Book Title: Hemchandracharyani Sahitya Sadhna
Author(s): Kumarpal Desai
Publisher: Jaibhikkhu Sahitya Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034275/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA kumArapALa desAI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama AvRtti : me 1988 dvitIya AvRtti : sapTembara 1998 0 sarva hakka lekhakanA kiMmata : prakAzake : kumArapALa desAI (mAnad maMtrI) zrI jayabhikhkhuM sAhitya TrasTa 13/bI, caMdranagara sosAyaTI pAlaDI, amadAvAda-38007 mukhya vikretA : hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA mudra ke : bhagavatI pharsaTa sI,15, bAraDolapurA, dariyApura daravAjA bahAra amadAvAda-3804 kSitijanA ovAre pragaTelA sahasaraminA tejabiMbamAMthI phUTatAM kiraNo ekasAthe jana ane vana, mAnava ane makAna - ema sarvane sarva dizAethI ajavALe che te ja rIte kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanA virATa pratibhApuMjamAMthI pragaTatI tejasaravANIoe samakAlIna prajAjIvananAM sarva aMgone prakAzita karyA che. gujarAtI bhASAnuM prabhAta kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryathI UghaDe che. gujarAtanI asmitAnA e prathama chaDIdAra. bhAratabharanA sArasvata diggajonI paMktimAM sthAna dharAve tevo gujarAtI vidvattAno apratima mAnadaMDa hemacaMdrAcAryathI sthapAya che. solaMkIyuganI vidvattA, rAjasattA, lokavyavahAra, janajIvana, bhASA, sAhitya, sabhyatA ane saMskAritA - A badhAM ja kSetro emanI vizALa pratibhAnA tejathI chavAI gayAM hatAM. AthI savAla e jAge che ke emane jyotirdhara kahevA ke yugapravartaka gaNavA ? Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D mahAsamartha sArasvata kahevA ke jIvanakalAdhara kahevA ? samanvayadRSTi dharAvatA mahAna AcArya gaNavA ke pachI bharapUra gujarAtI prajAnI sUtelI asmitAne jagADanArA lokanAyaka kahevAya. 4 DaoN. piTarsane emanA jIvanakArya vize Azcarya vyakta karatAM hemacaMdrAcAryane jJAnano mahAsAgara (Ocean of Knowledge) kahyA hatA. paM. becaradAsa dozI emanA agAdha pAMDityapUrNa vyaktitvane "jIvaMta zabdakoza" kahIne aMjali Ape che. to muni puNyavijayajI emanI sarvadharmasamabhAva ane anekAMta dRSTine joIne temane "syAdvAdavijJAnamUrti "" tarIke oLakhAve che. kanaiyAlAla munazI ane dhUmaketu jevA gujarAtanA prathama paMktinA sarjakoe paNa emanI sAhityopAsanAne bhavya aMjali arpI che. zrI kanaiyAlAla munazI hemacaMdrAcAryanI "gujarAtanA sAhityasvAmIonA ziromaNi ane gujarAtanI asmitAno pAyo nAkhanAra jyotirdhara" tarIke oLakha Ape che. jyAre hemacaMdrAcAryanA caritrakAra zrI dhUmaketu emane "ha2koI jamAnAnA mahApuruSa"" tarIke Adara Ape che. keTalAke hemacaMdrAcAryane siddhahema, divAkara ane Arya suhastinA anugAmI tarIke joyA che, to koIe emanI sAhityasevAne anulakSIne bIjA pataMjali, pANini, mammaTa, piMgalAcArya, bhaTTi ke amarasiMha kozakAra tarIke oLakhAvavAno prayatna karyo che. judA judA kSetranI emanI siddhine mATe emaNe judAM judAM vizeSaNo prayojyAM che. chevaTe kaLikALasarvajJa kahIne A eka vizeSaNamAM badhAM vizeSaNono samAveza karavAmAM Avyo. joke dIvAna bahAdura kRSNalAla mo. jhaverI to kahe che ke kaLikALasarvajJa karatAM paNa vadhu uccatA darzAvatuM vizeSaNa vAparo topaNa temAM saheje atizayokti kahevAze nahi. - hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA gujarAtanA saMskArajIvana para najara karIe to sAhitya, samAja, deza, saMskAra ke sAdhutAnA kSetramAM vyApI jatI emanI tole Ave tevI, bIjI koI vibhUti jovA maLatI nathI. sAMpradAyikatAnI saMkIrNa dIvAlone oLaMgIne teo potAnA saMyama, sAhitya ane sAdhutAnA baLe gujarAtanA saMskArasvAmI, parama sArasvata ane sanmAnanIya rAjaguru tarIke mokhare rahyA. emaNe jIvanadharma uparAMta lokadharma, rAjadharma ane yuddhadharmanI rAjA ane prajAne yogya samaja ApI. nirlepa sAdhutA hovA chatAM teo vyavahAradakSa rahyA hatA. vastutaH teo vyavahAradakSa vidvahRrya hatA. emanI vidvattA mAtra pothIpurANamAM baddha nahotI. tenAthI emaNe prajAkIya asmitAno utkarSa sAdhyo hato. koI pada ke mobhAnI paravA karyA vagara gurjara saMskRtinA pAyAmAM zrI ane sarasvatInI sthApanA karI batAvavA mathato akSarapuruSArtha temaNe jiMdagIbhara avirata sAdhyo hato. gurjara dezanA rAjA ane prajA ubhayanA saMskAranirmAtA, niHspRhI sAdhu, samayadharmI kuzaLa rAjanItijJa ane gahana adhyAtmayoganA UrdhvagAmI yAtrika paNa hatA. prazna e thAya ke kaye samaye emaNe jIvanamAM kayuM kArya karyuM haze ? sAdhutAnA AcAro sAcavIne kaI rIte jAherajIvananI ATalI badhI preraka pravRtti karI haze ? azokanA zilAlekhamAM kotarAyela ahiMsAnI bhAvanAno choDa emaNe kaI rIte gurjarabhUmimAM vAvIne ugADyo haze ? ATalAM vibhinna kSetromAM sAteka dAyakA jeTalA dIrghakALa sudhI emanA jevuM bhagIratha ane ciraMjIva kArya karanAra anya koI vibhUti madhyakAlIna gujarAtanA itihAsamAM maLavI muzkela che. bahumukhI pratibhAvALA temanA A virATa vyaktitvane kAraNe gujarAtanA sAMskRtika itihAsanA A suvarNayugane "hemayuga" gaNavAmAM Ave che. gurjara saMskRtinA be mukhya pAyA ahiMsA ane anekAMta-siddhAMtane hemacaMdrAcArya daDhamUla karI Ape che. arvAcIna 5 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 _ u temacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA gha_.. kALamAM gAMdhIjIe teno jIvananAM tamAma kSetromAM prayoga karI batAvyo te jotAM hemacaMdrAcAryanA jIvanakAryanuM sAtatya gAMdhIjImAM dekhAya. hemacaMdrAcAryanA sAhityamAMnuM viSayavaividhya AzcaryakAraka lAge che. kAvya, nyAya, koza, yoga, chaMda, alaMkAra, itihAsa, purANa ane vyAkaraNa - ema aneka viSayo para emaNe zAstrIya pAMDityapUrNa graMthonI racanA karI che. A graMthomAMthI e paNa khyAla Ave che ke teo maMtra, taMtra, zilpa, vaidaka, yaMtra, jyotiSa, yuddha zAstra, vanaspatividyA, sAmudrikazAstra, rasAyaNazAstra, ratnavidyA vagere vidyAonA paNa jJAtA hatA. emanuM samagra lekhanakArya jotAM ema lAge che ke gahana ciMtanazIlatA, apratima sarjakatA ane marmagAmI bhAvayitrI pratibhA vinA ATaluM vipula ane sattvazIla sAhitya eka vyaktinA jIvanakALa daramiyAna sarjAvuM lagabhaga azakya che. vidyAbhyAsa, vicAronI vizadatA jALavIne viSayanI sacoTa ane sAMgopAMga carcA thAya tevI ojasvI AlekhanarItinuM Ayojana emaNe karelI graMtharacanAmAM sAmAnyatayA jovA maLe che. saMskRta uparAMta prAkRta, apabhraMza ane dezya bhASAno vADmayamAM paNa emanI lekhinIe sahaja vihAra karelo che. emanuM prAkRta vyAkaraNa to samagra bhAratIya vADmayamAM e viSayanA apUrva ane ananya graMtha tarIke Adara pAmyuM che. temaNe emAM badhA prakAranI prAkRtane lagatuM vyAkaraNa ApyuM. temaNe svaracita kRtio para vistRta svopajJa TIkA lakhI che. lupta thayelA sAhityamAMthI aneka avataraNo TAMkIne emaNe lokasAhityanI hRdayasparzitAno sarvaprathama saMkta Apyo. anugAmIone mATe gahana viSayane sugama rIte Ayojanabaddha paddhatie AlekhavAno Adarza temaNe pUro pADyo ema kahI zakAya. temanI A khAsiyata vizada bhASA, prAsAdika zailI ane viSayano sarvagrAhI hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 0 1 paricaya ApatA mImAMsAgraMthomAM khAsa dhyAna kheMce che. 