Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] jaina AgamoM meM sAmAyika sAmAyika kA mahattva : jaina dharma meM 'sAmAyika' pratikramaNa kA bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai / tIrthaMkara bhagavAna bhI jaba sAdhanA-mArga meM praveza karate haiM to sarvaprathama sAmAyika cAritra svIkAra karate haiM / jaise AkAza sampUrNa carAcara vastuoM kA AdhAra hai, vaise hI sAmAyika caraNa karaNAdi guNoM kA AdhAra hai, kahA bhI hai : ___ 'sAmAyikaM guNanA-mAdhAraH khamiva sarva bhAvAnAm / nahIM sAmAyika hInA-zcaraNAdiguNAnvitA yena // 1 // ' binA samatva ke saMyama yA tapa ke guNa Tika nahIM sakate / hiMsAdi doSa sAmAyika meM sahaja hI chor3a diye jAte haiM / ataH AtmasvarUpa ko pAne kI ise mukhya sIr3hI kaha sakate haiM / bhagavatI sUtra meM spaSTa kahA hai ki 'pAyA khalu sAmAie, AyA sAmAiyassa aTThe / ' arthAt prAtmA hI sAmAyika hai aura prAtmA (Atma-svarUpa kI prApti) hI sAmAyika kA prayojana hai| sAmAyika zabda kA artha : sAmAyika zabda kI racanA 'sama' aura 'pAya' ina do padoM se huI hai| prAkRta ke 'sAmAiya' pada ke saMskRta meM aneka rUpa hote haiM / 'samAya' 'zamAya' aura 'sAmAya' tathA 'sama Aya' se bhI sAmAyika rUpa banatA hai / phira 'samaye bhavaM' athavA 'samaye ayanaM samAyaH' isa vyutpatti se bhI sAmAyika banatA hai / sAmAyika ke nimnalikhita artha ho sakate haiM (1) 'sama' yAne rAga dveSa rahita manaHsthiti aura 'Aya' kA artha lAbha-- arthAt sama bhAva kA jisase lAbha ho, vaha kriyA / (2) 'zama' se samAya banatA hai| 'zama' kA artha hai-kaSAyoM kA upazama ; jisameM krodhAdi kaSAyoM kA upazama ho, vaha zAmAyika / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 280 * vyaktitva evaM kRtitva (3) 'same ayanaM samAyaH' samabhAva meM pahu~cane yA jAne ko bhI sAmAyika kahate haiN| (4) 'sAme ayanaM sAmasya vA prAyaH-sAmAyaH' arthAt maitrI bhAva meM jAnA, yA maitrI-bhAva milAne kA kArya / (5) sama-ko samyag artha meM mAnakara bhI samAya* banAyA jAtA hai / isakA artha hai-samyag jJAnAdi ratnatraya ke prAya kA sAdhana / (6) 'samaye bhavaM' athavA 'samaye ayana' isa vyutpatti se sAmAyika rUpa hotA hai / yahAM samaya kA artha kAla kI taraha samyaga AcAra yA Atma-svarUpa hai / maryAdAnusAra calanA athavA Atma-svabhAva meM jAnA bhI sAmAyika hai| sAmAyika kA dUsarA nAma 'sAvadya yogavirati' hai / rAgadveSa rahita dazA meM sAdhaka hiMsA, jhUTha, cora, kuzIla aura parigraha Adi sampUrNa pApoM kA tyAga karatA hai, usakI pratijJA hotI hai. 'sAvajjaM jogaM paccakhAmi'-sAvadha yoga kA tyaag| sAmAyika ke vibhinna prakAra : sAdhaka kI dRSTi se sAmAyika ke do evaM tIna prakAra bhI kiye gaye haiN| 'sthAnA~ga sUtra' meM AgAra sAmAyika aura anagAra sAmAyika do bheda haiM / prAcAryoM ne tIna evaM cAra prakAra bhI batalAye haiM, jaise kahA hai 'sAmAiyaM ca tivihaM; sammatta suaMtahA carittaM ca / duvihaM caiva carittaM, AgAra maNagAriyaM ceva' prA0 765 / / samyaktva sAmAyika, zruta sAmAyika aura cAritra sAmAyika-ye sAmAyika ke tIna prakAra haiN| prAgAra, anagAra bheda se cAritra sAmAyika ke do bheda hote haiN| samyakttva kI sthiti meM sAdhaka vastu-svarUpa kA jJAtA hone se rAga, dveSa meM nahIM