Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana aura Adhunika vijJAna yaha satya hai ki Adhunika vijJAna kI pragati ke pariNAmasvarUpa vibhinna dharmoM aura darzanoM kI loka ke svarUpa evaM sRSTi sambandhI tathA khagola- bhUgola sambandhI aneka prAcIna mAnyatAoM para prazna cihna laga gaye haiN| isakA pariNAma yaha huA hai ki kucha prabuddha janoM ne vaijJAnika mAnyatAoM ko carama satya svIkAra karake vividha dharmoM kI paramparAgata mAnyatAoM ko kAlpanika evaM aprAmANika batAnA prArambha kara diyaa| phalasvarUpa aneka dharmAnuyAyioM kI zraddhA ko Thesa pahu~cI aura Apta puruSoM ke vacana yA sarvajJa ke kathana meM athavA AgamoM ke AptapraNIta hone meM unheM sandeha hone lgaa| isa sambandha meM aneka patra-patrikAoM meM gaveSaNAparaka lekhoM ke mAdhyama se paryApta uhApoha bhI huA aura donoM pakSoM ne apanI bAta ko yuktisaMgata siddha karane kA prayatna kiyaa| vizeSa rUpa yaha bAta taba adhika vivAdAspada viSaya bana gaI, jaba pAzcAtya vaijJAnikoM ne candramA kI saphala yAtrA kara lI aura usa sambandha meM aneka aise Thosa pramANa prastuta kara die, jo vibhinna dharmoM kI khagola- bhUgola sambandhI mAnyatAoM ke virodha meM jAte haiN| yaha satya hai ki vijJAna ke mAdhyama se dharma ke kSetra meM andhavizvAsa evaM mithyA dhAraNAyeM samApta huI haiM, kintu jo loga vaijJAnika niSkarSo ko carama satya mAnakara dharma va darzana ke niSkarSo para aura unakI upayogitA para cihna lagA rahe haiM ve bhI kisI prAnti meM haiM yaha eka suspaSTa tathya hai ki kAlakrama meM pUrvavartI aneka vaijJAnika dhAraNAyeM avaijJAnika bana cukI hai| na to vijJAna aura na prabuddha vaijJAnika isa bAta kA dAvA karate hai ki hamAre jo niSkarSa hai ve antima satya haiN| jaise-jaise vaijJAnika jJAna meM pragati ho rahI hai vaise-vaise vaijJAnikoM kI hI pUrva sthApita mAnyatAeM nirasta hokara navIna navIna niSkarSa evaM mAnyatAeM sAmane A rahI haiN| ataH Aja na to vijJAna se bhayabhIta hone kI AvazyakatA hai aura na pUrvavartI mAnyatAoM ko pUrNataH nirarthaka yA kAlpanika kahakara asvIkAra kara dene meM koI aucitya hai| ucita yahI hai ki dharma aura darzana ke kSetra meM jo mAnyatAeM nirvivAda rUpa se vijJAnasammata siddha ho rahI haiM, unheM svIkAra kara liyA jAya, zeSa ko bhAvI vaijJAnika parIkSaNoM ke lie parikalpanA ke rUpa meM mAnya kiyA jaay| kyoMki dharmagranthoM meM ullikhita jo ghaTanAeM evaM mAnyatAeM kucha varSoM pUrva taka kapola kalpita lagatI thIM ve Aja vijJAnasammata siddha ho rahI haiN| sau varSa pUrva dharmagranthoM meM ullikhita AkAzagAmI vimAnoM kI bAta athavA dUrastha dhvaniyoM ko suna pAne aura dUrastha ghaTanAoM ko dekha pAne kI bAta kAlpanika lagatI thI, kintu Aja ve yathArtha bana cukI haiN| jainadharma kI hI aisI aneka mAnyatAyeM haiM, jo kucha varSoM pUrva taka avaijJAnika va pUrNataH kAlpanika lagatI thI, Aja vijJAna se pramANita ho rahI hai| udAharaNa ke rUpa meM prakAza, andhakAra, tApa, chAyA aura zabda Adi paudgalika hai- jaina AgamoM kI isa mAnyatA para koI vizvAsa nahIM karatA thA, kintu Aja unakI paudgalikatA siddha ho cukI hai| jaina AgamoM kA yaha kathana hai ki zabda na kevala paudgalika hai, apitu vaha dhvani rUpa meM uccarita hokara lokAnta taka kI yAtrA karatA hai, isa tathya ko kala taka koI bhI svIkAra nahIM karatA thA kintu Adhunika vaijJAnika khojoM ne aba isa tathya ko siddha kara diyA hai ki pratyeka dhvani uccarita hone ke bAda apanI yAtrA prArambha kara detI hai aura usakI yaha yAtrA, cAhe atyanta kSINa rUpa meM hI kyoM na ho, lokAnta taka hotI hai| jainoM kI kevalajJAna sambandhI yaha avadhAraNA ki kevalI yA sarvajJa samasta loka ke padArthoM ko hastAmalakavat pratyakSa rUpa se jAnatA hai athavA avadhijJAna sambandhI yaha avadhAraNA ki avadhijJAnI carma cakSu ke dvArA grahIta nahIM ho rahe dUrastha viSayoM kA sIdhA pratyakSIkaraNa kara letA hai-- kucha varSoM pUrva taka yaha saba kapolakalpanA hI lagatI thI, kintu Aja jaba TelIvijana kA AviSkAra ho cukA hai, yaha bAta bahuta Azcaryajanaka nahIM rahI hai| jisa prakAra se dhvani kI yAtrA hotI hai usI prakAra se pratyeka bhautika piNDa se prakAzakiraNeM parAvartita hotI haiM aura ve bhI dhvani ke samAna hI loka meM apanI yAtrA karatI haiM tathA pratyeka vastu yA ghaTanA kA citra vizva meM saMpreSita kara detI haiM Aja yadi mAnava mastiSka meM TelIvijana seTa kI hI taraha citroM ko grahaNa karane kI sAmarthya vikasita hoM jAyeM, to dUrastha padArthoM evaM ghaTanAoM ke hastAmalakavat jJAna meM koI bAdhA nahIM rahegI, kyoMki pratyeka padArtha se prakAza va chAyA ke rUpa meM jo kiraNa parAvartita ho rahI haiM, ve to hama sabake pAsa pahuMca hI rahI haiN| Aja yadi hamAre caitanya mastiSka kI grahaNa sAmarthya vikasita ho jAya, to dUrastha viSayoM kA jJAna asambhava nahIM hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki prAcIna dhArmika kahe jAne vAle sAhitya meM bhI bahuta kucha aisA hai, jo yA to Aja vijJAnasammata siddha ho cukA hai athavA jisake