'siddhahemazabdAnuzAsana', 'jyAzraya" mahAkAvya ke 'triSaSTizalAkApurUSacarita' jevA vizALakAya graMtho to emanA pratibhAtaMbha jevA che, paNa *anyayogavyavacchedaddhAtrizikA' jevA batrIsa zlokanA nAnA stutikAvyamAM paNa emanI pratibhAnA sphalliMgono sparza thayA vinA raheto nathI. gujarAtanI lUkhIsUkI bhUmi para hemacaMdrAcArya Ama sarasvatIno dhodha vahevaDAvyo ane bhaviSyamAM UghaDanArI gujarAtI bhASAnAM bIjane tatkAlIna bolatI bhASAnA jalasiMcana sAthe jJAna, vidvattA, zAstrIyatAno puTa caDAvyo e moTA sadbhAgyanI vAta che. maitrakavaMzano rAjA guhasena saMskRta, prAkRta ane apabhraMza - ema traNeya bhASAmAM racanA karato hato tevA ullekho sAMpaDe che. hemacaMdrAcAryanA A traNe bhASAmAM racAyelA graMtho to maLe che, paNa, ethIye vizeSa temaNe A traNeya bhASAnA koza ane vyAkaraNa racIne ananya abhyAsasAdhana sulabha karI ApyuM. Ane pariNAme jainetara vidvAnomAM paNa hemacaMdrAcAryanI kRtio Adara pAmI. chaMdazAstranA TIkAkAra halAyudha jevA to hemacaMdrAcAryanI kRtionA sIdhesIdhA graMthasaMdarbho ja TAMke che. siddharAja nuM zaurya ane kumArapALanI saMskArapriyatA hemacaMdrAcAryanI sAdhutAnI jyotathI vadhu prakAzita banI. hemacaMdrAcArya vinA solaMkIyuganA suvarNakALanA sImADA mAtra prajAnI bhautika siddhi-samRddhi sudhI ja sImita raheta. jJAna ane saMskAranA samanvayarUpa zIla vikasyuM hota ke kema e prazna che. vidyAnuM teja rAjAonI AMkhamAM AMjIne prajAjIvananAM sarva kSetrone e teja thI prakAzita karanAra samartha saMskRtipuruSa te hemacaMdrAcArya. sAhitya ane itihAsa, zAstra ane kaLA, vyAkaraNa ane tarka, dharma ane vyavahAra, sAdhutA ane sarasatA tathA rAjA ane prajA ema vibhinna stare sahaja samanvaya Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 | hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA sAdhI batAvanAra kImiyAgara saMskArazilpI eTale hemacaMdrAcArya, AthI ja 'dhUmaketu' kahe che - "hemacaMdrAcArya vinA gujarAtI bhASAno janma kalpI zakato nathI; emanA vinA varSo sudhI gujarAtane jAgrata rAkhanArI saMskAritA kalpI zakAtI nathI; ane emanA vinA gujarAtI prajAnAM khAsa lakSaNo - samanvaya, viveka, ahiMsA, prema, zuddha sadAcAra ane prAmANika vyavahAra praNAlikA - kalpI zakAtAM nathI. hemacaMdrAcArya mAnava tarIke mahAna hatA; sAdhu tarIke vadhAre mahAna hato; paNa saMskAradraSTA tarIke to e sauthI vadhAre mahAna hatA. emaNe je saMskAra reDyA, emaNe je bhASA ApI, emaNe lokone je rIte bolatA karyA, emaNe je sAhitya ApyuM - e saghaLuM AjanA gujarAtanI nasamAM hajI vahI rahyuM che, ane eTale, e mahAna gujarAtI tarIke itihAsamAM prasiddhi pAmavAyogya I hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 9 graMthonI ghaNI hastaprato sAMpaDI. hemacaMdrAcAryanA A kAryamAM rAmacaMdra, guNacaMdra ane mahendra jevA vidvAna ziSyono samudAya emane sahAyaka thayo hato. vidyopAsanAnuM kevuM bhavya vAtAvaraNa e samaye racAyuM haze, enI kalpanA ja romAMcakArI lAge che. emanA graMthonI lahiyAo pAse asaMkhya pratilipio karAvavAmAM AvI hatI ane e pratilipione bhAratanA aneka graMthabhaMDAromAM sthApita karavAmAM AvI hatI. A kAraNe ja temanA jIvanakALamAM ja lakhAyelI keTalIka pratilipio Aje paNa upalabdha thAya che. e pachInAM navaso varSanA dIrdhakALamAM A graMthonI pratilipio thatI rahI che. Aje bhAgye ja koI evo jaina graMthabhaMDAra haze, jyAM hemacaMdrAcAryanA koI ne koI graMthanI pratilipi na hoya. hemacaMdrAcAryanA graMthono abhyAsa karatAM pUrve graMtharacanAno hatu ke uddeza jovo jarUrI banaze. A niHspRhI sAdhune kaviyaza meLavavAnI to kalpanA ja kyAMthI hoya ? yaza, artha ke nAmanAthI to sAdhutAnA zikhara samA A graMthakAra para hoya. e ja rIte graMtharacanA pAchaLa vidvattA ke pAMDityanA pradarzanano paNa Azaya na hoya. hemacaMdrAcAryano hetu to vidyAsevIone sugama ane subodha bane e rIte bhinna bhinna viSayonuM sarvAgINa ane sArabhUta Akalana karavAno hato. AmAM je avyavasthita hatuM ane emaNe vyavasthita karyuM. jyAM kSati hatI tyAM enuM nivAraNa karyuM. lokakaMThamAM hatuM ene lipibaddha karyuM. pustakomAM hatuM tenuM Akalana karyuM. vedastha vicAronuM dohana karyuM. A rIte kAvyo racIne kavi banavuM ke graMtho lakhIne vidyAgarva dhAraNa karavo tevA koI hetune badale hemacaMdrAcArye vidyAprItithI prerAIne lokasaMgraha arthe potAnI saghaLI zakti kAme lagADI hatI. temaNe yathA avakAza svataMtra vicAraNA ke maulika ciMtana paNa ApyuM che. puruSa che.ja8 hemacaMdrAcAryanI vipula akSarapravRtti siddharAja ane kumArapALanA rAjyAzraye thaI hatI tema kahevuM te karatAM te pravRtti be rAjavIonA zreyArthe cAlI hatI ema kahevuM vizeSa yogya che. teo baMne rAjavIonA AdarapAtra mArgadarzaka ane salAhakAra paNa hatA. siddharAjanI jJAnopAsanA ane kumArapALanI saMskArapriyatAnA teo vidhAyaka banyA hatA. rAjA vikrama ane kavi kAlidAsa athavA to rAjA bhoja ane kavi dhanapAla sAthe siddharAja-kumArapALa ane hemacaMdrAcAryanI joDInI sarakhAmaNI karavI yogya nathI. rAjA sAthenA emanA saMbaMdhanI tulanA to ghaNe aMze svAmI rAmadAsa ane chatrapati zivAjI sAthe thaI zake. siddharAja ane kumArapALanI madadathI hemacaMdrAcAryane jUnA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA | A udezane lakSamAM rAkhyA vagara kaLikALasarvajJanA graMthono abhyAsa karanAra bhUlathI evo AkSepa karI bese ke emaNe to pUrvagraMthomAMthI utArA ja karyA che. joke chellA ATha-nava saikAothI emanA graMthonA avirata paThana-pAThana parathI emanA vidyAkIya puruSArthanuM sAphalya pragaTa thayuM che. prAcIna itihAsamAM ke hemacaMdrAcAryanI pUrve ATalA vibhinna viSaya para saLaMga zAstrIya ane abhyAsapUrNa graMtho ApanAra hemacaMdrAcArya jevI bhAgye ja koI virala pratibhA maLI Avaze. e jJAnajyotie dUra karelA ajJAnanA aMdhakAra vize zrI somaprabhAcArya he che - klupta vyAkaraNaM navaM viracita chaMdo navaM yASayAlaMkArI prathito navau prakaTita zrIyogazArakhaM navam / tarka: saMjanito navo jinavarAdInAM caritra navaM banda yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH // navuM vyAkaraNa kahyuM; navuM chaMdazAstra racyuM; dayAzraya mahAkAvya ane alaMkArazAstrane vistAryA ane navA ja prakaTa karyA. zrIyogazAstrane paNa navuM racyuM; navA tarkazAstrane janma Apyo; jinavaronAM caritrono navo graMtha racyo; kaI kaI rIte zrI hemacaMdrAcArye ajJAnane dUra karyuM nathI ? graMthabhaMDAromAM kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanI aneka kRtio maLe che. A kRtionI vizvasanIyatAnA nirdhAraNamAM kartAe pote keTalIka kRtione aMte karelA ullekho sahAyaka bane che. vaLI e pachI somaprabhAcAryuM ane prabhAcaMdra emanI kRtionA ullekho ApyA che. gujarAtI sAhityanA paroDhano jhAMkho prakAza 'siddhahemazabdAnuzAsana sauprathama darzAvyo. hemacaMdrAcAryanI vipula sAhityaracanAnI gaMgotrIno prAraMbha gujarAtanI asmitA ane saMskAritA jagADanArI eka ghaTanAnA - 1 hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA ll pratibhAvamAMthI thayo. jayasiMha siddharAja mAlavapati zrI yazovarmAne harAvI, dhArAnagarIno dhvaMsa karI, teno amUlya graMthabhaMDAra pATaNamAM lAvyA. A graMthabhaMDAramAM bhojarAjaviracita "sarasvatIkaMThAbharaNa' nAmanA vyAkaraNagraMtha para siddharAjanI dRSTi paDI. vizeSa tapAsa karatAM ene jANavA maLyuM ke pote je pradezane parAjita karyo che e pradezanA bhojanuM vyAkaraNa ja enA rAjyamAM bhaNAvAtuM hatuM. bhoja rAjanI vidvattAnI prazaMsAe siddharAjane enA mAtra pradezavijayanI laghutA dekhADI. A samaye bhojanA vyAkaraNa karatAM caDiyAtuM vyAkaraNa racI zake tevA samartha zaktizALI hemacaMdrAcArya ja hatA. vi. saM. 1193mAM emane A vyAkaraNa lakhavAnuM soMpAyuM. siddharAje te mATe TheraTherathI hastaprato maMgAvI. cheka kAzmIrathI ATha vyAkaraNo maMgAvyAM. A vyAkaraNonI madadathI ane sva-pratibhAthI kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArye 'siddhahemazabdAnuzAsana' nAmanA vyAkaraNanI racanA karI. siddharAjanI vinaMtIthI A vyAkaraNa racAyuM hovAthI prathama enuM nAma joDIne nAmAbhidhAna karyuM. agAunA vyAkaraNagraMthomAM ativistAra, durbodhatA ane kramabhaMga - e traNa doSo jovA maLatA hatA. hemacaMdrAcArya A vyAkaraNanI racanAmAM saMkSepa, sugamatA ane kramabaddha Ayojana rAkhIne e traNe doSathI mukta rahyA. A vyAkaraNagraMthanI bIjI vizeSatA e che ke enAM pAMceya aMgo* hemacaMdrAcArye pote lakhyAM che. bIjA vaiyAkaraNoe vyAkaraNasUtra ane bahu bahu to tenA uparanI vRttinI racanA karI che. vyAkaraNanA anya aMgonI racanA to anugAmIo kare evI paripATI hatI. hemacaMdrAcArye A pAMceya aMgonI racanA pote karIne pANini, bhaTTajI dIkSita ane bhaTTi e traNeya vaiyAkaraNonuM * vyAkaraNanAM pAMca aMgo te : (1) sUtrapATha; (2) uNAdigaNasUtra (3) liMgAnuzAsana; (4) dhAtupArAyaNa; ane (5) gaNapATha. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12_ _ _ hemacaMdrAcAryanI sASThityasAdhanA 2 kAma e kale hAthe karyuM. emanA A vyAkaraNagraMthe vardhamAnasUri ane buddhisAgarasUrijInA vyAkaraNagraMthone vistRta karI dIdhA. pANininA saMskRta vyAkaraNa pachInuM eka bIjuM noMdhapAtra vyAkaraNa te 'siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana' gaNAya che. pANininAM sUtronI yojanA karatAM hemacaMdrAcAryanAM sUtronI yojanAmAM abhyAsakane te sugama thAya teno khyAla rekhAyo che. abhyAsa arthe graMtha racavAno uddeza hovAthI ja jyAM pUrvAcAryanAM sUtrothI kAma cAlyuM tyAM e ja sUtro emaNe kAyama rAkhyAM che. AthI zAkaTAyana ane hemacaMdrAcAryanAM sUtromAM moTuM sAmya jovA maLe che. jyAM doSa, truTi ke durbodhatA dekhAya tyAM maulika umeraNathI sUtrone sugrAhya banAvavAno prayAsa karyo che. eka varSamAM A vyAkaraNanAM sUtro ane laghuvRtti temaNe racyAM haze. enI bRhatti ane bIjAM aMgonuM nirmANa temaNe pachIthI karyuM haze. mULasUtra, dhAtu, gaNapATha, uNAdi pratyaya ane liMgAnuzAsana - ema paMcAMgI vyAkaraNanI racanA emaNe savA lAkha zlokomAM karI hatI. merUtuMgAcAryuM paNa noMdhyuM che ke hemacaMdrAcArye A vyAkaraNa savA lAkha zlokonuM racyuM hatuM. A vyAkaraNanA ATha adhyAya che. enI kula sUtrasaMkhyA 4685 che. prAkRta vyAkaraNane lagatAM sUtro bAda karIe to saMskRta vyAkaraNanAM 3pa66 sutro maLe che. A vyAkaraNagraMthanA AThamA adhyAyamAM maLatI prAkRta ane apabhraMzanI carcA e A graMthanI abhyAsIone AkarSatI vizeSatA che. jema pANinie 'aSTAdhyAyI' nAmanA sarvotkRSTa vyAkaraNamAM vaidika vyAkaraNa prayojyuM che, e ja rIte hemacaMdrAcAryuM 'siddhahema'nA AThamA adhyAyamAM prAkRta ane apabhraMza - prAcIna gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa yojyuM che. emanuM prAkRta vyAkaraNa badhAM prAkRta vyAkaraNamAM vadhu pUrNa ane vyavasthita che. emanA apabhraMza hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 13 vyAkaraNe apabhraMza sAhityanI rasasamRddhino kharekharo paricaya karAvyo. A vyAkaraNa saMkSipta hovA chatAM emAM badhAM aMgono samAveza thayo che. Ama saMskRta, prAkRta ane apabhraMza bhASAnuM 'siddhahema' jevuM vyAkaraNa e pachI adyApi lakhAyuM nathI. abhyAsIne anukULa evI AnI viSayagoThavaNI ane paribhASAne kAraNe epha. klihorna (F. Keplhorn) 'The best grammar of the Indian middle ages' kahe che. prAcIna bhASAonA pratyeka abhyAsIne mATe 'siddhahema ' anivArya pravezadvAra gaNAya, A vyAkaraNe rAjA siddharAja ane AcArya hemacaMdranI akSarakIrti samagra dezamAM prasarAvI. A vyAkaraNane hAthI para aMbADImAM mUkIne dhAmadhUmathI pATaNamAM enI zobhAyAtrA kADhavAmAM AvI. e rIte gujarAtamAM vidyApratiSThAno prAraMbha thayo, siddharAje rAjyanA traNaso lahiyA rokIne AnI aneka pratilipio taiyAra karAvI, eTaluM ja nahi paraMtu aMga, baMga, koMkaNa, karNATaka temaja kAzamIra sudhI AkhA dezamAM temaja nepALa, zrIlaMkA ane irAna jevA dUradUranA dezomAM enI pratilipio mokalAvI. gujarAtI vidvattAnI jJAnajyota ema evI suMdara rIte pragaTI ke eno prakAza pahelI vAra dezanA sImADAone vIMdhIne dezapAra gayo. vANijyamAM dezAvara kheDanAra gujarAte jJAnaprasAramAM pahelI vAra dezAvara kheDyo. A graMtha para vighAdharagaNi devAnaMda ane vAyaTagacchIya amaracaMdrasUrie racanAo karI che. "siddhahema'nI racanA pachI lagabhaga traNaso varSa bAda vi. saM. 1492mAM jinamaMDanagaNie emanA 'kumArapALa prabaMdha 'mAM lakhyuM ke zabdasamudranA pAragAmI hemacaMdrAcArye ekalAe AvuM zabdAnuzAsana racyuM. temanI matinI kaI rIte stuti karIe ?'' ema kahIne hemacaMdranA vyAkaraNanI prazastirUpe potAnA samayamAM cAlatI uktino nIce pramANe ullekha karyo che : Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 _n hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA ____ ___ bhAta pANini saMvRNu pralapitaM kAtaMrakathAkathA, mA kApI kaTu zAkaTAyanavayaH kSudreNa cAreNa kim ?/ kA kaMThAbharaNAdibhirvalasyatyAtmAnamanyairapi jUtho caDhi tAvamathurA WI/rAddhahemogya: f/97/ bhAI pANini ! tArA apalopa baMdha kara, vararuci ! tAruM kAtaMtra vyAkaraNa kaMthA jevuM che eTale tane to zuM kahuM ? zAkaTAyana ! tArAM kaDavAM vacana kADhIza ja nahi. ane caMdra ! tAruM cAMdra vyAkaraNa sAra vagaranuM che eTale tArI vAta paNa karato nathI. jyAM sudhI hemacaMdranI arthagaMbhIra madhura vANI A jagatamAM vidyamAna che tyAM sudhI kaMThAbharaNAdi bIjAM vyAkaraNo bhaNI kayo puruSa potAnI buddhine jaDa kare ?'' 'siddhahemazabdAnuzAsana'nA eka svataMtra vibhAga tarIke hemaliMgAnuzAsana' prApta thAya che. ATha adhyAyanAM 763 sUtromAM AnI racanA karI che. AnI pAchaLano temano hetu to abhyAsIone liMgavidhAnanuM jJAna prApta thAya te che. AthI bIjA liMgAnuzAsana karatAM A kRti vistRta ane nokhI bhAta pADanArI che. padyabaMdhamAM racAyelA A geya graMthamAM hemacaMdrAcArye amarakozanI zailI pramANe padyamAM strIliMga, pulliga ane napuMsakaliMga - ema traNeya liMgomAM zabdonuM vargIkaraNa karyuM che. | 'zabdAnuzAsana' ane "kAvyAnuzAsana' pachI kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArye 'chaMdonuzAsana'nI racanA karI. pUrvAcAryonI paddhati anusAra jijJAsu vidyArthIone chaMdovidhAnanuM jJAna maLe tevo AnI pAchaLano uddeza hato. 'kAvyAnuzAsana' ane 'chaMdonuzAsana'ne lakSamAM rAkhIne vikhyAta saMzodhaka ema vinTaraniTjha "The Life of Hemchandracharya" pustakanA AmukhamAM noMdhe che. hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 15 "Hemchandra's learned books, it is true, are not distinguished by any great originality, but they display a truly encyclopaedic erudition and an enormous amount of reading, besides a practical sense which makes them very useful. This applies also to his manuals of poetics and metrics, the Kavyanusasanand the Chandonus asana, each accompanied by the author's own commentary." saMskRta bhASAmAM chaMdonAM lakSaNa ApyA pachI enAM udAharaNa saMskRta, prAkta athavA apabhraMza bhASAmAM ApyAM che. A udAharaNomAMnAM keTalAMka udAharaNo hemacaMdrAcArye yojelAM che. vaLI AmAM siddharAja , kumArapALa vagerenI prazastirUpa, svopajJa kAvyadRSTAMto ApyAM che jemAMthI e samayanI aitihAsika vigato maLe che, tethI A graMthanuM aitihAsika dRSTie paNa ghaNuM mahattva che. A graMthane saMskRta-prAkRta bhASAnuM piMgaLa ja kahevAya. saMskRta, prAta ke apabhraMzamAM pravartamAna badhA ja chaMdonI AmAM sodAharaNa carcA karavAmAM AvI che. arvAcIna chaMdazAstrano abhyAsa karanArane saMskRta, prAkRta ane apabhraMza chaMdazAstranI jANakArI jarUrI che ane te chaMdonI zAstrIya vivecanA ekamAtra "chaMdonuzAsanamAMthI maLI rahe che. vaLI arvAcIna chaMdazAstranI dRSTie paNa A graMthamAM keTalIka upayogI carcA maLe che. AjanA kavio je prakArano chaMdono saMkara karI rahyA che temaja gaNitadRSTie varNagaNonA pherabadalA karI aneka navA chaMdonI yojanA kare che, tenI carcA hemacaMdrAcArye karI che.' eka vaiyAkaraNa tarIke kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArya viziSTa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 - hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D sthAna dharAve che. mahAna vaiyAkaraNa pANinie potAnA vyAkaraNa 'aSTAdhyAyI' dvArA pUrvaparaMparAmAM eka potIkI paraMparAnuM nirmANa karyuM hatuM. pANininI pUrve zaunaka, zAkaTAyana jevA aneka vyAkaraNIo thayA hatA, paraMtu pANininA vyAkaraNe eka paraMparA sthApI. emAM kAtyAyana ke pataMjalie saMzodhana-umeraNa karyuM, paraMtu pANininI vaiyAkaraNa tarIkenI pratiSThA to sadIothI akSata rahI. saMskRta bhASAnA aMtima vyAkaraNazAstrI banyA AcArya hemacaMdrAcArya. saMskRta vyAkaraNaparaMparAmAM emanA pradAnane kAraNe hemasaMpradAya Ubho thayo. emanA vyAkaraNano uttarakAlIna jaina vyAkaraNo para vizeSa prabhAva dRSTigocara thAya che. zvetAmbara saMpradAyanA keTalAka AcAryoe hemacaMdrAcAryanA vyAkaraNane AdhAre aneka graMthonI racanA karI che. AvA AThathI dasa vyAkhyAkAra maLe che.15 apabhraMza vyAkaraNa te kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanuM cirakAlIna mahattva dharAvatuM pradAna gaNAze. 