Book Title: Jai Kesariyanathji
Author(s): Vinaysagar
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229644/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ October-2007 45 jaya kesariyAnAthajI ma. vinayasAgara dhulevAgar3ha meM virAjamAna hone ke kAraNa RSabhadeva dhulevAnAtha kahe jAte hai / isa prakAra kesara kI bahulatA ke kAraNa yaha tIrtha kesariyAnAthajI ke nAma se prasiddha hai / yaha tIrtha atizaya kSetra / camatkArika kSetra hai / pandrahavIM-solahavIM zatI me mevAr3a deza meM pA~ca tIrtha prasiddhi ke zikhara para the - 1. delavAr3A / devakulapATaka (ekaliMgajI ke pAsa), 2. karer3A /karaheTaka, 3. rANakapura, 4. ekaliMgajI aura 5. nAthadvArA / isameM se delavAr3A aura karer3A samaya kI uthala-puthala ke sAtha vizeSa prasiddhi ko prApta na kara sake aura rANakapura, ekaliMgajI aura nAthadvArA yaha tInoM tIrtha Aja bhI unnati ke zikhara para haiN| mahArANA kumbhA ke pUrva hI dharmaghoSagacchIya zrIharikalazayati ne medapATatIrthamAlA kI racanA kI hai, kintu usameM kahIM bhI kesariyAnAtha kA ullekha nahIM hai / kesariyAnAthajI kI jAhojalAlI 19vIM-20vIM zatAbdI meM hI najara AtI hai / do samAjoM ke vicAra-vaimanasya aura ekAnta Agraha ke kAraNa yaha tIrtha bhI lapeTe meM A gayA aura kAnUna kI zaraNa meM calA gayA / padmazrI purAtattvAcArya munizrI jinavijayajI ne bhI purAtAttvika pramANoM ke sAtha apane bayAna diye the / ekAntavAditA aura apane kadAgraha ke kAraNa kadama-bakadama uccatama nyAyAlaya meM pahu~cA / kucha dinoM pUrva hue uccatama nyAyAlaya ke phaisale / Adeza ko lekara kesariyAjI meM jo khulakara tANDava nRtya khelA gayA vaha vastuta: lajjAjanaka hI hai aura usakI bhartsanA bhI karanI cAhie / uccatama nyAyAlaya ke AdezAnusAra yaha mandira jaina hai aura rAjasthAna sarakAra 4 mahIna ke bhItara hI isako jaina samAja ke adhikAra meM de de / isa prasaMga ke lekara kucha sambhrAnta sajjanoM ne mujhase anurodha kiyA ki isa sambandha meM kucha pramANa ho to Apa prastuta kareM / svAdhyAya ke daurAna 19vIM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anusandhAna-41 20vIM zatI ke tIna pramANa mujhe prApta hue haiM / tapAgacchIya dIpavijaya kavirAja bahAdura ne kesariyAnAthajI ke mAhAtmya ko lekara kesariyAnAtha kI lAvaNI vikrama saMvat 1875 meM likhI hai| yaha lAvaNI hindupatipAtazAha mahArANA bhImasiMha ke rAjya meM udayapura meM likhI mevAr3a deza ke dhulevA nagara meM AdinAthajI (kesariyAnAthajI) kI mUrti virAjamAna hai / yaha mUrti atyanta prAcIna hai / tretAyuga meM laMkApati rAvaNa dvArA yaha mUrti pUjita rahI / bhagavAna rAmacandra dvArA laMkA para vijaya prApta karane ke pazcAt usa mUrti ko rAmacandra jI pUjanArtha laMkA se ayodhyA le jA rahe the / ujjaina meM hI yaha mUrti acala ho gaI aura Age na bar3hI phalataH yaha mUrti vahI virAjamAna rahI / ujjaina meM hI mahArAja prajApAla kI putrI madanasundarI ke