vijJAnasammata siddha hone kI sambhAvanA abhI pUrNataH nirasta nahIM huI hai| aneka Agama-vacana yA sUtra aise hai, jo kala taka avaijJAnika pratIta hote the, ve Aja vaijJAnika siddha ho rahe haiN| mAtra itanA hI nahIM, ina sUtroM kI vaijJAnika jJAna unake prakAza meM hai jo vyAkhyA kI gayI, vaha adhika samIcIna pratIta hotI hai| udAharaNa ke rUpa meM paramANuoM ke pArasparika bandhana se skandha ke nirmANa kI prakriyA ko samajhAne hetu tattvArtha sUtra ke pA~caveM adhyAya kA eka sUtra AtA hai-- snigdharUkSatvAda bandhaH isameM snigdha aura rUkSa paramANuoM ke eka dUsare se jur3akara skandha banAne kI bAta kahI gayI hai| sAmAnya rUpa se isakI vyAkhyA yaha kahakara hI kI jAtI thI, ki snigdha (cikane) evaM rUkSa (khuradure) paramANuoM meM bandha hotA hai, kintu Aja jaba hama isa sUtra kI vaijJAnika vyAkhyA karate haiM ki snigdha arthAt ghanAtmaka vidyut se Avezita evaM .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana aura Adhunika vijJAna rUkSa arthAt RNAtmaka vidyut se Avezita sUkSma kaNa jaina darzana kI bhASA meM paramANu paraspara milakara skandha (Molecule) kA nirmANa karate haiM, to tattvArthasUtra kA yaha sUtra adhika vijJAnasammata pratIta hotA hai| isI prakAra AcArAMga sUtra meM vAnaspatika jIvana kI prANIya jIvana se jo tulanA kI gaI hai, vaha Aja adhika vijJAnasammata siddha ho rahI hai / AcArAMga kA yaha kathana ki vAnaspatika jagat meM usI prakAra kI saMvedanazIlatA hai jaisI prANI jagat meM isa tathya ko sAmAnyatayA pAzcAtya vaijJAnikoM kI Adhunika khojoM ke pUrva satya nahIM mAnA jAtA thA, kintu sara jagadIzacanda basu aura anya jaiva-vaijJAnikoM ne aba isa tathya kI puSTi kara dI hai ki vanaspati meM bhI prANI jagat kI taraha hI saMvedanazIlatA hai| ataH Aja AcArAMga kA kathana vijJAnasammata siddha hotA hai| hameM yaha bAta dhyAna meM rakhanA hai ki na to vijJAna dharma kA zatru hai aura na dhArmika AsthAoM ko khaNDita karanA hI usakA uddezya hai, vaha jise khaNDita karatA hai ve hamAre tathAkathita dhArmika andhavizvAsa hote haiN| sAtha hI hameM yaha bhI samajhanA cAhiye ki vaijJAnika khojoM ke pariNAmasvarUpa aneka dhArmika avadhAraNAyeM puSTa hI huI haiN| aneka dhArmika AcAra-niyama jo kevala hamArI zAstra ke prati zraddhA ke bala para Tike the, aba unakI vaijJAnika upayogitA siddha ho rahI hai| jaina paramparA meM rAtri bhojana kA niSedha eka sAmAnya niyama hai, cAhe paramparAgata rUpa meM rAtri bhojana ke sAtha hiMsA kI bAta jur3I ho, kintu Aja rAtri bhojana kA niSedha mAtra hiMsA-ahiMsA ke AdhAra para sthita na hokara jIva-vijJAna, cikitsAzAstra aura AhArazAstra kI dRSTi se adhika vijJAnasammata siddha ho rahA hai| sUrya ke prakAza meM bhojana ke viSANuoM ko naSTa karane kI tathA zarIra meM bhojana ko pacAne kI jo sAmarthya hotI hai, vaha rAtri ke andhakAra meM nahIM hotI- yaha bAta aba vijJAnasammata siddha ho cukI hai| isI prakAra sUryAsta ke bAda bhojana cikitsAzAstra kI dRSTi se bhI anucita mAnA jAne lagA hai| cikitsakoM ne batAyA hai ki rAtri meM bhojana ke bAda apekSita mAtrA meM pAnI na grahaNa karane se bhojana kA paripAka samyak rUpa se nahIM hotA hai| yadi vyakti jala kI samyak mAtrA kA grahaNa karane kA prayAsa karatA hai, to use bAra-bAra mUtra tyAga ke lie uThanA hotA hai, phalasvarUpa nidrA bhaMga hotI hai| nIMda pUrI na hone ke kAraNa vaha subaha derI se uThatA hai aura isa prakAra na kevala usakI prAtaHkAlIna dinacaryA asta-vyasta hatI hai, apitu vaha apane zarIra ko bhI aneka vikRtiyoM kA ghara banA letA hai| jainoM meM sAmAnya rUpa se avadhAraNA thI ki ve annakaNa jo aMkurita ho rahe haiM athavA kisI vRkSa Adi kA vaha hissA jahA~ aMkuraNa ho rahA hai, ve anantakAya haiM aura anantakAya kA bhakSaNa adhika pApakArI hai| Aja taka yaha eka sAdhAraNa siddhAnta lagatA thA, kintu Aja vaijJAnika gaveSaNA ke AdhAra para yaha siddha ho rahA hai ki jahA~ bhI jIvana ke vikAsa kI sambhAvanAeM haiM, usake bhakSaNa yA hiMsA se ananta 231 jIvoM kI hiMsA hotI hai kyoMki jIvana ke vikAsa kI vaha prakriyA kitane jIvoM ko janma degI yaha batA pAnA bhI sambhava nahIM hai, yadi hama usakI hiMsA karate haiM to jIvana kI jo navIna satat dhArA calane vAlI thI, use hI hama bIca meM avaruddha kara dete haiN| isa prakAra ananta jIvana vinAza ke karttA siddha hote haiN| ke isI prakAra mAnava kA svAbhAvika AhAra zAkAhAra hai, mAMsAhAra evaM aNDe Adi ke sevana se kauna se rogoM kI utpatti hotI hai Adi tathyoM kI prAmANika jAnakArI Adhunika vaijJAnika khojoM ke dvArA hI sambhava huI hai| Aja vaijJAnikoM aura cikitsAzAstriyoM ne apanI khojoM ke mAdhyama se mAMsAhAra ke doSoM kI jo vistRta vivecanAeM kI haiM, ve saba jaina AcArazAstra kitanA vaijJAnika hai, isakI hI puSTi karate haiN| isI prakAra paryAvaraNa kI zuddhi ke lie jaina paramparA meM vanaspati, jala Adi ke anAvazyaka dohana para jo pratibandha lagAyA gayA hai, vaha Aja kitanA sArthaka hai yaha bAta Aja hama binA vaijJAnika khojoM ke nahIM samajha