'zabdAnuzAsana'nA AThamA adhyAyanA prAkRta vyAkaraNamAM hemacaMdrAcArya mahArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA, paizAcI ane apabhraMza ema cha bhASAonI carcA karI che. apabhraMza vibhAgamAM noMdhelA duhAonuM vaividhya AkarSaka che. apabhraMzanAM sUtronI vRttimAM lagabhaga 177 duhAo hemacaMdrAcArye noMdhyA che, jemAM upadezAtmaka, vI22sapradhAna, paurANika, zRMgArarasapradhAna ane jaina dharmane lagatA duhAo maLe che. A duhAomAM keTalAka lokokti rUpe UtarelA che. A apabhraMza duhAo cheka gujarAtI bhASA sudhI UtarI AvyA che. apabhraMza duhAnuM arvAcIna bhASAmAM kevuM rUpAMtara thayuM che tenI tapAsa saMzodhako mATe rasaprada viSaya bane tema che. AThamA adhyAyamAM hemacaMdrAcArya eka apabhraMza duho TAMke che - hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 'vAya uDDAyaMtiae~ piu vivuDa sahasa-tti / adhyA valayA mahihi gaya acyA kucha taDa-tti / / 16 / / 17 lAMbA samayathI preyasI viraha anubhavatI hatI, teno deha paNa kSINa banI gayo hato. AvI virahAkula strI kAgaDAne uDADavA jatI hatI tyAM ja ekAeka enA patine Avato joyo. ciravirahiNI para enI kevI asara thaI ? aDadhAM valaya jamIna para paDI gayAM, virahane kAraNe hAtha durbaLa banI gayo hato mATe. jyAre aDadhAM taDa thaIne tUTI gayAM, priyatamanAM darzanathI AnaMdita thayelI virahiNInuM kAMDuM phUlI gayuM mATe,16 lokabhASAmAM maLatA duhAomAM AnAM be rUpAMtara maLe che. enuM eka sAmAnya rUpAMtara A che - 'kAmana kAga UDAvatI, piyu A jhabakAM; AdhI cUDI kara lagI, AdhI gaI taDakA.' A ja duhAnuM eka bIjuM camatkRtipUrNa rUpAMtara maLe che. emAM aDadhI cUDIo virahane kAraNe kSINadeha thavAthI jamIna para paDI gaI evuM darzAvavAne badale kavie darzAvyuM che ke aDadhI kAgaDAnA gaLAmAM parovAI gaI. bAkInI aDadhI cUDIo bhAMgIne bhoMya para paDI. 'kAga UDAvaNa dhaNa khaDI, Aryo pIva bhaDaka; AdhI cUDI kAga-gala, AdhI bhuMya taDakka !' apabhraMza vyAkaraNamAM maLatA duhAomAM kAvyasauMdarya, bhAvavaividhya ane bhArobhAra kavitva che. A duhAo dvArA e samayanA lokasAhityanI anupama jhAMkhI thAya che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ___ __ hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA ___ apabhraMza bhASAnuM vistRta anuzAsana racanAra hemacaMdrAcArya sauprathama che. temaNe bhinna bhinna pradezomAM pracalita upabhASA ane vibhASAonuM saMvidhAna darzAvIne apabhraMza bhASAno paricaya Apyo che. hemacaMdrAcAryanA samaya pachI uttara bhAratamAM saMskRta zabdAnuzAsanano kALa lagabhaga samApta thaI gayo. 'siddhahemazabdAnuzAsana' ane 'dezInAmamAlA'ne jotAM hemacaMdrAcAryane ApaNe apabhraMza bhASAnA pANini kahI zakIe. gurjarabhUminA jJAnadIpane prajavalita karavA mAMgatA kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanI dRSTi vyAkaraNa pachI koza tarapha gaI. bhASAno abhyAsa sugama bane ane vyAkaraNanuM jJAna sakriya bane te mATe emane kozanI jarUra lAgI. mAtra vidyArthIo ke abhyAsIo ja nahi, paraMtu vidvAno mATe paNa koza jarUrI jJAnasAdhana che. A vize hemacaMdrAcArya kahe che : kozasyeva mahIpAnA kozasya viduSAmapi / upayogo mahAn yasmAt klezaratena vinA bhavet // rAjAone (dravya)kozano ane vidvAnone paNa (zabda)kozano ghaNo upayoga hoya che. tenA vinA te baMnene atyaMta viTaMbaNA paDe che." hemacaMdrAcArye "abhidhAnaciMtAmaNi', 'anekArthasaMgraha' ane 'nighaMTuzeSa' - ema traNa saMskRta bhASAnA koza racyA che. prAkRta-dezya bhASAnA jJAna mATe 'dezInAmamAtA' ane 'rayaNAvali'nI racanA karI che. "abhidhAnaciMtAmaNi e itihAsa ane bhASAvijJAnanI dRSTie atyaMta mUlyavAna banI rahe tevo kozagraMtha che. AmAM hemacaMdrAcArya kavio dvArA pracalita ane prayukta zabdono suMdara Alekha Apyo hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 19 che. vaLI sAMskRtika dRSTie paNa A kozanI sAmagrI abhyAsIone upayogI che. AmAM evA aneka zabdo maLe che, je anya kozamAM prApta thatA nathI. 'amarakoza'ne lakSamAM rAkhIne eka arthavALA samAna zabdo ApavA mATe hemacaMdrAcArya "abhidhAnaciMtAmaNi'nI racanA karI. joke "amarakoza' karatAM doDha gaNI zabdasaMkhyA AmAM sAMpaDe che. vaLI paryAyavAcI zabdo paNa 'amarakoza' karatAM vadhu maLe che. 'amarakoza'mAM sUryanA 37 paryAya, kiraNanA 11 paryAya, caMdranA 20 paryAya, zivanA 48 paryAya, brahmAnA 20 paryAya, viSNunA 36 ane agninAM 34 paryAyavAcI nAma maLe che. jyAre "abhidhAnaciMtAmaNi'mAM sUryanA 72, kiraNanA 36, caMdranA 32, zivanA 77, brahmAnA 40, viSNunA 7pa ane agninA pa1 paryAyo upalabdha che. A rIte A graMthanI racanA dvArA hemacaMdrAcArya saMskRta sAhityanA zabdakozamAM vipula vRddhi karI che. "abhidhAnaciMtAmaNi'nI kula zlokasaMkhyA 1541 che, paraMtu TIkA sAthe tenI zlokasaMkhyA kula dasa hajAranI thAya. A graMthanA che kAMDa maLe che. prathama kAMDamAM devAdhideva, bIjA kAMDamAM deva, trIjAmAM manuSya, cothAmAM tiryaMco, pAMcamAmAM nArakInA jIvo ane chaThThImAM sarvasAmAnya evA eka-arthavAcI zabdono saMgraha che. AmAM yaugika, mizra ane rUDha zabdo spaSTa karyA che. kozanA AraMbhanA zlokamAM potAnI A yojanA vize hemacaMdrAcArya kahe che - 'praNipatyAhata: siddhasAgazabdAnuzAsanaH / ruTayogikamiyANAM nAmnAM mAlAM vanomyaham / / "ahaMtone namaskAra karIne, pAMceya aMga sahita zabdAnuzAsana pratiSThA pAmyA pachI, rUDha, vyutpattisiddha ane mizra nAmonI mAlAne huM vistAruM chuM." Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 D hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA | zabdazAstra mATe upayogI evo A graMtha arvAcIna dezya bhASAnA abhyAsa mATe eTalo ja Avazyaka che. vaLI ene saMpurNa banAvavA mATe hemacaMdrAcArye emAM cheka sudhI umerA ane sudhArA karyA che. saMskRta bhASAnA vidvAnomAM "abhidhAnaciMtAmaNine Adara prApta thayo. aitihAsika dRSTie AmAMthI ghaNI sAmagrI prApta thAya tema che. AnA udAharaNa rUpe AmAMthI maLatI Rtuo ane tolamApa vizenI mAhitI ghaNI rasaprada che. bhAratIya samAja mAM varNasaMkaratAnI vigata paNa AmAMthI maLe che. jema ke pitA brAhmaNa ane mAtA kSatriya hoya to enA saMtAnanI jAti 'mUghavararAjI' kahevAya. e ja rIte pitA zuddha ane mAtA brAhmaNI hoya to saMtAnanI jAti 'vAMDAna' kahevAya. A rIte samAja zAstrIya abhyAsa mATe paNa A kozamAMthI maLatI sAmagrI upayogI banI rahe che. vaLI AmAMnA keTalAka zabdo Adhunika bhASAmAM UtarI AvelA hovAthI paNa A koza mahattvano gaNAya. hemacaMdrAcArya zabdajJAnanuM mahattva jANatA hovAthI emaNe Avo vizALa paryAyavAcI koza taiyAra karyo. emaNe pote A kozamAM eka sthaLe noMdhyuM che. 'vaktRtvaM ca kavitvaM ca vidvattAyAH phala viduH / Wddha jJAnAte taf dvayamathupapadad !' "budhajano vajhutva ane kavitvane vidvattAnA phaLarUpe jaNAve che; paNa e be zabdajJAna vinA siddha thaI zakatA nathI." "abhidhAnaciMtAmaNi' pachI zabdajJAnanI mahattA jANanArA hemacaMdrAcArye 'anekArthasaMgraha'nI racanA karI. "abhidhAnaciMtAmaNi'mAM eka arthanA aneka zabdono koza ApavAmAM Avyo hato. jyAre anekArthasaMgraha'mAM eka zabdanA aneka arthano ullekha ApavAmAM Avyo che. jema ke, no artha brahmA, AtmA, ravi, mayUra, agni, hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 21 yama ane vAyu thAya che. A dRSTie 'abhidhAnaciMtAmaNi' ane anekArthasaMgraha' parasparanA pUraka gaNAya. sAta kAMDamAM vaheMcAyelA A kozanI kula zlokasaMkhyA 1829 che. enA cha kAMDamAM 1769 zloko maLe che. e pachI sAtamo alayakAMDa maLe che. A sATha zlokanA avyayakAMDane 'anekArthazeSa" tarIke umeravAmAM Avyo che. abhidhAnaciMtAmaNi'mAM paNa chelle 'zeSa' umeravAmAM Avyo hato te mujaba ahIM paNa AvuM chelle umeraNa maLe che. A graMthamAM maLatA keTalAya zabdo arvAcIna bhASAmAM UtarI AvyA che. gujarAtI bhASAnA abhyAsIone paNa A graMthanA zabdo ghaNI sAmagrI pUrI pADe tema che. "anekArthasaMgraha'mAM ni:ni, punA:, TaMTsa: maLe che. AmAMthI gujarAtI bhASAmAM nIsaraNI, pulAva, TAMgo jevA zabdo UtarI AvyAnuM vicArI zakAya. A graMtha para 31neotharavArayaumuvI nAmanI TIkA maLe che. enA prathama kAMDanI puSmikA jotAM ema lAge ke AnI racanA khuda hemacaMdrAcArye karI che; paraMtu enA bIjA kAMDanI TIkAne aMte maLatA keTalAka puSyikAzlokamAM lakhyuM che : 'zrI hemasUriziSyeNa zrImanmahendrasuriNA / bhaktiniSThena TIkeSA vanAmnaiva pratiSThitA / / A zloka parathI e spaSTa thAya che ke hemacaMdrAcAryanA ziSya mahendrasUrie A TIkA lakhI che ane bhaktipUrvaka potAnA gurunA nAma para caDAvI dIdhI hatI. hemacaMdrAcAryanI kozapravRttinuM aMtima phaLa che 'nighaMTuzeSa'. abhidhAnaciMtAmaNi', 'anekArthasaMgraha' jevA saMskRta koza ane 'dezInAmamAlA" jevA dezya bhASAnA kozanI racanA karyA pachI hemacaMdrAcArye 'nighaMTuzeSa 'nI racanA karI. 