atyAgraha se kuSTha rogI zrIpAla ne bhI pUjA kI / isa mUrti ke nhavaNa/prakSAla jala ke chir3akAva se zrIpAla ke sAtha 700 kuSTha rogiyoM kA bhI kuSTha roga zAnta ho gayA / / kucha samaya bAda yaha mUrti vAgar3a deza ke bar3auda nagara meM virAjamAna rhii| dillIpati mugala nareza mahArANAoM se lar3ane ke lie senA lekara AyA / bhayaMkara yuddha huA, kintu vaha vijaya prApta na kara sakA / vahA~ se mUrti gAr3e meM rakhakara dhulevA nagara ke jaMgala meM gupta rUpa se rakhI gaI / govAliyoM ke dvArA jJAta hone para saMgha ne milakara isa mUrti ko prakaTa kiyA aura saMgha ne usa vaMzajAla se usa mUrti ko nikAlA / mUrti kucha kSata-vikSata ho gaI thI / usa mUrti para lApasI kA lepa kiyA gayA, phira bhI kucha aMzoM meM mUrti para nizAna raha gae / bar3e mahotsava ke sAtha yaha mUrti mandira banAkara sthApita kI gaI / saMvat 1863 meM marAThA bhAU sadAzivarAya ne lUTapATa ke hetu mevAr3a para hamalA kiyA / usane suna rakhA thA ki jana mAnasa ke ArAdhya deva dhulevAnAtha ke bhaNDAra meM bahuta dravya hai / lUTane ke lie vahA~ aayaa| adhiSThAyaka bhairuM deva ne ghor3e para car3hakara rakSA kI / marAThoM ke pAsa vizAla sainya thA / bhayaMkara yuddha huA / isa yuddha meM dhulevAdhaNI (kAlAbAbA) ke 1. padya saMkhyA 61, 62 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ October-2007 47 bhakta bhIloM ne apane bala aura sainya ke sAtha isameM bhAga liyA, bhAU sadAziva ke ghAva lagA aura vaha bhAga gayA tathA bhIloM ke sahayoga se kesariyAnAtha ki jIta huI / dhulevAnAtha, RSabhadeva kesara se garakAva rahate haiM isIlie kesariyAnAtha kahalAte haiM / pazcAt kavi ne kaliyuga meM bhI RSabhadeva kI atyanta bhaktipUrNa stavanA kI hai| jodhapura nivAsI marudhararatna Azukavi dAdhIca paNDita nityAnandajI zAstrI ne vikrama saMvat 1967 meM puNyacarita nAmaka mahAkAvya saMskRta bhASA meM 18 sargoM meM likhA hai / puNyacarita vastutaH pravattinI puNyazrIjI kA janma se lekara 1967 taka kI ghaTanAoM kA savistara varNana hai / kisI jaina sAdhvI para likhA gayA saMskRta meM yaha prathama mahAkAvya hai| (puNyazrI paricaya - janma 1915 girAsara gA~va, mAtA-pitA nAma - kundana devI-jItamalajI pArakha, janma nAma - pannA kumArI, dIkSA - 1931, guru - lakSmI zrIjI, dIkSA nAma - puNyazrI, svargavAsa - 1976 jayapura / ) isa kAvya ke sarga 11 zloka 7 meM likhA hai ki saMvat 1958 meM pravattinI sAdhvI puNyazrIjI se nivedana kiyA gayA ki Apa siddhAcala tIrthayAtrA ke saMgha meM caleM, kintu unhoMne yaha kahakara asvIkAra kiyA ki kesariyAnAtha tIrtha kI yAtrA karane mujhe jAnA hai isIlie maiM nahIM cala sakatI / zloka 13 se 19 taka meM likhA hai ki 18 sAdhviyoM evaM saMgha ke sAtha puNyazrIjI caitra sudI 9, 1959 ke dina kesariyAjI padhArI aura bhaktipUrvaka kesariyAnAtha bhagavAna ki stuti kI / zrImajjinakRpAcandrasUrIzvaracaritram, kartA - jayasAgarasUri, racanA saMvat - 1994 pAlitANA, yaha