skte| paryAvaraNa ke mahatva ke lie aura use dUSita hone se bacAne ke lie jaina AcArazAstra kI bhUmikA kitanI mahattvapUrNa hai isakI puSTi Aja vaijJAnika khojoM ke mAdhyama se hI sambhava ho sakI hai| Aja vaijJAnika jJAna ke pariNAmasvarUpa hama dhArmika AcAra sambandhI aneka mAnyatAoM kA samyak mUlyAMkana kara sakate haiM aura isa prakAra vijJAna kI khoja dharma ke lie upayogI siddha ho sakatI hai| jaina dharma evaM darzana kI jo bAteM kala taka avaijJAnika sI lagatI thIM, Aja vaijJAnika khojoM ke phalasvarUpa satya siddha ho rahI haiN| ataH vijJAna ko dharma va darzana kA virodhI na mAnakara usakA sampUraka hI mAnanA hogaa| Aja jaba hama jaina tattvamImAMsA jaivavijJAna aura AcArazAstra kI Adhunika vaijJAnika khojoM ke pariprekSya meM samIkSA karate haiM, to hama yahI pAte haiM ki vijJAna ne jaina avadhAraNAoM kI puSTi hI kI hai| vaijJAnika khojoM ke pariNAma svarUpa jo sarvAdhika prazna cihna lage haiM ve jaina dharma kI khagola va bhUgola sambandhI mAnyatAoM para haiN| yaha satya hai ki khagola va bhUgola sambandhI jaina avadhAraNAyeM Aja kI vaijJAnika khojoM se bhinna par3atI hai aura Adhunika vijJAna ke pariprekSya meM unakA samIkaraNa baiThA pAnA bhI kaThina hai| yahA~ sabase pahalA prazna yaha hai ki kyA jaina khagola va bhUgola sarvajJa praNIta hai yA sarvajJa kI vANI hai? isa sambandha meM paryApta vicAra kI AvazyakatA hai| sarvaprathama to hameM jAna lenA cAhie ki jaina khagola va bhUgola saMbaMdhI vivaraNa sthAnAMga, samavAyAMga evaM bhagavatI ko chor3akara anya aMga-AgamoM meM kahI bhI ullikhita nahIM haiN| sthAnAMga aura samavAyAMga meM bhI ve suvyavasthita rUpa meM pratipAdita nahIM hai, mAtra saMkhyA ke saMdarbha krama meM unakI sambandhita saMkhyAoM kA ullekha kara diyA gayA hai| vaise bhI jahA~ taka vidvAnoM kA prazna hai, ve inheM saMkalanAtmaka evaM apekSAkRta paravartI grantha mAnate haiN| sAtha hI yaha bhI mAnate haiM ki inameM samaya-samaya para sAmagrI prakSipta hotI rahI hai, ataH unakA vartamAna svarUpa pUrNataH .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 jina praNIta nahIM kahA jA sakatA hai| jaina khagola va bhUgola sambandhI jo avadhAraNAyeM upalabdha haiM, unakA Agamika AdhAra candraprajJapti, sUryaprajJapti evaM jambUdvIpaprajJapti jinheM vartamAna meM upAMga ke rUpa meM mAnya kiyA jAtA hai, kintu nandIsUtra kI sUcI ke anusAra ye grantha Avazyaka vyatirikta aMga bAhya AgamoM meM parigaNita kiye jAte haiM paramparAgata dRSTi se aMga- bAhya AgamoM ke upadeSTA evaM racayitA jina na hokara sthavira hI mAne gaye haiM aura isase yaha phalita hotA hai ki ye grantha sarvajJa praNItaM na hokara chadyastha jaina AcAyoM dvArA praNIta hai| ataH yadi inameM pratipAdita tathya Adhunika vijJAna ke pratikUla jAte haiM, to usase sarvajJa kI sarvajJatA para AMca nahIM AtI hai| hameM isa bhaya kA parityAga kara denA cAhie ki yadi hama khagola evaM bhUgola ke sambandha meM Adhunika vaijJAnika gaveSaNAoM ko mAnya kareMge to usase jina kI sarvajJatA para koI AMca AyegI yahA~ yaha bhI smaraNa rahe ki sarvajJa yA jina kevala upadeza dete haiM grantha lekhana kA kArya to unake gaNadhara yA anya sthavira AcArya hI karate haiN| sAtha hI yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki sarvajJa ke lie upadeza kA viSaya to adhyAtma va AcArazAstra hI hotA hai khagola va bhUgola unake mUla pratipAdya nahIM hai khagola va bhUgola sambandhI jo avadhAraNAyeM jaina paramparA meM milatI haiM vaha thor3e antara ke sAtha samakAlika bauddha evaM hindU paramparA meM bhI pAyI jAtI haiN| ataH yaha mAnanA hI ucita hogA ki khagola evaM bhUgola sambandhI jaina mAnyatAeM Aja yadi vijJAna sammata siddha nahIM hotI haiM to usase na to sarvajJa kI sarvajJatA para A~ca AtI hai aura na jaina dharma kI AdhyAtmazAstrIya, tattvamImAMsIya evaM AcArazAstrIya avadhAraNAoM para koI kharoMca AtI hai| sUryaprajJapti jaisA granya jisameM jaina AcArazAstra aura usakI ahiMsaka niSThA ke viruddha pratipAdana pAye jAte haiM, kisI bhI sthiti meM sarvaza praNIta nahIM mAnA jA sakatA hai| jo loga khagolabhUgola sambandhI vaijJAnika tathyoM ko kevala isalie svIkAra karane se katarAte haiM ki isase sarvajJa kI avahelanA hogI, ve vastutaH jaina AdhyAtmazAstra ke rahasyoM se yA to anabhijJa haiM yA unakI anubhUti se rahita haiN| kyoMki hameM sarvaprathama to yaha smaraNa rakhanA hogA ki jo Atma draSTA sarvajJa praNIta haiM hI nahIM usake amAnya hone se sarvajJa kI sarvazatA kaise khaNDita ho sakatI hai? AcArya kundakunda ne to spaSTa rUpa se kahA hai ki sarvajJa AtmA ko jAnatA hai, yahI yathArtha / satya hai| sarvajJa bAhya jagat ko jAnatA hai yaha kevala vyavahAra hai| bhagavatIsUtra kA yaha kathana bhI ki 'kevalI siya jANai siya Na jANai - isa satya ko udghATita karatA hai ki sarvajJa Atma draSTA hotA hai| vastutaH sarvaza kA upadeza bhI AtmAnubhUti aura Atma-vizuddhi ke lie hotA hai| jina sAdhanoM se hama zuddhAtmA kI anubhUti kara sake, Atmazuddhi