ulajhatA / bharata mahArAja ne apane apavAda karane vAloM ko bhI tela kA kaTorA dekara zikSita kiyA / para usa para rAga-dveSa kI pariNati nahIM Ane dI / yaha samyaktva sAmAyika hai / nisarga aura upadeza se prApta hone kI apekSA isake do bheda haiM / upazama, sAsAdana, vedaka, kSayopazama aura kSAyika bheda se pA~ca, nisarga Adi ruci bheda se dasa, kSAyika.aupazamika kSAya-pazamika bheda se tIna tathA kAraka, rocakara aura dIpaka bheda se bhI sAmAyika ke tIna prakAra *samAnAM jJAnAdInAmAyo lAbhaH samAya sae va sAmAyikam -sthAnAMgasUtra / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. haiM / jahAM zraddhA pUrvaka sadanuSThAna kA prAsevana bhI hotA ho use kAraka / jo zraddhA mAtra rakhatA ho, kriyA nahIM karatA vaha rocaka aura samyag zraddhAhIna hokara bhI jo dUsaroM meM tatva zraddhA utpanna karatA ho - marIci kI taraha dharmakathA Adi se anya ko samyak mArga kI ora prerita karatA ho, use dIpaka samyaktva kahA hai / samyaktva sAmAyika meM yathArtha tatvazraddhAna hotA hai / zruta sAmAyika meM jar3a cetana kA parijJAna hotA hai / sUtra, artha aura tadubhaya rUpa se zruta tIna athavA akSara-akSarAdi krama se aneka bheda haiM / ke zruta se mana kI viSamatA galatI hai, ataH zrutArAdhana ko zruta sAmAyika kahA hai| * 181 cAritra sAmAyika ke AgAra aura anagAra do prakAra kiye haiM / gRhastha ke lie muhUrta Adi pramANa se kiyA gayA sAvadya tyAga AgAra sAmAyika hai / anagAra sAmAyika meM sampUrNa sAvadya tyAga rUpa pAMca cAritra jIvana bhara ke liye hote haiM / AgAra sAmAyika meM do kAraNa tIna yoga se hiMsAdi pApoM kA niyata kAla ke liye tyAga hotA hai, jaba ki muni jIvana meM hiMsAdi pApoM kA tIna karaNa, tIna yoga ne AjIvana tyAga hotA hai / zrAvaka alpa kAla ke liye pApoM kA tyAga karake bhI zramaNa jIvana ke liye lAlAyita rahatA hai, vaha nirantara yahI bhAvanA rakhatA hai ki kaba maiM prArambha - parigraha aura viSaya kaSAya kA tyAga kara zramaNa-dharma kI pAlanA karU~ ! vyAvahArika rUpa : - jahA~ vItarAga dazA meM zatru-mitra para samabhAva rakhanA sAmAyika kA pAramArthika svarUpa hai, vahAM sAvadya-yoga kA tyAga kara tapa, niyama aura saMyama kA sAdhana karanA sAmAyika kA vyavahAra - pakSa bhI hai / isameM yama-niyama kI sAdhanA dvArA sAdhaka rAga-dveSa para vijaya prApta karane kA abhyAsa karatA hai / vyavahAra pakSa paramArtha kI ora bar3hAne vAlA honA cAhiye, isaliye AcAryoM ne kahA hai ' jassa sAmANi appA, saMjame- niyame tave / tassa, sAmAiyaM hoi, ihakevalibhAsiyaM // zra0 66 / / arthAt jisakI AtmA mUlaguNa rUpa saMyama, uttara - guNa rUpa niyama aura tapasyA meM samAhita hai, vaise apramAdI sAdhaka ko sampUrNa sAmAyika prApta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 282 * vyaktitva evaM kRtitva hotA hai|" gRhastha-dAna, zIla, sebA, pUjA aura upakAra Adi karate huye bhI yadi sAmAyika dvArA Atma-saMyama prApta nahIM karatA hai, to vaha sAvadha se nahIM baca pAtA / ataH kahA gayA hai ki 'sAvajja-joga-parivajjaNaDA, sAmAigraM kevaliyaM pasatthaM / gihatthadhammA paramaMtinaccA, kujjA buho AyahiyaM paratthA // ' 768 arthAt sAvadha yoga se bacane ke liye sAmAyika pUrNa aura