'anekArthasaMgraha'nI TIkAmAM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 23 dharAvatA dezya bhASAonA zabdasaMgraha uparAMta saMskRta ane prAkRta bhASAmAM kAlagrasta athavA to taddana aparicita banI gayelA zabdo paNa AmAM saMgraha pAmyA che. vaLI jenA mULa vize saMzaya hoya tevA keTalAka zabdono paNa AmAM samAveza karavAmAM Avyo che. kula 783 gAthAmAM lagabhaga 3,978 zabdo A kozamAM saMgRhIta thayA 22 n nemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA ___ mahendrasUrie evo ullekha karyo che ke potAnA guru hemacaMdrAcArya pAse vizALa graMthana saMgraha hato ane temAM dhavaMtarino 'nighaMTu' graMtha paNa hato, 'nighaMTuzeSa'nA cha kAMDa maLe che ane A eka prakArano vaidakazAstrane mATe upayogI evo vanaspatikoza che. A koza cha kAMDamAM vaheMcAyelo che ane tenI kula zlokasaMkhyA 396 che. A kozamAM vRkSa, gulma, latA, zAka, tRNa ane dhAnya ema che. kAMDa che. kramazaH kAMDanA zlokonI saMkhyA ochI thatI jAya che. prathama vRkSaTIiS; nI zlokasaMkhyA 181, dvitIya mubhaApriDanI zlokasaMkhyA 105, tRtIya netA#IUSnI zlokasaMkhyA 44, caturtha zA>>AiS nI zlokasaMkhyA 34, pAMcamA JITS:nI zlokasaMkhyA 17 ane chaThThA dhAnyalSphanI zlokasaMkhyA 15 che. hemacaMdrAcAryanA bIjA kozo jeTalo A zabdakoza jANIto banyo nathI. traNa saMskRta kozonI racanA dvArA hemacaMdrAcArye saMskRta zabdazAstrane vyApamAM levA prayAsa karyo che. kozaracanAnI pAchaLa gujarAtanA sarasvatIpUja kone sahAyarUpa thavAnI temanI bhAvanA taravare che. vaLI dhanvatari, vyADi ane dhanapAlanA kozo kALakrame naSTa thayA, paraMtu enuM dohana Aje hemacaMdrAcAryanA koza dvArA ApaNane prApta thAya che. e dRSTie paNa A zabdakozanuM mahattva graMthanI vRttimAM maLatI kumArapALanI prazastinI 105 udAharaNagAthAo evo saMketa Ape che ke rAjavI tarIke kumArapALanuM varcasva pravartatuM hatuM te samaye A graMthanI racanA thaI che. noMdhapAtra bAbata e che ke AmAM jayasiMha siddharAja mATe lakhelI gAthAo bahu ochI che. caulukya tarIke kumArapALane saMbodhana karIne enI prazasti karatAM zrI hemacaMdrAcArya kahe che : "kAsijjadesaluMTaNakAhArANijjamANakaNayAI kAsAra va buhANaM akarima desi cAlukka / / " (he.nA.mA., 2.28) kAsijja ( kAla nAme pradeza) deza luMTI pakhAlavALAo mAraphate ANelA suvarNane jANe sAmAnya sIsAnAM patarAM hoya tema, he caulukya, tuM viddhajjanone Ape che." A graMthanAM 'rayaNAvali', 'desIsadasaMgraho', 'dezInAmamAlA' ane 'dezIzabdasaMgraha' jevAM nAmo maLe che. AmAM kula 3,978 zabdo ApavAmAM AvyA che, jemAM 100 tatsama zabdo, 1850 garbhita saMbhava zabdo, pa28 saMzayukta taddabhava zabdo ane 1500 dezI zabdo che. 'dezInAmamAlA'nuM saMzodhana sauprathama DaoN. bulare karyuM. kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanI pAse aneka dezya kozo hatA 'siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana'nA AThamA adhyAyamAM maLatA prAkRta vyAkaraNane lakSamAM rAkhIne hemacaMdrAcArye 'dezInAmamAlA'nI racanA karI. vyAkaraNanA niyamAnusAra zabdo siddha thatA na hoya tema chatAM bhASAmAM prayojAtA hoya evA zabdono hemacaMdrAcArye 'dezInAmamAlA "mAM saMgraha karyo. saMta ke prAkRta sAthe saMbaMdha na Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 __ __ hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA gha___ ane e kozono ullekha enI vRttimAM maLe che. Ama chatAM atyAre to hemacaMdrAcAryano 'dezInAmamALA' e ekalo ja sAro koza gaNI zakAya. kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArye 'zInAmamAlA'mAM abhimAnacihna, gopAla, devarAja, droNa, dhanapAla, pAdaliptAcArya, rAhulaka ane zIlAMka jevA kozakArono ullekha karyo che. prAkRta bhASAmAM vaparAto dezya zabdonA arthanirNaya mATe A graMtha atyaMta upayogI che. A kRtinI racanA dvArA hemacaMdrAcArye ekale hAthe eka navA yugano AraMbha karyo. A 'dezInAmamAlA" mAraphate keTalAka gujarAtI zabdonI prAcInatA paNa siddha thAya tema che. AthI gujarAtI bhASAnA abhyAsIne mATe enuM parizIlana zabdo aMge navI kSitijo ughADanAruM banI rahe.* A graMtha tulanAtmaka bhASAzAstrIone mATe paNa mUlyavAna banyo che. zabdonuM vyApaka saMkalana ane sAhityasaudarya dharAvatAM udAharaNothI dhyAna kheMcatA A kozanuM e rIte aitihAsika, sAMskRtika ane bhASAzAstrIya mahattva che. zabdazAstra ane kozanI racanA karyA bAda kaLikALasarvajJanI dRSTi kAvyazAstra tarapha vaLI. saMskRta alaMkAragraMthonI paraMparAmAM hemacaMdrAcArya 'kAvyAnuzAsana'nI racanA karI. 'kAvyAnuzAsana'nA mukhya traNa bhAga che : eka sUtra, bIjI vyAkhyA ane trIjI vRtti. ATha adhyAyamAM lakhAyelA A graMthamAM kula 208 sUtro che. sUtronI hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 25 vyAkhyA karanArI carcA 'alaMkAracUDAmaNi'ne nAme maLe che. jyAre e vyAkhyAne vizeSa spaSTa karavA mATe 'viveka' nAmanI udAharaNa sahitanI vRtti maLe che. A sUtra, vyAkhyA ne vRtti- traNenA kartA hemacaMdrAcArya che. hemacaMdrAcArye 'sidizanANApuruSavarita'mAM darzAvyuM che tema 'yogazArava' jevA graMtho potAne mATe che, jyAre amuka graMtho siddharAjane mATe che tema A graMtha 'nojha" mATe che. AmAM sAmAnya abhyAsIone kAvyazAstrano khyAla ApavAno hetu rahelo che. AthI ja temaNe judI judI kakSAonA abhyAsIone upayogI nIvaDe te mATe 'sUtra', 'ravoparAtI' temaja 'vivebpUDAmaLi' nAmanI vistRta TIkA ApI che. A bAbata paNa temanA hetune vadhu spaSTa kare che. 'kAvyAnuzAsana'mAM rAjA kumArapALano ullekha nathI, AthI jayasiMha siddharAjanA jIvanakALamAM ja "siddhahemazabdAnuzAsana" pachI kAvyAnuzAsananI racanA thaI haze. AnA ATha adhyAyamAM kAvyanuM prayojana, kavinI pratibhA, kAvyanA guNadoSa, rasa, bhAva ane guNanA prakAro, zabdAlaMkAra ane arthAlaMkAra, kAvya ane nATakanA prakAro jevA viSayonI chaNAvaTa purogAmI AlaMkArikonAM avataraNo sahita karI che. AmAM 'alaMkAracUDAmaNimAM 807 ane 'viveka'mAM 825. ema samagra 'kAvyAnuzAsana'mAM 1932 udAharaNo maLe che. AmAM pa0 kavio ane 81 graMthono nAmollekha karavAmAM Avyo che. A darzAve che ke kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArya pAse vizALa graMthasaMcaya hato ane "kAvyAnuzAsana'nI racanA mATe emaNe aneka graMthonuM parizIlana karyuM hatuM. AnaMdavardhana, abhinavagupta, rudraTa, rAjazekhara, mammaTa, dhanaMjaya vagere AlaMkArikonA graMthonA siddhAMtonI saMyojanA karIne temaNe "kAvyAnuzAsana'nI racanA karI che. sarvagrAhI zikSAgraMtha banAvavAnA hetune lakSamAM rAkhIne emaNe evI kalpanA karI ke * jemAMnA keTalAka zabdo joIe. - UMDuM, 3er8 - UlaTuM, 3InanA - Uthalo, paraM - ghAgharo, ghoDo - khoDo, pravamo - khaMbho, moDhavi - oDhaNI, dddehI - udhaI, isIrI - gaMDerI, rivanaya - khIja , ghakTioo - khATakI, 3QxjruDI - ukaraDI, kedro - aDada, aDavI - khaDakI, maDho - gaa. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 D hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA pahelAM vidyArthI "zabdAnuzAsana' zIkhe, kozanuM jJAna meLave ane pachI kAvyaracanAmAM praveza meLavavA mATe alaMkAragraMthanI keDI para paga mUke. Ane kAraNe emaNe pUrvAcAryo karatAM alaMkAranI vyavasthA judI rIte karI che. teno vigate vicAra karIe. kAlakrame jotAM bharata mAtra cAra ja alaMkArono vyAkhyA sAthe ullekha kare che. te pachI 'viSNudharmottara' purANamAM be zabdAlaMkAra ane soLa arthAlaMkAra maLI kula aDhAra alaMkAra najare paDe che. A pachI bhakTri ane bhAmaha ADatrIsa alaMkAro rajU kare che, jyAre daMDI pAMtrIsa ane udubhaTa ekatALIsa alaMkAro batAve che. vAmana tenA "kAvyAlaMkAra' sUtramAM tetrIsa alaMkAro Ape che, jyAre dhvanine kAvyano AtmA gaNatA AnaMdavardhana alaMkArone IRI drA: gaNI tenuM mahattva ghaTADI nAkhe che. tyArabAda rudraTa aThThAvana ane mammaTa to sAThathI paNa vadhu alaMkAro Ape che. A pachI '3IMIRRArvarad'no kartA ruka paMcotera jeTalA alaMkAro vyAkhyA ane udAharaNa sAthe rajU kare che. I. sa. 1100mAM thaI gayelA rucyaka pachI 60-70 varSe thayelA hemacaMdra paMcotera alaMkAramAMthI ogaNatrIsa alaMkAro ja Ape che. Ama hemacaMdrAcArya alaMkAranA vargIkaraNamAM vadhAre paDato vistAra na karatAM viSayane bane teTalA saMkSepamAM samAvavA prayatna kare che. teo pote ja kahe che, "nAya vaitA vidyA: saMvaviklIRvivAyA navInavImavana , dlpablobo !" hemacaMdrAcAryanA alaMkAranirUpaNane jotAM prathama teo 3neelnagaravInamUtA upamAne nirUpe che. teo temAM sAta prakAro batAve che. tyArapachI upamA jeTalA sarvavyApaka nahi, paNa In hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 21 