yA Atmavimukti ko upalabdha kara sake, vahI sarvajJa dvArA pratipAdya hai| 232 aura bhAratIya itihAsa kI dRSTi se bahuta hI mahatva hai| phira bhI hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki AgamoM ke nAma para hamAre pAsa jo kucha upalabdha hai, usameM paryApta vismaraNa, parivartana, parivardhana aura prakSepaNa bhI huA hai ataH isa tathya ko svayaM antima vAcanAkAra devarddhi ne bhI svIkAra kiyA hai ataH Agama vacanoM meM kitanA aMza jina vacana hai-isa sambandha meM paryApta samIkSA, satarkatA aura sAvadhAnI Avazyaka hai| Aja do prakAra kI atiyAM dekhane meM AtI hai eka ati yaha hai ki cAhe pandrahavIM zatI ke lekhaka ne mahAvIra gautama ke saMvAda ke rUpa meM kisI grantha kI racanA kI ho, use bhI binA samIkSA ke jina vacana ke rUpa meM mAnya kiyA jA rahA hai aura use hI carama satya mAnA jAtA hai-- dUsarI ora sampUrNa Agama sAhitya ko andhavizvAsa kahakara nakArA jA rahA hai| Aja AvazyakatA hai nIra-kSIra buddhi se Agama-vacanoM kI samIkSA karake madhyama mArga apanAne kii| Aja na to vijJAna hI carama satya hai aura na Agama ke nAma para jo kucha hai vahI carama satya hai| Aja na to AgamoM ko nakArane se kucha hogA aura na vaijJAnika satyoM ko nakArane se / vijJAna aura Agama ke sandarbha meM Aja eka taTastha samIkSaka buddhi kI AvazyakatA hai| jaina sRSTizAstra aura jaina khagola- bhUgola meM bhI, jahA~ taka sRSTizAstra kA sambandha haiM, vaha Adhunika vaijJAnika avadhAraNAoM ke sAtha eka sImA taka saMgati rakhatA hai| jaina sRSTizAstra ke anusAra sarvaprathama isa jagat ko anAdi aura ananta mAnA gayA hai, kintu usameM jagat kI anAdi anantatA usake pravAha kI dRSTi se hai| ise anAdi ananta isalie kahA jAtA hai ki koI bhI kAla aisA nahIM thA jaba sRSTi nahIM thI yA nahIM hogii| pravAha kI dRSTi se jagat anAdi-ananta hote hue bhI isameM pratikSaNa utpatti aura vinAza arthAt sRSTi aura pralaya kA krama bhI calatA rahatA hai, dUsare zabdoM meM yaha jagat apane pravAha kI apekSA se zAzvata hote hue bhI isameM sRSTi evaM pralaya hote rahate haiM kyoMki jo bhI utpanna hotA hai usakA vinAza aparihArya hai| phira bhI isakA sRSTA yA kartA koI bhI nahIM hai| yaha saba prAkRtika niyama se hI zAsita hai| yadi vaijJAnika dRSTi se isa para vicAra kareM to vijJAna ko bhI isa tathya ko svIkAra karane meM Apatti nahIM hai ki yaha vizva apane mUla tattva yA mUla ghaTaka kI dRSTi se anAdi-ananta hote hue bhI isameM sRjana aura vinAza kI prakriyA satat rUpa se cala rahI hai| yahA~ taka vijJAna va jainadarzana donoM sAtha jAte haiN| donoM isa saMbaMdha meM bhI eka mata haiM ki jagat kA koI sRSTA nahIM hai aura yaha prAkRtika niyama se zAsita hai sAtha hI ananta vizva meM sRSTi loka kI sImitatA jaina darzana evaM vijJAna donoM ko mAnya hai| ina mUlabhUta avadhAraNAoM meM sAmyatA ke hote hue bhI jaba hama inake vistAra meM jAte haiM, to hameM jaina AgAmika mAnyatAoM evaM Adhunika vijJAna donoM meM paryApta antara bhI pratIta hotA hai| yaha satya hai ki AgamoM ke rUpa meM hamAre pAsa jo kucha upalabdha hai usameM jina vacana bhI saMkalita haiM aura yaha bhI satya hai ki adholoka, madhyaloka evaM svargaloka kI kalpanA lagabhaga AgamoM kA aura unameM upalabdha sAmagrI kA jainadharma, prAkRta sAhitya sabhI dharma darzanoM meM upalabdha hotI hai, kintu Adhunika vijJAna ke dvArA .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ + jainadarzana aura Adhunika vijJAna khagola kA jo vivaraNa prastuta kiyA jAtA hai, usameM isa prakAra kI kiyA jAtA hai, usameM isa prakAra kI koI kalpanA nahIM hai| vaha yaha bhI nahIM mAnatA hai ki pRthvI ke nIce naraka va Upara svarga hai| Adhunika khagola vijJAna ke anusAra isa vizva meM asaMkhya saura maNDala haiM aura pratyeka saura maNDala meM aneka graha-nakSatra va pRthviyAM haiN| asaMkhya sUrya, candra, graha, nakSatra kI avadhAraNA jaina paramparA meM bhI mAnya hai / yadyapi Aja taka vijJAna yaha siddha nahIM kara pAyA hai ki pRthvI ke atirikta kina graha-nakSatroM para jIvana pAyA jAtA hai, kintu usane isa saMbhAvanA se bhI inkAra nahIM kiyA ki isa brahmANDa meM aneka aise graha-nakSatra ho sakate haiM jahA~ jIvana kI saMbhAvanAeM haiN| ataH isa vizva meM jIvana kevala pRthvI para hai yaha bhI carama satya nahIM hai| pRthvI ke atirikta kucha graha-nakSatroM para jIvana kI saMbhAvanAeM ho sakatI hai| yaha bhI saMbhava hai ki pRthvI kI apekSA kahIM jIvana adhika sukhada evaM samRddha ho aura kahIM vaha vipanna aura kaSTakara sthiti meM ho| ata: cAhe svarga evaM naraka aura khagola evaM bhUgola sambandhI hamArI avadhAraNAoM para vaijJAnika khojoM ke pariNAma svarUpa prazna cihna lageM, kintu isa pRthvI ke atirikta isa vizva meM kahIM bhI jIvana kI saMbhAvanA nahIM hai, yaha bAta to svayaM vaijJAnika bhI nahIM kahate haiN| pRthvI ke atirikta brahmANDa ke anya graha-nakSatroM para jIvana kI sambhAvanAoM ko svIkAra karane ke sAtha hI prakArAntara se svarga evaM naraka kI avadhAraNAyeM bhI sthAna pA