prazasta kArya hai isase prAtmA pavitra hotI hai / gRhastha dharma se isakI sAdhanA U~cI hai-zreSTha hai, aisA samajha kara buddhimAna, sAdhaka ko Atmahita aura parArtha-- paraloka sudhAra ke liye sAmAyika kA sAdhana karanA Avazyaka hai| jo bhI gahastha tIna karaNa, tIna yoga se sAmAyika nahIM kara pAtA, taba aAtmahitArthI gRhastha ko do karaNa, tIna yoga se AgAra sAmAyika avazya karanA cAhiye / kyoMki vaha bhI viziSTa phala kI sAdhaka hai| jaisA ki niyukti meM kahA hai 'sAmAiyammi u kae, samaNoiva sAvao havai jampta / eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiyaM kujjA // ' 801 / / 'sAmAyika karane para zrAvaka zramaNa-sAdhu kI taraha hotA hai, isaliye gRhastha ko samaya-samaya para sAmAyika kA sAdhana karanA caahiye|' sAmAyika karane kA dUsarA lAbha yaha bhI hai ki gRhastha saMsAra ke vividha prapaMcoM meM viSaya-kaSAya aura nidrA vikathA Adi meM nirantara pApa saMcaya karatA rahatA hai / ghar3I bhara usase bace aura Atma-zAMti kA anubhava kara sake, kyoMki sAmAyika sAdhana se AtmA madhyastha hotI hai / kahA bhI hai 'jIvo pamAya baTulo, bahusouviya bahu vihesu atthesu / eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiyaM kujjA // ' 802 / / jo loga yaha socate haiM ki mana zAMta ho aura rAga-dveSa miTe, tabhI sAmAyika karanA cAhiye / usako sUtrakAra ke vacanoM para gaharAI se vicAra karanA cAhiye / AcArya bAra-bAra karane kA saMketa hI isaliye karate haiM ki manuSya pramAda meM nija guNa ko bhUle nhiiN| sAdhu kI taraha hone ke kAraNa vratI gRhastha vyavahAra meM sAmAyika karatA . humA mukuTa, kuNDala aura nAma mudrAdi bhI haTA detA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA.. * 283 sAvadya aura Arta, raudra rUpa durdhyAna rahita sAdhaka kA jo muhUrta bhara samabhAva rahatA hai isI ko sAmAyika vrata kahA gayA hai / jaise ki 'sAvadya karma-muktasya, durdhyAna rahitasya ca / samabhAvo muhUrtaM tad-vrataM sAmAyikaM smRtam / / ' dharma0 37 / / sAmAyika meM koI yaha nahIM samajha leM ki isameM korA akarmaNya hokara baiThanA hai| vrata meM sadoSa-pravRtti kA tyAga aura paThana-pAThana-pratilekhana, pramArjana, svAdhyAya-dhyAna Adi nirdoSa karma kA Asevana bhI hotA hai / sadoSa kArya se bacane ke liye nirdoSa meM pravRttizIla rahanA Avazyaka bhI hai, isIliye kahA hai 'sAmAiyaM nAma sAvajja jogapari vajjaNaM, nikhajja jo paDisevaNaM ca / ' sAmAyika kA nirukta artha : ___ sAmAyika kA nirukta artha vibhinna prakAra se kiyA gayA hai, jaisA ki kahA hai rAgaddosa virahio, samotti ayaNaM azrotti gamaNaM ti / samagamaNaM ti samAo, sa eva sAmAiyaM nAma / 3477 / / ahavA samAiM samma-taM, nANa caraNAI tesu tehi vA / ayaNaM agro samAo, sa evaM sAmAiyaM nAma / 3476 / / ahavA samassaM pAyo, guNANa lAbhotti jo samApro so| ahavA samasta mAno, ceno sAmAiyaM nAma / 3480 / / prakArAntara se artha karate haiM--prANimAtra para maitrI bhAva rUpa sAma meM ayana-gamana arthAt sAmya bhAva se rahanA athavA nAma kA Aya-lAbha jahAM ho, vaha bhI sAmAyika hai / samyagAya kA bhI prAkRta meM sammAya banatA hai| isa dRSTi se-samyag bhAva se rahanA bhI sAmAyika hai aura sAmya bhAva kA jisase Aya lAbha hotA ho. to