramAtmA kA AbhAmaMDala zuddha, spaSTa evaM A~khoM se dekhA jA sake aisA hotA hai / jar3a padArthoM meM bhI AbhAmaMDala hotA hai kintu sajIva padArtha kI bhA~ti vaha sthira nahIM hotA yA AdhyAtmika vikAsa anusAra usakA vikAsa nahIM hotA hai / vaha to pratidina kSINa va nisteja hotA rahatA hai / devoM meM bhI unakA AyuSya cha: mAha zeSa rahane para, unakA AbhAmaMDala nisteja ho jAtA 31 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / unakI phUla kI mAlA murajhA jAtI hai aura zarIra malina hone lagatA hai, | kintu jo deva ekAvatArI arthAt tatpazcAt bhava meM hI manuSya hokara mokSa meM jAne vAle haiM ve isa niyama meM nahIM Ate haiM / unakA AbhAmaMDala pratidina jyAdA tejasvI banatA hai, phUla kI mAlA murajhA nahIM pAtI / taduparAMta isa AbhAmaMDala arthAt jaivika vidyudcubakIya kSetra kI tIvratA kA AdhAra mana kI zakti yA saMkalpa zakti para bhI hai / jaise-jaise jIva kI saMkalpa zakti tIvra banatI hai vaise-vaise unakA AbhAmaMDala bar3A va zaktizAlI banatA hai / ataH manuSya ko apanI mAnasika zakti saMkalpazakti ko niraMtara zubha vicAra, maMtrajApa aura iSTa deva ke smaraNa dvArA tIvra banA sakatA hai / tIrthakara paramAtmA ke adbhuta AbhAmaMDala ke bAre meM vizeSa vivecana Age ke prakaraNa meM diyA jAyegA / je egaM jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai se eNaM jANai / AcArAMga sUtra JE EGAM JANAI SE SAVVAM JANAI. JE SAVVAM JANAI SE EGAM JANAI "ONE, by knowing which all is known. All, by knowing which one is known" Acaranga sutra 32