jAtI haiN| ur3ana taztariyoM sambandhI jo bhI khojeM huI haiM, usase itanA to nizcita siddha hI hotA hai ki isa pRthvI ke atirikta anya graha-nakSatroM para bhI jIvana hai aura vaha pRthvI se apanA samparka banAne ke lie prayatnazIla bhI hai| ur3ana taztariyoM ke prANiyoM kA yahA~ AnA va svarga se deva logoM kI Ane kI paramparAgata kathA meM koI bahuta antara nahIM hai| ataH jo paraloka sambandhI avadhAraNA upalabdha hotI hai vaha abhI pUrNatayA nirasta nahIM kI jA sakatI, ho sakatA hai ki vaijJAnika khojoM ke pariNAma svarUpa hI eka dina punarjanma va lokottara jIvana kI kalpanAeM yathArtha siddha ho skeN| jaina paramparA meM loka ko SaDdravyamaya kahA gayA hai| ye SaDdravya nimna haiM- jIva, dharma, adharma, AkAza, pudgala evaM kAla / inameM se jIva (AtmA), dharma, adharma, AkAza va pudgala ye pA~ca astikAya kahe jAte haiN| inheM astikAya kahane kA tAtparya yaha hai ki ye prasArita hai| dUsare zabdoM meM jisakA AkAza meM vistAra hotA hai vaha astikAya kahalAtA hai| SaDdravyoM meM mAtra kAla ko anastikAya kahA gayA hai, kyoMki isakA prasAra bahuAyAmI na hokara eka rekhIya hai| yahA~ hama sarvaprathama to yaha dekhane kA prayatna kareMge ki SaDdravyoM kI jo 'avadhAraNA hai vaha kisa sImA taka Adhunika vijJAna ke sAtha saMgati rakhatI hai| 233 kalpanA ko svIkAra nahIM kare, lekina vaha jIvana evaM usake vividha rUpoM se iMkAra nahIM kara sakatA hai| jIva-vijJAna kA AdhAra hI jIvana ke astitva kI svIkRti para avasthita hai mAtra itanA hI nahIM, aba vaijJAnikoM ne atIndriya jJAna tathA punarjanma ke sandarbha meM bhI apanI zodha yAtrA prArambha kara dI hai| vicAra sampreSaNa yA TelIpaithI kA siddhAnta aba vaijJAnikoM kI ruci kA viSaya banatA jA rahA hai aura isa sambandha meM huI khojoM ke pariNAma atIndriya jJAna kI sambhAvanA ko puSTa karate haiN| isI prakAra punarjanma kI avadhAraNA ke sandarbha meM bhI aneka khojeM huI haiN| aba aneka aise tathya prakAza meM Aye haiM, jinakI vyAkhyAeM binA punarjanma evaM atIndriya jJAna zakti ko svIkAra kiye binA sambhava nahIM haiN| aba vijJAna jIvana dhArA kI nirantaratA aura usakI atIndriya zaktiyoM se aparicita nahIM hai, cAhe abhI vaha unakI vaijJAnika vyAkhyAeM prastuta na kara pAyA ho| mAtra itanA hI nahIM aneka prANiyoM meM mAnava kI apekSA bhI aneka kSetroM meM itanI adhika aindrikajJAna sAmarthyaM hotI hai jisa para sAmAnya buddhi vizvAsa nahIM karatI hai, kintu use aba Adhunika vijJAna ne siddha kara diyA hai| ataH isa vizva meM jIvana kA astitva hai aura vaha jIvana ananta zaktiyoM kA puMja haiisa tathya se aba vaijJAnikoM kA virodha nahIM hai / - jahA~ taka bhautika tattva ke astitva evaM svarUpa kA prazna hai vaijJAnikoM evaM jaina AcAyoM meM adhika matabheda nahIM hai| paramANu yA pudragala kaNoM meM jisa anantazakti kA nirdeza jaina AcAryoM ne kiyA thA vaha aba Adhunika vaijJAnika anveSaNoM se siddha ho rahI hai| Adhunika vaijJAnika isa tathya ko siddha kara cuke haiM ki eka paramANu kA visphoTa bhI kitanI adhika zakti kA sRjana kara sakatA hai| vaise bhI bhautika piNDa yA pudgala kI avadhAraNA aisI hai jisa para vaijJAnikoM evaM jaina vicArakoM meM koI adhika matabheda nahIM dekhA jAtA / paramANuoM ke dvArA skandha (Molecule) kI racanA kA jaina siddhAnta kitanA vaijJAnika hai, isakI carcA hama pUrva meM kara cuke haiN| vijJAna jise paramANu kahatA thA, vaha aba TUTa cukA hai| vAstavikatA to yaha hai ki vijJAna ne jise paramANu mAna liyA thA, vaha paramANu thA hI nahIM, vaha to skandha hI thaa| kyoMki jainoM kI paramANu kI paribhASA yaha hai ki jisakA vibhAjana nahIM ho sake, aisA bhautika tattva paramANu hai| isa prakAra Aja hama dekhate haiM ki vijJAna kA tathAkathita paramANu khaNDita ho cukA hai| jabaki jaina darzana kA paramANu abhI vaijJAnikoM kI pakar3a meM A hI nahIM pAyA hai| vastutaH pAyA hai| vastutaH jaina darzana meM jise paramANu kahA jAtA hai use Adhunika vaijJAnikoM ne kvArka nAma diyA hai aura ve Aja bhI usakI khoja meM lage hue haiN| samakAlIna bhautikI-vidoM kI kvArka kI paribhASA yaha hai ki jo vizva kA saralatama aura antima ghaTaka hai, vahI kvArka hai| Aja bhI kvArka ko vyAkhyAyita karane meM vaijJAnika saphala nahIM ho pAye haiN| SaDdravyoM meM sarvaprathama hama jIva ke sandarbha meM vicAra kreNge| cAhe vijJAna AtmA kI svataMtra sattA ko svIkAra na karatA ho, kintu vaha jIvana ke astitva se iMkAra bhI nahIM karatA hai, kyoMki jIvana kI Adhunika vijJAna prAcIna avadhAraNAoM ko sampuSTa karane meM upasthiti eka anubhUta tathya hai| cAhe vijJAna eka amara AtmA kI kisa prakAra sahAyaka huA hai ki usakA eka udAharaNa yaha hai ki jaina .