use sAmAyika samajhanA cAhiye / dekhiye kahA hai ahavA sAmaM mittI, tattha aso teNa hoi smaayo| ahavA sAmassAyo, lAbho sAmAiyaM nAma // 3481 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 * sammamana vA samajho, sAmAiyaM mubhaya viTThi bhAvAzro / sammassAo, lAbho sAmAiyaM hoi / / 3482 / / ahavA sAmAyika : vibhinna dRSTiyoM meM : nizcaya dRSTi - pUrNa nizcaya dRSTi se trasa sthAvara jIva mAtra para sama bhAva rakhane vAle ko hI sAmAyika hotA hai, kyoMki jaba taka Atma pradezoM se sarvathA kaMpadazA prApta nahIM hotI - nizcaya meM sama nahIM kahA jA sakatA / kahA hai vyaktitva evaM kRtitva jo samosavva bhUesu, tasesu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoI, ii kevali bhAsiyaM // anu0 128 naya dRSTi - jaina zAstra hara bAta ko nayadRSTi se karA kara usake aMtaraMga aura bahiraMga donoM rUpa kA kathana karatA hai / ataH sAmAyika kA bhI jarA hama naya dRSTi se vicAra karate haiM / nagamAdi prathama ke tIna naya sAmAyika ke tInoM prakAra ko mokSamArga rUpa se mAnya karate haiM / unakA kahanA hai ki - jaise sarva saMvara ke binA mokSa nahIM hotA, vaise jJAna, darzana ke binA sarva saMvara kA lAbha bhI to nahIM hotA, phira unako kyoM nahIM mokSa mArga kahanA cAhiye / isa para Rju sUtra Adi naya bole- jJAna, darzana sarva saMvara ke kAraNa nahIM hai, kintu sarva saMvara hI mokSa kA Asannatara kAraNa hai / ( 1 ) sAmAyika jIva hai yA usase bhinna, isa para naya apanA vicAra prastuna karate haiM / saMgraha kahatA hai - AtmA hI sAmAyika hai / AtmA pRthaka koI guNa sAmAyika jaisA nahIM hai / Jain Educationa International (2) vyavahAra bolA - AtmA ko sAmAyika kahanA ThIka nahIM, kyoMki aisA mAnane para jo bhI AtmA haiM, ve saba sAmAyika kahalAyeMge, isalie aisA kahanA ThIka nahIM / aisA kaho ki jo AtmA yatanAvAna hai, vaha sAmAyika hai, anya nahIM / (3) vyavahAra kI bAta kA khaNDana karate RjusUtra bolA - yatanAvAna sabhI AtmA sAmAyika mAne jAyeMge, to tAmali jaisA mithyA dRSTi bhI apane anuSThAna meM yatanAzIla hote haiM, unake bhI sAmAyika mAnanA hogA, parantu aisA iSTa nahIM, upayoga pUrvaka yatanA karane vAlA AtmA hI sAmAyika hai, For Personal and Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 285 aisA kahanA cAhie, kyoMki jaba heyopAdeya kA jJAna kara tyAga karegA to usakA vrata svataH pramANita ho jaaygaa| (4) zabda naya kahatA hai-upayoga-pUrvaka yatanAzIla to avirata samyag dRSTi aura deza virati bhI ho sakatA hai, kintu unake sAmAyika nahIM hotA, ataH aisA kahanA cAhie ki SaTkAya ke jIvoM para jo vidhipUrvaka virati vAlA ho, vaha saMyamI AtmA sAmAyika hai| (5) zabda naya ko bAta para samabhirUr3ha kahatA hai--yaha ThIka nahIM, aise saMyamI to dramatta-sAdhu bhI ho sakate haiM, kintu vahA~ sAmAyika nahIM hai, isalie aisA kaho-triguptigupta yatamAna saMyamI AtmA hI sAmAyika hai| (6) evabhUta apanI zuddha dRSTi meM ise bhI nahIM mAnatA, vaha kahatA hai ki isa prakAra apramatta-saMyata Adi ke bhI sAmAyika mAnanA hogA, jo ThIka nahIM, kyoMki unako karma kA baMdha hotA hai / ataH Atma-pradezoM meM sthiratA nahIM hai, isalie aisA kaho-sAvadyayoga se virata, trigupta, saMyamI