Book Title: Hetu ke Rup Author(s): Sukhlal Sanghavi Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/229035/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu ke rUpa hetuke rUpake viSayameM dArzanikoMmeM cAra paramparAe~ dekhI jAtI hai---- vaizeSika, sAMkhya, bauddha; 2-naiyAyika; 3--ajJAtanAmaka; 4-jaina / prathama paramparAke anusAra hetuke pakSasatva, sapakSasatva aura vipakSavyAvRttatva ye tIna rUpa haiN| isa paramparAke anugAmI vaizeSika, sAMkhya aura bauddha tIna darzana haiM, jinameM vaizeSika aura sAMkhya hI prAcIna jAna par3ate haiN| pratyakSa aura anumAna rUpase pramANa dvaya vibhAgake viSaya meM jaise bauddha tArkikoM ke Upara kaNAda darzanakA prabhAva spaSTa hai vaise hI hetuke rUpyake viSayameM bhI vaizeSika darzanakA hI anusaraNa bauddha tArkikoMne kiyA jAna par3atA hai| prazastapAda khuda bhI liGgake svarUpake varNanameM eka kArikAkA avataraNa dete haiM jisameM trirUpa hetukA kAzyapakathita rUpase nirdeza hai| mAThara apanI vRttimeM unhIM tIna rUpoMkA nirdeza karate hai (mAThara0 5) / abhidharmakoza, pramANa samuccaya, nyAyapraveza (pR0 1), nyAyabinduH (2.5 se), hetubindu (pR. 4) aura tatvasaMgraha (kA0 1362) Adi sabhI bauddhagranthoM meM unhIM tIna rUpoMko hetu lakSaNa mAnakara trirUpa hetukA hI samarthana kiyA hai| tIna rUpoMke svarUpavarNana evaM samarthana tathA parapakSanirAkaraNamaiM jitanA vistAra evaM vizadIkaraNa bauddha granthoM meM dekhA jAtA hai utanA kisI kevala vaizeSika yA sAMkhya granthameM nhiiN| naiyAyika uparyukta tIna rUpoM ke alAvA abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSitatva ye do rUpa mAnakara hetuke pAJcarUpyakA samarthana karate haiN| yaha samarthana sabase pahale kisane zurU kiyA yaha nizcaya rUpase abhI kahA nahIM jA sakatA / para sambhavataH isakA prathama samarthaka udyotakara (nyAyavA0 1. 1. 5) honA cAhie / hetubinduke TIkAkAra arcaTane (pR0 205) tathA prazastapAdAnugAmI zrIdharane naiyAyikokta pAJcarUpyakA rUpyamai samAveza kiyA hai| yadyapi vAcaspati 1 pro. cArabiTskIke kathanAnusAra isa trairUpyake viSayameM bauddhoMkA asara vaizeSikoMke Upara hai---Buddhist Logic vol. I P. 244. 2 'yadanumeyena sambaddhaM prasiddhaM ca tadanvite / tadabhAve ca nAsyeva talliGgamatumApakam // viparItamato yat syAdekena dvitayena vA! viruddhAsiddhasandigdhamaliGga kAzyapo'bravIt ||'-prshst0 pR0 200 / kandalI pR0 203 ! Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 (tAtparya0 1. 1. 5, 1. 1. 36), jayanta (nyAyama0 pR0 110) zrAdi pichale sabhI naiyAyikoMne ukta pAJcarUpyakA samarthana evaM varNana kiyA hai tathApi vicArasvatantra nyAyaparamparAmeM vaha pAJcarUpya mRtakamuSTikI taraha sthira nahIM rahA / gadAdhara Adi naiyAyikoMne vyApti aura pakSadharmatArUpase hetuke gamakatopayogI tIna rUpakA ho avayavAdimeM saMsUcana kiyA hai| isa taraha pAJcarUpyakA prAthamika naiyAyikAgraha zithila hokara trairUpya taka A gyaa| ukta pAJcarUpyake alAvA chaThA ajJAtatva rUpa ginAkara ghaDpa hetu mAnanevAlI bhI koI paramparA thI jisakA nirdeza aura svaeDana arcaTa' ne 'naiyAyika-mImAMsakAdayaH' aisA sAmAnya kathana karake kiyA hai| nyAyazAstramai jJAyamAna liGgakI karaNatAkA jo prAcIna mata (zAyamAnaM liGga tu karaNaM na hi-muktA0 kA067) khaNDanIya rUpase nirdiSTa hai usakA mUla zAyada usI ghaDrUpa hetuvAdakI paramparAmeM ho| jaina paramparA hetuke ekarUpako hI mAnatI hai aura vaha rUpa hai avinAbhAvaniyama / usakA kahanA yaha nahIM ki hetumeM jo tIna yA pAtra rUpAdi mAne jAte haiM ve asat haiN| usakA kahanA mAtra itanA hI hai ki jaba tIna yA :pA~ca rUpa na hone para bhI kinhI hetuoMse nirvivAda sadanumAna hotA hai taba avinAmAvaniyamake sivAya sakala hetusAdhAraNa dUsarA koI lakSaNa saralatAse banAyA hI nahIM jA sktaa| ataeva tIna yA pA~ca rUpa avinAbhAvaniyamake yathAsambhava prapaJcamAtra hai| yadyapi siddhasenane nyAyAvatArameM hetuko sAdhyAvinAbhAvI kahA hai phira bhI avinAbhAvaniyama hI hetukA ekamAtra rUpa hai aisA samarthana karanevAle sambhavataH sarvaprathama pAtrasvAmI haiN| tattvasaMgrahameM zAntarakSitane jainaparamparAsammata avinAbhAvaniyamarUpa eka lakSaNakA pAtrasvAmIke mantavyarUpase hI nirdeza karake