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 tattvamImAMsA meM eka ora yaha avadhAraNA rahI hai ki eka pudgala paramANu jitanI jagaha gheratA hai-- vaha eka AkAza pradeza kahalAtA hai-- dUsare zabdoM meM mAnyatA yaha hai ki eka AkAza pradeza meM eka paramANu hI raha sakatA hai kintu dUsarI ora AgamoM meM yaha bhI ullekha hai ki eka AkAza pradeza meM asaMkhyAta pudgala paramANu samA sakate haiN| isa virodhAbhAsa kA sIdhA samAdhAna hamAre pAsa nahIM thaa| lekina vijJAna ne yaha siddha kara diyA hai ki vizva meM kucha aise Thosa dravya hai jinakA eka varga iMca kA vajana lagabhaga 8 sau Tana hotA hai| isase yaha bhI phalita hotA hai ki jinheM hama Thosa samajhate haiM, ve vastutaH kitane pole haiN| ataH sUkSma avagAhana zakti ke kAraNa yaha saMbhava hai ki eka hI AkAza pradeza meM ananta paramANu bhI samAhita ho jaayeN| dharma-dravya evaM adharma-dravya kI jaina avadhAraNA bhI Aja vaijJAnika sandarbha meM apanI vyAkhyAoM kI apekSAe~ rakhatI haiM jaina paramparA meM dharmAstikAya ko na kevala eka svatantra dravya mAnA gayA hai, apitu dharmAstikAya ke abhAva meM jar3a va cetana kisI kI bhI gati saMbhava nahIM hogI -- aisA bhI mAnA gayA hai| yadyapi jaina darzana meM dharmAstikAya ko amUrta dravya kahA gayA hai, kintu amUrta hote hue bhI yaha vizva kA mahattvapUrNa ghaTaka hai| yadi vizva meM dharma dravya evaM adharma jinheM dUsare zabdoM meM hama gati va sthiti ke niyAmaka tattva kaha sakate haiM, na hoMge to vizva kA astitva hI sambhava nahIM hogaa| kyoMki jahA~ adharma - dravya vizva kI vastuoM kI sthiti ko sambhava banAtA hai aura pudgala piNDoM ko ananta AkAza meM bikharane se rokatA hai, vahIM dharma-dravya unakI gati ko sambhava banAtA hai| gati evaM sthati yahI vizva vyavasthA kA mUla AdhAra hai| "2 yadi vizva meM gati evaM sthiti saMbhava na ho, to vizva nahIM ho sakatA hai| gati ke niyamana ke liye sthiti evaM sthiti kI jar3atA ko tor3ane ke lie gati Avazyaka hai| yadyapi jar3a va cetana meM svayaM gati karane evaM sthita rahane kI kSamatA hai, kintu unakI yaha kSamatA kArya ke rUpa meM tabhI pariNata hogI jaba vizva meM gati aura sthiti ke niyAmaka tattva yA koI mAdhyama ho jaina darzana ke dharma dravya va adharmaM dravya ko Aja vijJAna kI bhASA meM Idhara evaM gurutvAkarSaNa kI zakti ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| yahA~ yaha prazna uThatA hai ki yadi dharma dravya nAma kI vastu hai to usake astitva ko kaise jAnA jAyegA ? vaijJAnikoM ne jo Izvara kI kalpanA kI hai use hama jaina dharma kI bhASA meM dharmadravya kahate haiM / vaijJAnikoM ke anusAra Ithara ko svIkAra nahIM karate haiM, to prazna uThatA hai ki prakAza kiraNoM ke yAtrA kA mAdhyama kyA hai? yadi prakAza kiraNeM yathArtha meM kiraNeM haiM to unakA parAvartana kisI mAdhyama se hI sambhava hogA aura jisameM ye prakAza kiraNeM parAvartita hotI haiM, vaha bhautika piNDa nahIM, apitu Ithara hI hai| yadi mAtra AkAza ho, kintu Ithara na ho to koI gati sambhava nahIM hogii| kisI bhI prakAra kI gati ke lie koI na koI mAdhyama Avazyaka hai| jaise machalI ko tairane ke lie 234 jl| isI gati ke mAdhyama ko vijJAna Ithara aura jaina darzana dharma dravya sAtha hI hama yaha bhI dekhate hai ki vizva meM kevala gati hI nahIM nahIM hai, apitu sthiti bhI hai| jisa prakAra gati kA niyAmaka tatva Avazyaka hai, usI prakAra se sthiti kA bhI niyAmaka tattva Avazyaka hai| vijJAna ise gurutvAkarSaNa ke nAma se jAnatA hai, jaina darzana use hI adharma dravya kahatA hai vyAkhyAprajJaptisUtra meM adharma dravya ko vizva kI sthiti ke lie Avazyaka mAnA gayA hai, yadi adharma dravya na ho aura kevala ananta AkAza aura gati hI ho to samasta pudgala piNDa ananta AkAza meM chitara jAyeMge aura vizva vyavasthA samApta ho jaayegii| adharma dravya eka niyAmaka zakti hai jo eka sthira vizva ke lie Avazyaka hai| isake abhAva meM eka aisI avyavasthA hogI ki vizva vizva hI na raha jaayegaa| Aja jo AkAzIya piNDa apane-apane yAtrA patha meM avasthita rahate hai- jainoM ke anusAra usakA kAraNa adharmadravya hai, to vijJAna ke anusAra usakA kAraNa gurutvAkarSaNa hai| isI prakAra AkAza kI sattA bhI svIkAra karanA Avazyaka hai, kyoMki AkAza ke abhAva meM anya dravya kisameM raheMge, jainoM ke anusAra AkAza mAtra eka zUnyatA nahIM, apitu vAstavikatA hai| kyoMki loka AkAza meM hI avasthita hai| ataH jainAcAyoM ne AkAza ke lokAkAza aura alokAkAza aise do bhAgoM kI kalpanA kii| loka jisameM avasthita hai vahI lokAkAza hai| isI ananta AkAza ke eka bhAga vizeSa arthAt lokAkAza meM avasthita hone ke kAraNa loka ko sImita kahA jAtA hai, kintu usakI yaha sImitatA AkAza kI anantatA kI apekSA se hI hai| vaise jaina AcAryoM ne loka kA parimANa 14 rAjU mAnA hai| jo ki vaijJAnikoM ke prakAzavarSa ke samAna eka prakAra kA mApa vizeSa hai| yaha loka nIce caur3A, madhya meM patalA punaH UparI bhAga ke madhya meM caur3A va anta meM patalA hai| isake AkAra kI tulanA kamara para hAtha rakhe khaDe hue puruSa ke AkAra se kI jAtI hai| isa loka ke adhobhAga meM sAta narakoM kI avasthiti mAnI gayI hai-- prathama naraka se Upara aura madhyaloka se nIce bIca meM bhavanapati devoM ke AvAsa haiM isa loka ke madhya bhAga meM manuSyoM evaM tiryaMcoM kA AvAsa hai| ise madhya loka yA tiryak-loka kahate haiM / tiryak-loka ke