kavisRSTimAMthI nIpajela u...kSAnuM nirUpaNa kare che. A pachI upamA karatAM anubhUtinI vadhu utkaTatA dharAvatA rUpaka alaMkAranI vAta kare che. AmAM teo eka-viSayarUpaka ane anekaviSayarUpaka jevA prakAro udAharaNa sahita samajAvI AhAryAvayava ane ubhayAvayavano asvIkAra kare che, jyAre nidarzanA alaMkAramAM prativastupamAM, dRSTAMta jevA alaMkArone sthAna ApavAnI sAthe mammaTanI padArthanA nidarzanAne bhUlI ja jAya che ! vaLI tene atizayoktimAM sthAna ApI bhAre goTALo pedA kare che. dIpaka alaMkAramAM teo suyogitA, anyonya ane mAlAdIpakano svIkAra kare che, paNa kAra kadIpakano asvIkAra kare che. jyAre paryAyokti alaMkAranI hemacaMdra ApelI vyAkhyA ghaNI ja kliSTa ane arthasaMdigdhatA janmAve tevI che, je rasagaMgAdharakAra ghaNI ja saraLa ane suMdara rIte Ape che. atizayoktimAM teo ghaNA alaMkArone tenAM aMga banAvI tenuM ghaNuM ja saMkopamAM nirUpaNa kare che. A mATe teo 'viveka'mAM kAraNo Ape che, paNa te badhAMne ApaNe svIkArI zakatA nathI. ApakSa alaMkAramAM bahu upaprakAromAM na paDatAM teo sAdI vyAkhyA ja Ape che, jyAre sahokti jevA alaMkArane svataMtra sthAna ApavAmAM temanI saudaryadRSTi dekhAya che. prAcIna samayathI saMskRta kavione AkarSatA samAsokti alaMkAra sAthenA zleSanA saMbaMdhanI suMdara ane vAjabI carcA teo 'vivekamAM kare che, tyArapachI AvatA vyatireka alaMkAramAM vizvanAthanI jema aDatAlIsa ke mammaTanI jema covIsa prakAro hemacaMdra ApatA nathI. AvA prabhedono vistAra karavo potAnA hetu mATe yogya na lAgavAthI teo mAtra ATha ja bheda Ape che, je ucita che. arthAntaranyAsa alaMkAranA nirUpaNamAM temanI maulikatA temaja aucityadRSTi dekhAI Ave che, jyAre ramaNIya evA saMsaLeha alaMkAranI hemacaMdrAcArye Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D 29. 28 | hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA | ApelI vyAkhyA 'rasagaMgAdhara 'kAra jagannAthe ApI che tevI ramaNIya to nathI, paraMtu temAM sAdAI ane navInatA to che ja. A pachI apavruti alaMkAramAM teo vyAjokti alaMkArane samAvI le che; tene juduM sthAna ApyuM hota to yogya lekhAta. tevI ja rIte paryAya ane parivRtti baMnene parivRtti nAmanA eka ja alaMkAramAM samAvI le che, temAM paNa bahu aucitya dekhAtuM nathI. vaLI ahIM A alaMkArane samAvavAnA cityane siddha karavA jarA sarakho prayAsa paNa nathI karatA. kadAca teo saMkSiptatAnA Agrahane vaza thaIne ja Ama karatA hoya. AthI kaMIka aucityabhaMga thavA chatAM potAnuM nirUpaNa saraLa banAvavAno temano yatna che. vaLI sauMdaryadRSTie dhyAnapAtra evA sUkSma alaMkArano teo anumAnAlaMkAramAM samAveza karI de che. vaLI hemacaMdrAcArya uktivaicitrya mujaba vividha alaMkArabhedonA prapaMcamAM paDavA nathI cAhatA, ane tethI ja virodha alaMkAramAM ATha jeTalA alaMkAro mUkI temaNe saMkSepa sAdhyo che. vaLI chellA alaMkAromAM to 'viveka 'mAM paNa teo vizada carcA karavAne badale jhaDapathI pracalita alaMkAro samajAvatA jAya che. ahIM teo mAtra jUnI paraMparAne vaLagIne abhyAsIone vadhu ne vadhu alaMkArono khyAla ApatA jaNAya che. alaMkAravivecanamAM hemacaMdrAcAryano hetu dikSatrano nirdeza karavAno jaNAya che. ahIM teo alaMkAranA vivecanane vargIkaraNanA khoTA vistAramAMthI bacAva karavA prayAsa karatA hoya tema dekhAya che. te kevaLa siddhAMta ane Avazyaka tattvonI ja carcA kare che. A mATe ja teo alaMkAranA hArdabhUta maLatApaNA ane najIkapaNAne dhyAnamAM laIne te badhAne eka alaMkAranA bhAga tarIke nirUpe che ane bahu bahu to tene eka peTAbheda gaNavA jeTalI vizeSatA Ape che. Ama karavAmAM vadhu paDato saMkSepa thaI javAno, keTalAka alaMkAronI mahattvanI vilakSaNatAne anucita gaNatva ApI devAno. eka alaMkAra nIce ApelAM udAharaNomAM bhinnatA jaNAvavAno athavA to alaMkAranI vyAkhyA vadhu paDatI sAmAnya banI javAno doSa sevavAno bhaya rahe. AthI temanuM vargIkaraNa saMpUrNapaNe svIkArya to na ja banI zake. aneka alaMkArone eka alaMkAramAM samAvavAnI bAbatamAM potAnI ruci ane amuka prakAranI vyaktigata dRSTine hemacaMdrAcArya anusare che, paNa AthI teo pUrvAcAryono anAdara kare che tevuM nathI. teo to temanI 'vivebpUDAmaNi' nAmanI vistRta TIkAmAM pUrvAcAryonA RNano vAraMvAra svIkAra karatA jaNAya che. vaLI teo A TIkAmAM potAnA saMkSepane samajAvavA paNa prayatna kare che. Ama anya AlaMkArikonI koI paNa TIkA karyA vinA potAnI amuka prakAranI rUci temaja vyaktigata dRSTi pramANe alaMkAronuM vargIkaraNa karato hemacaMdrAcAryanI prazaMsA karI zakIe tema chIe. AmAM hemacaMdrAcAryano hetu alaMkAranA vargIkaraNanI paddhatimAM sauMdaryadaSTie yA anya prakAre navI vyavasthA ANavAno nathI, tema ja tevo temano dAvo paNa nathI. teo to potAnA viziSTa samAja mATe pUrvavidyAone vizada rIte rajU karato graMtha taiyAra karavA mAge che ane emAM kyAreka gauNapaNe emanI pratibhAnuM darzana thAya che. kharuM. hemacaMdrAcAryanI viziSTa kRti che saMskRta ane prAkRta 'vAzraya'. solaMkIyuganI saMskAritAne zabdabaddha karatI gujarAtanI pahelI ane zreSTha gaNAya tevI aitihAsika kAvyakRti "zabdAnuzAsana'nAM sUtronAM dRSTAMto ApavA mATe caulukyavaMzanI kathAne temaNe viSayavastu tarIke Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 1 hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA rAkhIne 'vIzraya' kAvyanI racanA karI. vyAkaraNa ane itihAsa emAMthI ekasAthe sahajapaNe siddha thAya che tethI 'dvayAzraya' mahAkAvya tarIke oLakhAya che. mahAkAvyamAM maLe evAM RtuvarNana, rasavarNana ane sRSTivarNana uparAMta nagara, prabhAta, yuddha, yAtrA, nadI, rAtri, parvata ke vivAhanAM varNano paNa maLe che. "vAzraya' 'bhaTTikAvyanuM smaraNa karAve che. pANininA vyAkaraNanA niyamonA udAharaNa rUpe rAmAyaNanI kathA laIne bhaTTi kavie racanA karI e ja rIte 'siddhahemacaMdrazabdAnuzAsananA vyAkaraNanA niyamonAM udAharaNa ApavA mATe mULarAja solaMkIthI kumArapALanA samaya sudhInA itihAsane kathAvastu tarIke laIne hemacaMdrAcArye 'cIzraya'nI racanA karI. caulukya vaMzanuM Alekhana thayuM hovAthI aitihAsika dRSTie A kRtinuM ghaNuM moTuM mUlya che ane tethI A kRti 'caulukyavaMzotkIrtana' nAma paNa dharAve che. e yuganI sAmAjika, dhArmika ane rAja kIya paristhitinuM mArmika pratibiMba A kAvyakRtimAM jhilAyuM che. saMskRta 'dvayAzraya'nA 14mA sarga sudhIno bhAga jayasiMha siddharAjanA jIvanakALa sudhImAM (arthAt vi. saM. 1199mAM) pUrNa karyo haze ema mAnI zakAya. jyAre kumArapALanA caritrane AlekhatuM prAkRta 'yIzraya" eka svataMtra prAkRta mahAkAvya gaNAyuM che. vyAkaraNanI viziSTatA darzAvavA mATe racavAmAM AvelA saMskRta 'jyAzrayanA zlokomAM siddharAjanAM parAkramonuM kAvyamaya varNana maLe che, paraMtu kyAreka vyAkaraNa sAthe itihAsa ke kavitvano meLa besato nathI. saMskRta 'cIzraya' kAvya e gujarAtanI asmitAnuM tejasvI kAvya che. mahAkavi kAlidAse 'raghuvaMza'mAM raghukuLanI kIrtine akSaraamara hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 0 31 karI dIdhI to saMskRta ane prApta 'yAzrayamAM hemacaMdrAcArye caulukyavaMzanI kIrtine akSaradeha Apyo. gujarAtI bhASA, gujarAtI saMskAritA ane gujarAtI asmitAno AphlAdaka triveNIsaMgama A kRtie racI Apyo. gujarAtanI ramaNIo, yoddhAo, utsavo, medAnanuM zaurya ane dariyAnuM sAhasa - e badhuM darzAvIne hemacaMdrAcArya 'dhUmaktanA zabdomAM kahIe to "prajAne mahAna thavAnI jANe hamezAM dIkSA ApI rahyA hoya tema lAge che."20 kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArye potAnI kalpanAthI sarjeluM eka mahAna gujarAta 'ddhayAzrayamAM pragaTa thAya che. gujarAtanI samRddhi, vIratA, saMskAritA ane viziSTatAnI guNagAthA gAIne A svapnadraSTA AvatIkAlanA gujarAtanI jhAMkhI Ape che. temAM hemacaMdrAcAryanuM gujarAtI tarIkenuM gaurava, anya dharmo prati audArya ane sAhityAcAryanI uccAzayI bhAvanA pade pade pragaTa thAya che. eka sAcA itihAsakArane chAje te rIte pAyA, purAvA ke AdhAra vinAnI ghaTanAone tyajIne mAtra aitihAsika prasaMgonuM Akalana karyuM che. emaNe caulukyavaMzanuM yazogAna karyuM che, paraMtu aitihAsikatAnI bhUmi oLaMgIne nahi athavA to atizayoktimAM sarI jaIne nahi. koI paNa prasaMga kalpita rIte saryo nathI ke koI paNa kaMThopakaMTha jaLavAyelI vAtane yogya saMzodhana vinA svIkArI nathI. kaLikALasarvajJanI saMpradAyAtIta