saMskRta kA mahAkAvya 5 sargAtmaka hai| prakAzana san - 2004 (zrI jinakRpAcandrasUri - janma 1913 caumu gA~va, mAtA-pitA nAma - amarAdevI-megharAjajI bAphanA, janma nAma - kRpAcandra, yati dIkSA - 1925 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anusandhAna- 41 caitra vadI 3, guru-yuktiamRta muni dIkSA nAma kIrtisAra, kiyoddhAra - 1945, AcArya pada 1972 pauSa vadI 15, AcArya nAma jinakRpAcandrasUri ke nAma se hI prasiddha hue, svargavAsa jinakIrtisUri kintu 1994 mAgha sudi 11 pAlitANA / ) -- sarga 2, zloka 86-87 ke anusAra kRpAcandrasUri saMvat 1952 meM bhI dhulevA tIrtha kI yAtrA ke lie padhAre the / saMvat 1980 meM isa kAvya ke tRtIya sarga zloka 184 se 188 taka meM varNana milatA hai ki : - zrIkAlikAtAnagarInivAsI sacchreSThi-campA''dikalAlamukhyaH / pyAresuyuk lAlamahebhyakA''deH, sukhena saMghaH samupAgato'tra || 184|| zrIsaMghapatyAgrahato mahIyAn prabhAvaka zrIjinakIrtisUriH / saziSyakastena samaM cacAla, kartuM tadA kesariyAjiyAtrAm // 185 // (yugmam) saMghena sArdhaM samupAgato'tra, zrImatprabhuM kesariyAjinAtham; prekSiSTa bhaktyA'tulayA saziSyaH, saMstutya modaM hyadhikaM samApa // 186 // mAsadvayaM tatra suhetuto'sthAt, vidhAya bhUyiSThaparizramaM saH / sitAmbarIyA'khila jaina saMgha --svAmitvamatratya - sucaityake'sti // 187 // etacchilAlekhamalabdha tatra, yo guhya AsIduparisthitatvAt / tallekhamurvIpatirapyapazyat zrAddhA''dilokA api dadRzuzca // 188 // arthAt kalakattA nagara nivAsI zreSTha campAlAla pyArelAla saMgha sahita vahA~ Ae the / saMghapati ke atyAgraha se zrI jinakIrtisUri ( kRpAcandrasUri) apane ziSya maNDala ke sAtha kesariyAjI tIrtha kI yAtrA karane ke lie cle| saMgha ke sAtha kesariyAjI pahu~ce / ziSyoM se yukta AcArya atulanIya bhakti ke sAtha prabhu ke darzana kara, stuti kara pramudita hue| vahA~ vizeSa kAraNa se 2 mAha taka nivAsI kiyA / yaha tIrtha zvetAmbara akhila jaina saMgha kA hai aura isakA pramANa isa caitya ke bhItara hI hai / isalie usako DhUMDhane kA vizeSa prayatna kiyA, kintu vaha zilAlekha dRSTigocara nahIM huA / vizeSa - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ October-2007 parizrama pUrvaka zodha karane para vaha dIvAra para lagA hue dRSTigata huA / usa lekha ko mahArANA aura saMgha ne bhI dekhA / ( usa zilAlekha meM yaha spaSTa aMkita thA ki yaha tIrtha zvetAmbara jaina saMgha kA hI hai / ) saMvat 1980 meM hI jinakRpAcandrasUri ne cAra stavanoM kI bhI racanA kI / eka stavana meM likhA hai gar3hadhulevA ke svAmI RSabhadeva ki utpatti kA varNana karate hue likhA hai ki yaha mUrti pahale laMkA meM virAjamAna thI aura rAvaNa niyamita rUpa se pUjA karatA thA / pazcAt yaha mUrti ujjaina meM sthApita huI aura zrIpAla nareza kI kuSTa vyAdhi ko dUra kiyaa| usake pazcAt yaha mUrti vAgar3a deza ke bar3auda gA~va meM virAjamAna huI aura vahA~ se dhulevA AI | (ye cAroM stavana