madhya meM meru parvata hai, usake Asa-pAsa kA samudra paryaMta bhU-bhAga jambUdvIpa ke nAma se jAnA jAtA hai| yaha golAkAra hai / use valayAkAra lavaNa samudra ghere hue haiN| lavaNa samudra ko valayAkAra meM ghere hue dhAtakI khaNDa hai| usako valayAkAra meM ghere hue kAlodadhi nAmaka samudra hai| usako punaH valayAkAra meM ghere hue puSkara dvIpa hai| usake Age punaH valayAkAra meM puSkara samudra hai| inake pazcAt anukrama se eka ke bAda eka valayAkAra meM eka dUsare ko ghere hue asaMkhyAta dvIpa evaM samudra haiN| jJAtavya hai ki hindU paramparA meM mAtra sAta dvIpoM evaM samudroM kI kalpanA hai, jisakI jaina AgamoM meM AlocanA kI gaI hai| kintu jahA~ taka mAnava jAti kA prazna hai, vaha kevala jambUdvIpa, dhAtakI .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana aura Adhunika vijJAna 235 khaNDa aura puSkarAvarta dvIpa ke ardhabhAga meM hI upalabdha hotI hai| usake jahA~ taka Adhunika khagola vijJAna kA prazna hai vaha bhI Age mAnava jAti kA abhAva hai| isa madhyaloka yA bhUloka se Upara aneka sUrya va candra kI avadhAraNA ko svIkAra karatA hai| phira bhI sUrya, AkAza meM sUrya, candra, graha, nakSatra va tAroM ke AvAsa yA vimAna haiN| candra Adi ke krama evaM mArga, unakA AkAra evaM unakI pArasparika yaha kSetra jyotiSika deva kSetra kahA jAtA hai| ye sabhI sUrya, candra, graha, dUrI Adi ke sambandha meM Adhunika khagola-vijJAna evaM jaina Agamika nakSatra, tAre Adi meruparvata ko kendra banAkara pradakSiNA karate haiN| isa kSetra mAnyatAoM meM spaSTa rUpa se antara dekhA jAtA hai| sUrya, candra, graha, ke Upara zvetAmbara mAnyatAnusAra kramaza: 12 athavA digambara matAnusAra nakSatra evaM tArA gaNa Adi kI avasthiti sambandhI mAnyatAoM ko lekara 16 svarga yA devaloka haiN| unake Upara kramaza: 9 graiveyaka aura pA~ca bhI jaina dharma darzana va Adhunika vijJAna meM mataikya nahIM hai| jahA~ anuttara vimAna haiN| loka ke UparI antima bhAga ko siddha kSetra yA Adhunika khagola vijJAna ke anusAra candramA pRthvI ke adhika nikaTa lokAgra kahate haiM, yahA~ siddhoM yA mukta AtmAoM kA nivAsa hai| yadyapi evaM sUrya dUrI para hai, vahA~ jaina jyotiSa zAstra meM sUrya ko nikaTa va sabhI dharma paramparAoM meM bhUloka ke nIce naraka yA pAtAla-loka aura candramA ko dUra batAyA gayA hai| jahA~ Adhunika vijJAna ke anusAra Upara svarga kI kalpanA samAna rUpa se pAyI jAtI hai, kintu unakI candramA kA AkAra sUrya kI apekSA choTA batAyA gayA vahA~ jaina paramparA saMkhyA Adi ke prazna para vibhinna paramparAoM meM matabheda dekhA jAtA hai| meM sUrya kI apekSA candramA ko bRhat AkAra mAnA gayA hai| isa prakAra khagola evaM bhUgola kA jainoM kA yaha vivaraNa Adhunika vijJAna se avadhAraNAgata dRSTi se kucha nikaTatA hokara bhI donoM meM bhinnatA hI kitanA saMgata athavA asaMgata hai? yaha niSkarSa nikAla pAnA sahaja nahIM adhika dekhI jAtI hai| hai| isa sambandha meM AcArya zrI yazodevasUrijI ne saMgrahaNIratna-prakaraNa jo sthiti jaina khagola evaM Adhunika khagola vijJAna sambandhI kI bhUmikA meM vicAra kiyA hai| ata: isa sambandha meM adhika vistAra meM mAnyatAoM meM matabheda kI sthiti hai, vahIM sthiti prAya: jaina bhUgola aura na jAkara pAThakoM ko use AcArya zrI kI gujarAtI bhUmikA evaM hindI Adhunika bhUgola kI hai| isa bhUmaNDala para mAnava jAti ke astitva kI vyAkhyA meM dekha lene kI anuzaMsA karate haiN| dRSTi se DhAI dvIpoM kI kalpanA kI gayI hai-jambUdvIpa, dhAtakI khaNDa khagola-bhUgola sambandhI jaina avadhAraNA kA anya dharmoM kI aura pusskraardh| jaisA ki hamane pUrva meM batAyA hai ki jaina mAnyatA ke avadhAraNAoM se evaM Adhunika vijJAna kI avadhAraNA se kyA sambandha anusAra madhyaloka ke madhya meM jambUdvIpa hai, jo ki golAkAra hai, usake hai, yaha eka vicAraNIya prazna hai| isa sambandha meM hameM do prakAra ke Asa-pAsa usase dviguNita kSetraphala vAlA lavaNasamudra hai, phira lavaNasamudra paraspara virodhI dRSTikoNa upalabdha hote haiN| jahA~ vibhinna dharmoM meM sUrya, se dviguNita kSetraphala vAlA valayAkAra dhAtakI khaNDa hai| dhAtakI khaNDa candra, graha, nakSatra, tArA Adi ko deva ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai, ke Age punaH kSIrasamudra hai jo kSetraphala meM jambUdvIpa se ATha guNA bar3A vahIM Adhunika vijJAna meM ve anantAkAza meM bikhare hue bhautika piNDa hai usake Age puna: valayAkAra meM puSkara dvIpa hai, jisake Adhe bhAga hI haiN| dharma unameM devatva kA AropaNa karatA hai, kintu vijJAna unheM mAtra meM manuSyoM kA nivAsa hai| isa prakAra eka dUsare se dviguNita kSetraphala eka bhautika saMracanA mAnatA hai| jaina dRSTi meM ina donoM avadhAraNAoM kA vAle asaMkhya dvIpa-samudra valayAkAra meM avasthita hai| yadi hama jaina eka samanvaya dekhA jAtA hai| jaina vicAraka yaha mAnate haiM ki jinheM hama bhUgola kI ar3hAI dvIpa kI isa kalpanA ko Adhunika bhUgola kI dRSTi sUrya, candra Adi mAnate haiM vaha unake vimAnoM se nikalane vAlA prakAza se samajhane kA prayatna kareM