upayogapUrvaka yatanAvAna AtmA hI sAmAyika hai| isa naya kI dRSTi se zailezIdazA prApta AtmA hI sAmAyika hai / kyoMki AtmA ke pradeza vahIM sampUrNa sthira rahate haiN| (1) nayagama naya kahatA hai-ziSya ko jaba guru ne sAmAyika kI anumati pradAna kI, taba se hI vaha sAmAyika kA kartA ho jAtA hai, kyoMki kAraNa meM kArya kA upacAra hotA hai| (2) saMgraha aura vyavahAra kahate haiM-anumati pradAna karane mAtra se nahIM, para jaba ziSya gurudeva ke caraNoM meM sAmAyika ke lie baiTha gayA, taba use kartA kahanA caahie| (3) Rju kahatA hai-guru caraNoM meM baiThA huA bhI jaba sAmAyika pATha ko par3ha rahA hai aura usake lie kriyA karatA hai, taba sAmAyika kA kartA kahanA caahie| (4) kintu zabdAdi naya kahate haiM-jaba sAmAyika meM upayogavAn hai taba zabda kriyA nahIM karate hue bhI, sAmAyika kA karttA hotA hai, kyoMki manojJa-pariNAma hI sAmAyika hai / isa prakAra sAmAyika aura sAmAyikabAn kA vibhinna dRSTiyoM se svarUpa samajha kara sAdhaka ko sAvadha yoga se virata hone kA abhyAsa karanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 286 * vyaktitva evaM kRtitva cAhie / dravya naya jo guNa paryAya ko prAtma-dravya se bhinna nahIM mAnate, unakI dRSTi se saMyamAdi guNavAn AtmA hI sAmAyika hai aura paryAya naya kI apekSA samabhAva lakSaNa guNa ko sAmAyika kahA gayA hai, kintu janamata nizcaya aura vyavahAra ubhayAtmaka hai| usameM akele vyavahAra aura akele nizcaya ko kArya sAdhaka nahIM mAnA jAtA, vyavahAra meM japa-tapa svAdhyAya evaM dhyAna meM saMyata jIvana se rahanA aura sAde veza-bhUSA meM zAMta baiThakara sAdhanA karanA sAmAyika hai / rAga dveSa ko ghaTAnA yA vikAroM ko jIta lenA sAmAyika kA nizcaya pakSa hai / sAdhaka ko aisA vyavahAra sAdhana karanA cAhie, jo nizcaya ke nikaTa pahu~cAve / sAdhanA karate hue bhI AtmA meM rAgadveSa kI maMdatA prApta nahIM ho to sUkSma dRSTi se dekhanA cAhie ki vyavahAra meM kahA~ galatI hai| ____ abhyAsa meM bar3I zakti hai| prati dina ke abhyAsa se manuSya alabhya ko bhI sulabha kara letA hai / yaha ThIka hai ki mAnasika zAMti ke binA sAmAyika apUrNa hai| sAdhaka usakA pUrNa Ananda nahIM pA sakatA, parantu apUrNa eka dina meM hI to pUrNa nahIM ho jAtA hai| usake lie sAdhanA karanI hotI hai| vyApAra meM 2-4 ru0 milAne vAlA abhyAsa kI kuzalatA se eka dina hajAra bhI milA letA hai| sAdhaka jaba taka apUrNa hai, truTiyAM ho sakatI haiM, para khAsa kara viSayakaSAya meM jisa vRtti kA jora ho, sadA usI para sadbhAvanA kI coTa mAranI caahiye| isa prakAra pratidina ke abhyAsa se sahaja hI jIvana svaccha evaM zAnta bana skegaa| yahI jIvana ko mahAna banAne kI kujI hai / jaise kahA bhI hai 'sAre vikalpoM ko haTA, nija Atma ko pahacAnale / saMsAra-vana meM bhramaNa kA, kAraNa inhIM ko maanle| jar3a bhinna terI AtmA, aisA hRdaya meM jAna tU / basa, lIna ho paramAtmA meM, bana jA mahAn mahAn tU / ' sAmAyika saudo nahIM, sAmAyika sama bhAva / leNo-deNo saba miTai, chUTa vaira vibhAva / / 1 / / sAmAyika meM kharaca nIM, vai samatA rI Aya / viSaya-bhoga saba chUTa jA, chUTa karama kaSAya / / 2 / / - -DaoN. narendra bhAnAvata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only