khaeDana kiyA hai / jAna par3atA hai pUrvavartI anya jainatArkikoMne hetuke svarUpa 1 SaDalakSaNo heturityapare naiyAyikamImAMsakAdayo manyante / kAni puna: SaDpANi hetostairiSyante ityAha...trINi caitAni pakSadharmAnvayavyatirekAkhyANi, tathA abAdhitaviSayatvaM caturtha rUpam,...tathA vikSita karakhyatvaM rUpAntaramekA saMkhyA yasya hetudravyasya tadekasaMkhyaM...ya grekasaMkhyAvacchinnAyAM pratiheturahi tAyAM hetuvyaktau hetutva tadA gamakatvaM na tu pratihetusahitAyAmapi dvitvasaMkhyAyuktAyAm...tathA jJAtatvaM ca zAnaviSayatvaM ca, na hyajJAto hetuH svasattAmAtreNa gaemako yukta iti |'-hetuvi0 TI0 pR0 205 / 2. 'anyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzaGkatte-nAnyathAnupapanatvaM yatra tatra trayeNa kim / anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ||'-ttvsN0 kA0 1364-66 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpase avinAbhAvaniyamakA kathana sAmAnyataH kiyA hogA / para usakA sayuktika samarthana aura bauddhasammata rUpyakA khaNDana sarvaprathama pAtrasvAmIne hI kiyA hogA anyathAnupapannatvaM yatra tatra zrayeNa kim / / nAnyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / / nyAyavi0 pR0 177 yaha kharA inakArikA akalaGka, vidyAnanda ( pramANapa0 pR0 72) zrAdine uddhata kI hai vaha pAtrasvAmikatRka honI caahie| pAtrasvAmIke dvArA jo parasammata rUpyakA khaNDana jaimaparamparAmeM zurU huzrA usIkA pichale akalaGka (pramANase0 pR0 66 A ) Adi digambara zvetAmbara tArkikoMne anusaraNa kiyA hai| aurUpyakhaNDanake bAda jainaparamparAmeM pAJcarUpyakA bhI khaNDana zurU huaa| ataeva vidyAnanda (pramANapa0 pR0 72), prabhAcandra (prameyaka pR0 103), vAdI devasUri ( syAdvAdara0 pR0 521 ) Adike digambarIya-zvetAmmarIya pichale tarkagranthoMmeM gairUpya aura pAJcarUpyakA sAtha hI savistara khaNDana dekhA jAtA hai| AcArya hemacandra usI paramparAko lekara rUpya tathA pAJcalapya donokA nirAsa karate haiN| yadyapi viSayadRSTise zrA. hemacandrakA khaNDana vidyAnanda Adi pUrvavatIM zrAcAryoMke khaNDanake samAna hI hai tathApi inakA zAndika sAmya vizeSataH anantavIrya kI pramaiyaratnamAlAke sAtha hai| anya sabhI pUrvavartI jainatAkikoMse A0 hemacandra kI eka vizeSatA jo aneka sthaloM meM dekhI jAtI hai vaha yahA~ bhI hai| vaha vizeSatA---saMkSepa meM bhI kisI na kisI nae vicArakA jainaparamparAmeM saMgrahIkaraNamAtra hai| hama dekhate haiM ki prA. hemacandrane bauddhasammata trairUpyakA pUrvapakSa rakhate samaya jo vistRta avataraNa nyAyabindukI dharmocarIya vRttimese akSarazaH liyA hai vaha anya kisI pUrvavatI jaima tarkagranthameM nahIM hai| yadyapi vaha vicAra bauddhatArkikakRta hai tathApi jaina tarkazAstra ke abhyAsiyoMke vAste cAhe pUrvapada rUpase bhI vaha vicAra khAsa jJAtavya hai / Upara jisa 'anyathAnupapannatva' kArikAkA ullekha kiyA hai vaha niHsandeha tarkasiddha honeke kAraNa sarvatra jainaparamparAmeM pratiSThita ho gaI hai| yahA~ taka ki usI kArikAkA anukaraNa karake vidyAnandane thor3e hera-pherake sAtha pAJcarUpyakhaNDana viSayaka bhI kArikA banA DAlI hai--(pramAepa0 puu072)| isa kArikAkI pratiSThA tarkabala para aura tarkakSetrameM hI rahanI cAhie thI para isake prabhAvake kAyala atArkika bhaktoMne isakI pratiSThA managaDhanta DhaGgase bddh'aaii| aura yahA~ taka baha bar3hI ki khuda tarkagranthalekhaka zrAcArya bhI usa kalpita DhaGgake Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikAra bane / kisI ne kahA ki usa kArikAke kartA aura dAtA mUlameM sImandharasvAmI nAmaka tIrthaGkara haiN| kisIne kahA ki sImandharasvAmIse padmAvatI nAmaka devatA isa kArikAko lAI aura pAtrakesarI svAmIko usane vaha kArikA dii| isa taraha kisI bhI tArkika manuSyake mukha meM se nikalanekI aikAntika yogyatA rakhanevAlI isa kArikAko sImandharasvAmAke mukhamaiM se andhabhaktike kAraNa janma lenA par3A-sanmatiTI0 pR0 566 (7) / astu / jo kucha ho prA0 hemacandra bhI usa kArikAkA upayoga karate haiN| itanA to avazya jAma par3atA hai ki isa kArikAke sambhavataH udbhAvaka pAtrasvAmI digambara paramparAke hI haiN| kyoMki bhaktipUrNa una managaDhanta kalpanAoMkI sRSTi kevala digambarIya paramparA taka hI sImita hai| I0 1636 [pramANa mImAMsA