pratibhA 'tyAzrayamAM khIlI UThI che. AmAM vaidika sAhitya, judAM judAM purANo, paurANika AkhyAyikAo ane anya dharmazAstronAM udAharaNo maLe che. yajJa ane devatAono paNa emane sAro evo paricaya che. A bAbato emanI bahuzrutatA ane vyApaka dRSTinuM ghAtaka gaNAya. saMskRta 'dvayAzrayamAM kavitAnI apekSAe itihAsanuM prAdhAnya jovA maLe che, to prAkRta 'yAzrayamAM kAvyatattvanuM prAdhAnya jovA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 1 hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA | maLe che. siddhahemacaMdrazabdAnuzAsanamAM sAta adhyAyamAM saMskRta 'cIzraya'nI racanA thaI, to AThamA adhyAyamAM ApelA prAkRta bhASAnA vyAkaraNanA niyamanA dRSTAMtarUpe 'prApta thAzraya' mahAkAvyanI racanA thaI. rAjA kumArapALanA jIvananI keTalIka ghaTanAo AlaMbana tarIke levAmAM AvI hovAthI A kRtine 'QHIRVnivarita' kahevAmAM Ave che. ATha sarga dharAvatI A kRtinA prathama cha sargamAM mahArASTrIya prAkRtanAM udAharaNo ane niyamo darzAvyA che. bAkInA be sargomAM zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikArpazAcI ane apabhraMza bhASAnAM udAharaNa maLe che . ATha sarganI Azare 747 gAthAmAM aNahilapurapATaNa, jinapratimA, kumArapALanA vijayo, jaina dharmanA siddhAMtonI gaveSaNA tathA zrutadevIno kumArapALane apAyelo upadeza AlekhavAmAM AvyAM che. zrutadevIno upadeza je rIte kRtimAM vaNI levAyo che tenAthI kRtinI kAvyamayatA mahorI UThI che. temAM zAMta, zRMgAra ane vIrarasanuM manabhara Alekhana maLe che. vIrarasanuM prAdhAnya hovA chatAM anya rasono tenI sAthe subhaga samanvaya sadhAyo che. bhASAnuM svAbhAvika mAdhurya ane varNanonI citrAtmakatA kAvyarasikanA hRdayane sparzI jAya che. vaLI AmAM kavie upamA, unmelA, dIpaka, dRSTAMta, rUpaka ane atizayokti jevA alaMkAronI suMdara yojanA karI che. A badhuM joIne ja 'prAta vIzraya'nA TIkAkAra pUrNakalazagaNi AraMbhe ja bolI UThe che - ': prAokdvyA(r)raNe huM : sAhityasarvasvamivArthamar3agayA / sa yAzyA kAvyamavalpabuddhi jeyaH kathaM mAdRza evaM gamyA / / "zabdoe karIne je prAkRta vyAkaraNa che; ane arthanI D hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 33 daSTie je saMpUrNa sAhityarUpa che - te bahu buddhivALAothI samajAya tevuM ddhAzrayakAvya mArA jevAne kyAMthI samajAya ?" A baMne mahAkAvyamAM paraMparAnusArI suMdara varNano ane alaMkAra yojanA jovA maLe che. paraMtu baMnemAM saMskRta mahAkAvyamAM apekSita nAyakanA sarvAgI caritranirUpaNanI zarata A kRti saMtoSe che ema bhAgye ja kahI zakAya. gujarAtanI asmitA, tejasvitA ane sattvazIlatA mATe A kAvyanuM kathAvastu cirasmaraNIya raheze. ApaNe mATe durbhAgyanI bAbata e che ke "saMskRta dayAzraya" mahAkAvyanuM sva. maNilAla nabhubhAI dvivedIe kareluM bhASAMtara Aje aprApya che. ane 'prAkRta vAzraya'nuM gujarAtI bhASAMtara hajI sudhI thayuM nathI. 'triSaSThizalAkApuruSacaritra' eTale tresaTha zalAkApuruSonAM caritra. bhagavAna RSabhadevathI mAMDIne mahAvIra svAmI sudhInA covIsa tIrthaMkara; bharata, sagara, sanatakumAra, subhUma, hariSaNa jevA bAra cakravartI; kRSNa, tripRSTha, svayaMbhU, datta, nArAyaNa vagere nava vAsudeva; acala, vijaya, sudarzana, AnaMda, rAma ane naMdana vagere nava baLadeva; rAvaNa, prahUlAda, jarAsaMdha, bali vagere nava prati vAsudeva - ema kula tresaTha zalAkApuruSonAM caritro A kAvyagraMthamAM AlekhAyAM che. je mahApuruSonA mokSa vize have saMdeha nathI evA prabhAvaka puruSone zalAkApuruSa tarIke oLakhavAmAM Ave che. kumArapALa mahArAjAnI vinaMtI svIkArIne mahAbhArata ane purANonI barAbarI karI zake tevo 36,000thI vadhu zlokomAM lakhAyelo A kAvyagraMtha che. A kAvyagraMthanI racanA anuchupa chaMdamAM dasa parvomAM karavAmAM AvI che. prathama parvamAM RSabhadevA tIrthakara ane bharata cakravartInuM jIvana varNavAyuM che ane chellA dasamA parvamAM mahAvIra svAmInuM caritra vigate nirUpAyuM che. vizALa sAgara jevA A graMthamAM mahApuruSonAM caritro uparAMta bIjI aneka nAnI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D 21 moTI paurANika AkhyAyikAo che. itihAsa ane tattvajJAna, dhArmika ane sAmAjika utsavo, rItarivAjo, dezasthiti, lokonI rItabhAta ane gujarAtanI paristhiti vagerenuM tAdeza nirUpaNa thayuM che. zrI motIcaMda kApaDiyAe noMdhyuM che ke A graMtha sAdyaMta vAMcavAmAM Ave to saMskRta bhASAnA AkhA kozano abhyAsa thaI jAya tevI raciyatAe enI goThavaNa karI che. 'tripuSThizalAkA-puruSacaritra' eTale jaina kathAnako, itihAsa, paurANika kathAo, jaina saMpradAyanA siddhAMto ane tattvajJAnano sarvasaMgraha. 'hRcAzraya' karatAM A graMthamAM racayitAe vizeSa vaividhya sAdhyuM che ane AnI racanA uttarAvasthAmAM thaI hovAthI eka prakAranI prauDhatA paNa temAM jovA maLe che. AnI prazastimAM mahArAjA kumArapALe zrI hemacaMdrasUrine nIce pramANe vinaMtI karI : "pUrve mArA pUrvaja siddharAjanI bhaktiyukta yAcanAthI Ape vRttithI yukta evuM sAMga vyAkaraNa raceluM che, temaja mAre mATe nirmaLa yogazAstra raceluM che ane lokone mATe cAzrayakAvya, chaMdonuzAsana, kAvyAnuzAsana ane nAmasaMgraha pramukha bIjAM zAstro paNa racelAM che. he svAmI, joke tame svayameva lokonA upara upakAra karavAne arthe sajja thayA cho, tathApi mArI prArthanA che ke mArA jevA manuSyone pratibodha thavAne mATe Apa triSaSTizalAkApuruSonAM caritane prakAza karo." A rIte dharmopadezanA prayojanathI graMthanI racanA hemacaMdrAcArye karI che. uttarAvasthAmAM Avo virATa graMtha racavo te koI sAmAnya bAbata nathI. dhArmika dRSTie AmAMthI jaina dharma, tattvajJAna ane praNAlIno paricaya prApta thAya che. to aitihAsika dRSTie paNa dasamA parvanA be vibhAgo atyaMta upayogI che. chaMda, alaMkAra, hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D kAvyazAstra ke zabdazAstranI dRSTie A mahAkAvya abhyAsIone mabalakha sAmagrI pUrI pADe che. kavinA mukhethI kAvyapaMktio chaMdobaddha vANImAM keTalI saraLa ane pravAhI rIte vahetI haze tenI pratIti A mahAkAvya karAve che. zrI madhusUdana modI noMdhe che, "hemacaMdrAcAryanuM kalikAlasarvajJanuM biruda A ekalo graMtha paNa siddha karI zake evo e vizALa, gaMbhIra, sarvadarzI che."23 35 'triSaSTizalAkApuruSacaritra'nI racanA karyA pachI hemacaMdrAcArye tera sargamAM 'pariziSTa parva'nI racanA karI. A graMthamAM emaNe pUrvAcAryoe racelA graMthono AdhAra laI AmAMnI ghaNI mAhitI ekatrita karI lIdhI che. AmAM bhagavAna mahAvIranA nirvANa pachInA sudharmasvAmI, jaMbusvAmI, bhadrabAhusvAmI, vajasvAmI vagere jainaparaMparAnA sAdhuono vRttAMta bIjI aneka nAnImoTI kathAo sAthe varNavavAmAM Avyo che. zreNika, saMprati, caMdragupta, azoka vagere rAjAono itihAsa emaNe temAM gUMthI lIdho che. 'triSaSTizalAkApuruSacaritra'nAM dasa parva pachI enA ja anusaMdhAnamAM e ja zailIe lakhAyelAM A caritrone graMthakartAe 'pariziSTaparva' tarIke oLakhAvyAM che. pro. yAkobI A graMthane 'sthavirAvali' tarIke oLakhAve che. paraMtu sAmAnya rIte 'pariziSTa parva' tarIke te vadhu jANItuM che. AmAMnAM kathAnako hemacaMdrAcArye anya graMthomAMthI lIdhAM che, paraMtu ene kAvyanuM mAdhurya ane kAvyanuM svarUpa hemacaMdrAcArye ApyuM che. jaMbusvAmIthI AraMbhI vajrasena sudhInA paTTadharonI kathA ane AnuSaMgika aitihAsika kathAnako padyarUpe hemacaMdrAcArye ApyAM che, je temanuM asAdhAraNa padyaracanAkauzala darzAve che. AmAM samAviSTa keTalIka lokakathAo ane amuka dRSTAMto atyaMta rasadAyaka che. jaina paTTadharonA itihAsanI dRSTie paNa tenuM mahattva che. anuSTupa chaMdamAM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ___ hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 0. kula 3450 zloko ApyA che. jaMbusvAmI ane sthULabhadranAM caritro dhyAnapAtra che. AmAM mAtra AcAryonI nAmAvali ApavAne badale ene saMbaMdhita nAnI-moTI kathAo paNa mUkI che. 