to hama kaha sakate haiM ki Aja bhI sthala rUpa hai, ye vimAna sUrya, candra Adi devoM ke AvAsIya sthala haiM, jinameM usa meM eka se jur3e hue aphrIkA, yUropa va eziyA, jo kisI samaya eka nAma vAle devagaNa nivAsa karate haiN| dUsare se saTe hue the, milakara jambUdvIpa kI kalpanA ko sAkAra karate isa prakAra jaina vicArakoM ne sUrya-vimAna, candra-vimAna Adi hai| jJAtavya hai ki kisI prAcIna jamAne meM pazcima meM vartamAna aphrIkA ko bhautika saMracanA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai aura una vimAnoM meM aura pUrva meM jAvA, sumAtrA evaM AsTreliyA Adi eziyA mahAdvIpa se nivAsa karane vAloM ko deva btaayaa| isakA phalita yaha hai ki jaina saTe hue the, jo golAkAra mahAdvIpa kI racanA karate the| yahI golAkAra vicAraka vaijJAnika dRSTi to rakhate the, kintu paramparAgata dhArmika mAnyatAoM mahAdvIpa jambUdvIpa ke nAma se jAnA jAtA thaa| usake cAroM ora ke samadra ko bhI ThukarAnA nahIM cAhate the| isIlie unhoMne donoM avadhAraNAoM ko ghere hue uttarI amerikA va dakSiNI amerikA kI sthiti AtI hai| ke bIca eka samanvaya karane kA prayAsa kiyA hai| yadi hama pRthvI ko sapATa mAnakara isa avadhAraNA para vicAra kareM to jaina jyotiSazAstra kI vizeSatA hai ki vaha bhI vaijJAnikoM ke uttara-dakSiNa amerikA milakara isa jambUdvIpa ko valayAkAra rUpa meM samAna isa brahmANDa meM asaMkhya sUrya, candra, graha, nakSatra va tArAgaNoM kA ghere hue pratIta hote haiN| isI prakAra ArkaTikA ko hama puSkArArdha ke rUpa astitva mAnatA hai| unakI mAnyatA hai ki jaMbUdvIpa meM do sUrya aura do meM kalpita kara sakate haiN| isa prakAra moTe rUpa se ar3hAI dvIpa kI jo candramA haiM, lavaNa samudra meM cAra sUrya va cAra candramA haiN| dhAtakI khaNDa kalpanA hai, yaha siddha to ho jAtI hai, phira bhI jainoM ne jambUdvIpa Adi meM ATha sUrya va ATha candramA haiN| isa prakAra pratyeka dvIpa va samudra meM meM jo airAvata, mahAvideha kSetroM Adi kI kalpanA kI hai vaha Adhunika sUrya va candroM kI saMkhyA dviguNita hotI jAtI hai| bhUgola se adhika saMgata nahIM baiThatI hai| vAstavikatA yaha hai ki prAcIna
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 236 bhUgola jo jaina, bauddha va hinduoM meM lagabhaga samAna rahA hai, usakI bharatakSetra kitanA lambA caur3A hai, meru parvata kI UMcAI kyA hai? sUrya va sAmAnya nirIkSaNoM ke AdhAra para hI kalpanA kI gaI thI, phira bhI use candra kI gati kyA hai? unameM Upara kauna hai Adi? aise aneka prazna pUrNataH asatya nahIM kahA jA sktaa| haiM jinakA dharma va sAdhanA se koI sambandha nahIM hai| hama dekhate haiM ki na Aja hameM yaha siddha karanA hai ki vijJAna dhArmika AsthAoM kevala jaina-paramparA meM apitu bauddha va brAhmaNa-paramparA meM bhI ye mAnyatAyeM kA saMhAraka nahIM poSaka bhI ho sakatA hai| Aja yaha dAyitva una samAna rUpa se pracalita rahI haiN| eka tathya aura hameM samajha lenA hogA vaijJAnikoM kA evaM una dhArmikoM kA hai, jo vijJAna va dharma ko paraspara vaha yaha ki tIrthaMkara yA Apta puruSa kevala hamAre baMdhana va mukti ke virodhI mAna baiThe haiM, unheM yaha dikhAnA hogA ki vijJAna va dharma eka siddhAntoM ko prastuta karate haiN| ve manuSya kI naitika kamiyoM ko iMgita dUsare ke saMhAraka nahIM, apitu poSaka haiN| yaha satya hai ki dharma aura karake vaha mArga batAte haiM jisase naitika kamajoriyoM para yA vAramAmaya darzana ke kSetra meM kucha aisI avadhAraNAeM haiM jo vaijJAnika jJAna ke kAraNa jIvana para vijaya pAyI jA ske| unake upadezoM kA mukhya saMbaMdha vyakti dhvasta ho cukI haiM, lekina isa sambandha meM hameM cintita hone kI ke AdhyAtmika vikAsa, sadAcAra tathA sAmAjika jIvana meM zAnti va AvazyakatA nahIM hai| prathama to hameM yaha nizcita karanA hogA ki dharma saha astitva ke mUlyoM para bala dene ke lie hotA hai| ataH sarvajJa ke kA sambandha kevala mAnavIya jIvana mUlyoM se hai, khagola ke ve tathya jo nAma para kahI jAne vAlI sabhI mAnyatAyeM sarvajJapraNIta haiM, aisA nahIM hai| Aja vaijJAnika avadhAraNA ke virodha meM haiM, unakA dharma va darzana se koI kAlakrama meM aisI aneka mAnyatAeM AyI jinheM bAda meM sarvajJa praNIta sIdhA saMbaMdha nahI hai| ata: unake avaijJAnika siddha hone para bhI dharma kahA gyaa| jaina dharma meM khagola va bhUgola kI mAnyatAyeM bhI kisI aMza avaijJAnika siddha nahIM hotaa| hameM yaha dhyAna rakhanA hogA ki dharma ke meM isI prakAra kI haiN| punaH vijJAna kabhI apanI aMtimatA kA dAvA nahIM nAma para jo aneka mAnyatAyeM Aropita kara dI gayI haiM ve saba dharma kA karatA hai ata: kala taka jo avaijJAnika kahA jAtA thA, vaha navIna anivArya aMga nahIM hai| aneka tathya aise haiM jo kevala loka vyavahAra vaijJAnika khojoM se satya siddha ho sakatA hai| Aja na to vijJAna se ke kAraNa dharma se jur3a gaye haiN| bhayabhIta hone kI AvazyakatA hai aura na use nakArane kii| AvazyakatA Aja unake yathArtha svarUpa ko samajhane kI AvazyakatA hai| hai vijJAna aura adhyAtma ke rizte ke sahI mUlyAMkana kii| bhaya