bRhadstavanAvalI meM prakAzita haiM / yaha pustaka saMvat 1984 meM prakAzita huI thI / ) mujhe yaha smaraNa meM AtA hai ki lagabhaga 40 - 45 varSa pUrva zrI agaracandrajI nAhaTA ne kesariyAjI tIrtha ke kucha lekha mere pAsa bheje the / unameM se adhikAMza mUrtiyoM ke lekha vijayagacchIya ( maladhAragaccha kA hI eka rUpa) zrIpUjyoM dvArA anekoM mUrtiyA~ pratiSThita thI jo isa mandira meM vidyamAna haiM / vijayagaccha kI do zAkhAe~ thI eka bijauliyA koTA kI aura dusarI lakhanaU kI / bijauliyA zAkhA ke zrIpUjyoM kA Adhipatya mevAr3a deza meM thA, ataH isI paramparA ke zrIpUjyoM (zrIsumatisAgarasUri, zrIvinayasAgarasUri, zrI tilakasAgarasUri Adi jinakA sattAkAla 18 - 19vIM zatI hai) ne pratiSTAe~ karavAI thI / I I 49 -: jisa prakAra dakSiNa bhArata ke tailaMgAnAthakSetra meM kulapAka tIrtha mANikyadeva RSabhadeva haiN| isa kSetra ke AdivAsI janoM ke ye mANaka dAdA ke nAma se mazahUra hai / tailaMgavAsI kSetra ke AdivAsI inako mANakabAbA ke nAma se pahacAnate haiM / vArSika mele para ye AdivAsI pUrva saMdhyA para hI A jAte haiM bhaktibhAva pUrvaka mANakabAbA kI apane gItoM meM stavanA karate haiM, mAnatA mAnate haiM, darzana, vizrAma karate haiM aura vApisa cale jAte haiM / jisa prakAra atizaya kSetra mahAvIrajI mINA jAti ke ArAdhya deva Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-41 haiM / mINAloga Dhoka dete hue jAte haiM, darzana karate haiM, utkaTa bhakti se unake guNagAna karate haiM, yahA~ taka kI mele ke divasa mINA jAti kA pramukha ke dvArA hI ratha kA saMcAlana karane para rathayAtrA nikalatI hai / usI prakAra kesariyAnAthajI bhI bhIloM ke kAlAbAbA haiM / ve bAbA ke darzana kara apane ko kRtArtha samajhate haiM, Dhoka dete hue Ate haiM, minnate mA~gate haiM, minnate pUrNa hone para punaH Dhoka dene Ate haiM, apane jIvana ke samasta kAryoM meM kAlAbAbA ko yAda karate haiM / kAlAbAbA hI unakA upAsya deva hai| inake AvAgamana, para, darzana para kisI prakAra kA pratibandha na to pUrva meM thA aura na Aja hai| Aja se 60-65 varSa pUrva mevAr3a deza aura goravAr3a pradeza meM jaba koI bhI Apasa meM milate the to abhivAdana ke taura para jaya kesariyAnAtha kI ina zabdoM se abhivAdana karate the| sArA rAjasthAna gujarAta mahArASTra Adi ke bhaktoM ke jhuNDa ke jhuNDa yahA~ yAtrArtha Ate the, kesara car3hAte the, vahA~ pratidina chaTAMga, sera hI nahIM apitu maNoM ke hisAba se kesara car3hAte the / isI kesara ke kAraNa bhagavAna AdinAtha bhI kesariyAnAtha ke nAma se prasiddha hue| isa prakAra hama anubhava karate haiM ki yaha tIrtha zvetAmbara jaina saMgha kA hai / kRpAcandrasUri caritra ke anusAra saMvat 1980 meM zvetAmbaratva sUcaka zilApaTTa bhI thA jisako mahArANA ne svayaM dekhA thaa| ata: rAjasthAna sarakAra se nivedana hai ki niyamAnusAra isakA adhikAra evaM vyavasthA zvetAmbara jaina samAja ko pradAna kara apane kAryakAla ko saphala banAveM /