'pramANamImAMsA' e hemacaMdrAcAryano pramANazAstra vizeno pAMca adhyAyano graMtha che. AmAM pramANalakSaNa, pramANavibhAga, parovalakSaNa, parArthAnumAna, hetvAbhAsa, vAdalakSaNo vagerenI pAribhASika carcA jainasutrasiddhAMto ane jainanyAyazAstrane lakSamAM rAkhIne karavAmAM AvI che. A graMtha emanA samayamAM vAdAnuzAsana tarIke oLakhAto hato. tenA para pote ja TIkA lakhI. joke atyAre to bIjA adhyAyanA prathama Anika sudhIno bhAga ja prApya che. A kRti apUrNa hovAne kAraNe zrI hemacaMdrAcAryanI chellI kRti haze tevuM anumAna thaI zake kharuM ? lokahitanI dRSTie racAyelA A graMthanI saMpUrNa prata prApta thAya to chaye darzananuM hemacaMdrAcAryanA jJAnanuM navanIta pAmI zakAya. siddhasena divAkara ane haribhadrasUrinI satyazodhaka dRSTi hemacaMdrAcAryamAM hatI enI pratIti A graMtha karAve che. zrI madhusUdana modI 'vAdAnuzAsana' ane 'pramANamImAMsA' e baMne kRtio eka hovAnI saMbhAvanAno saMketa kare che. sutrazailIe racAyelA A graMthane akSapAda gautamanAM nyAyasUtro pramANe ene AnikomAM vaheMcI dIdho che. paMDita sukhalAlajIe hemacaMdrAcAryanI 'pramANamImAMsA'nuM samartha saMpAdana karyuM che. hemacaMdrAcAryanI 'pramANamImAMsA mAM purogAmI AcAryo sAthe jyAM saMmati hoya tyAM emanAM vacanomAM pheraphAra karavAnI emanI lekhanapraNAlI nathI. jyAM purogAmI AcAryonAM vidhAnomAM sudhArovadhAro karyo che tyAM emanI vedha ke dRSTino paricaya maLe che. sIdhI, saraLa ane sacoTa zailImAM lakhAyelo 'pramANamImAMsA'no A graMtha jaina nyAyanA abhyAsIone mATe AzIrvAdarUpa gaNAya. AmAM anekAMtavAda temacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 0 31 tathA nayavAdanuM zAstrIya nirUpaNa ApaNuM dhyAna kheMce che . paramasahiSNutAnI dRSTi darzanaja gata ane tarkasAhityane 'pramANamImAMsA'mAMthI sAMpaDe che. saMpradAyanI vRddhi arthe lakhAyelo A graMtha e rIte saMpradAyAtIta banI jAya che. yuvAna vayamAM ajJAtavAsane kAraNe kumArapALane aneka sAdhuono samAgama thayo ane tethI yoga para prIti jAgI. pacAsa varSanI vaye gAdI para AvelA kumArapALanI yogazAstranI jijJAsAne paritRpta karavA mATe hemacaMdrAcArye 'yogazAstranI racanA karI hatI. graMtharacanAnuM nimitta kumArapALa hovA chatAM teno hetu to "bhavyajanone bodha maLe"** tevo rAkhavAmAM Avyo ane tethI saraLa bhASAmAM rocaka dRSTAMto sAthe pote tenI vistRta TIkA racI. zAstra, sagurunI vANI ane AtmAnubhava - e traNa 'yogazAstra'nI racanAnAM sAdhano banyAM. AcArya anubhavasiddha ane zAstranizcita mArga ja darzAve e rIte hemacaMdrAcArya A zAstranI racanA yogasiddhAMtane vizvasanIya rIte pratipAdana karavAnI pratijJA sAthe karI. gRhasthajIvanane utkarSakAraka kramamAMthI pasAra karI tene yogamaya jIvanamAM laI javuM te yogazAstrano hetu che. hemacaMdrAcArye tenA mArgadarzanarUpa rocaka upadeza aneka pracalita vArtAo gUMthIne Apyo che. upadezanI vyApakatA ane sarvagamyatAe A graMthane anyadharmIomAM paNa priya banAvyo che. A 'yogazAstra" be bhAgamAM vibhakta che. ekathI cAra prakAzanA enA prathama bhAgamAM gRhasthane upayogI evA dharmano upadeza karavAmAM Avyo che. bIjA bhAgamAM arthAt pAMcathI bAra prakAzamAM prANAyAma Adi yoganA viSayono nirdeza karavAmAM Avyo che. A bAra prakAzamAM 1013 zloko mUkavAmAM AvyA che. hemacaMdrAcArye yogazAstra para pote ja vRtti lakhI che. ane temAM emaNe mahAbhArata, manusmRti, upaniSado Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA | vagere graMthanAM avataraNo ApyAM che. potAnA guru devacaMdrasUrinA graMthamAMthI paNa avataraNo lIdhAM che. joke Avo koI graMtha hAla upalabdha nathI. A 'yogazAstrane adhyAtmopaniSada kahevAmAM Ave che. A 'yogazAstramAM vividha dRSTAMto sahita yoganA viSayanuM saraLa ane rocaka nirUpaNa maLe che. mArgAnusArInA pAMtrIsa guNo, samyakatvanAM lakSaNo, mahAvrato, aNuvrato, saMsAranuM svarUpa, kaSAyo, bAra bhAvanA, maitrI vagere cAra bhAvanA; darzana, jJAna ane cAritryanI ekatA, svapno, parakAyApraveza jevI siddhio tathA yama, niyama, prANAyAma, dhAraNA, dhyAna Adi viSayonI vizada carcA karavAmAM AvI che. vaLI pataMjalinA 'aSTAMgayogano sAdhuonAM mahAvrato temaja gRhasthonAM bAra vratonI sAthe sumeLa sAdhyo che. A kRtine aMte kaLikALasarvajJa potAnA AtmAne kevo mArmika upadeza Ape che ! 'vAstAnAparamezarAdapi parAna bhAvaiH prasAda nayaMstaistaistacadupAyamUDha bhagavanAtman kimAthAsyasi / hantAtmAnamapi prasAdaya manAgyenAsatA saMpadA rasaTII LyuM parameDa tenati dva patLe rasamucchasmate !' he upAyamUDha, he bhagavAnuM, he AtmanuM, paramezvarathI judA judA bhAvo mATe zA mATe zrama karyA kare che ? jo tuM AtmAne thoDo prasanna kare to A saMpattio zI visAtamAM che ? tArA parama tejanI aMdara ja vizALa sAmrAjya vyApI raheluM hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA n 39 'yogazAstra' graMthano pATha-svAdhyAya karyA pachI ja dinacaryAno AraMbha karavo. pataMjalinA 'yogasUtra' ane hemacaMdrAcAryanA 'yogazAstramAM viSaya, vicAra ane AlekhananI bhinnatA hovA chatAM e baMnenuM sAmya tulanAtmaka abhyAsano viSaya banI rahyo che. hemacaMdrAcArya pAsethI stotra prakAranI keTalIka racanAo maLe che. keTalAMka stotra bhaktithI ArTa che to keTalAMka tarkayukta prauDhithI lakhAyelAM nAri kelapAka samAM stotra che. hemacaMdrAcAryanI stotraracanAmAM lAgaNIno udraka ja nathI, balka utkaTa lAgaNI sAthe jJAnane chAjato saMyama sumizrita thayelo che. AmAM emanI daDha zraddhA paNa pratIta thAya che. emanI A zraddhA tattvajJAnanI UMDI samaja ane adhyAtmaanubhavathI rasAyelI che ane AthI teo 'ayogavyavacchedikAdvAtrizikA'mAM kahe che : he vIra, kevaLa zraddhAthI tArA pratye pakSapAta nathI ke kevaLa dveSane lIdhe parasaMpradAyI pratye aruci nathI; yogya rIte AtmatvanI parIkSA karyA pachI ja sarvazaktimAna evA tamAro Azraya lIdho che."* Ama UMDA manana ane tarkanI kasoTIe emaNe jinadarzananI parIkSA karI che ane pachI ja eno prabhAva gAyo che. 'ayogavyavacchedikAddhAtrizikA' ane 'anyayogavyavaracchedaddhAtrizikA' nAmanI be dvAtrizikA lakhI che te siddhasena divAkaranI evI kRtionI racanAnI zailIe lakhI che. 32 zlokanI A racanAomAM baMnemAM 31 zloka upajAti chaMdamAM ane chello zloka zikhariNI chaMdamAM che. A baMnemAM bhagavAna mahAvIranI stuti ApavAmAM AvI che. AnuM che re; jaina tattvajJAna ane jaina AcArane darzAvato 'yogazAstra' graMtha rAjA kumArapALane khUba gamI gayo hato. potAnA jIvananA aMtakALa sudhI emaNe evo niyama rAkhyAnuM kahevAya che ke savAre Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 3 4 40 g hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA stutinI dRSTie jeTaluM mahattva che tethI vizeSa mahattva emAMnA kAvyatva mATe che. A baMne batrIsIo tattvajJAnathI garbhita che ane temAM judAM judAM darzananI jhINavaTabharI samIkSA hovAthI buddhivAdIone te vizeSa game che. tenuM racanAkauzala ane bhASAlAlitya paNa dhyAna kheMce che. 'ayogavyavacchedika dvAtrizikA'mAM emaNe jainadarzananI vigatapUrNa ane vizeSatAbharI mahattA darzAvI che. emaNe kahyuM che ke vItarAgathI caDhiyAtuM koI darzana nathI ane anekAnta vinA bIjo koI zreSTha nyAyamArga nathI. A stotramAM anya matavAdIonA zAstrane sadoSa TharAvIne tejasvI vANImAM jinazAsananI mahattA darzAvI che. A stotranA aMte emanI samadarzitA vyakta kare che ane jinazAsana ja prAmANika hoIne tenuM gaurava darzAve che. AmAM saraLa ane madhura zabdomAM bhagavAna mahAvIra pratyenI bhakti ane jinazAsananI guNaArAdhanA karavAmAM AvI che. | 'ayogavyavacchedaddhAtrizikA'mAM bhagavAna mahAvIranA atizayo varNavIne pachI nyAya, vaizeSika, mImAMsA, vedAnta, sAMkhya, bauddha ane cArvAka e anya darzanonI samIkSA karyA pachI jainadarzananA syAdvAdanI mahattA darzAvI che. A kRti upara 14mI sadImAM maliSaNe 'syAdvAdamaMjarI' nAme TIkA lakhI je A stotranI dArzanika prauDhine sacoTa rIte batAvI Ape che. jainasiddhAMtanA abhyAsIo mATe A 'syAdvAdamaMjarI'nuM ananya mahattva che. A baMne dvArniMzikA karatAM "vItarAgastotra'no prakAra judo che. "vItarAgastotramAM bhaktibhAvathI UchaLatuM hRdaya pragaTa thAya che. vIsa vibhAgamAM vaheMcAyelA 'vItarAgastotra'nA dareka vibhAgane 'prakAza" evuM nAma ApavAmAM AvyuM che ane enA vIsa prakAzamAM kula 188 zloko che. AmAM kyAMka kyAMka hemacaMdrAcAryanI dArzanika pratibhA pragaTe che, paNa mukhyatve to emAM bhaktahRdaya ja pragaTa thAya che. A stotranI racanA kumArapALa rAjA mATe karI hatI. 'vItarAgastotra' bhaktinuM eka madhura kAvya banI gayuM che. bhaktinI sAthe jainadarzana paNa temAM anusmRta che. emanI samanvayAtmaka ane vyApaka dRSTino paricaya paNa thAya che. AmAM rasa, AnaMda ane Arjava che. eka sthaLe teo kahe che : he nAtha, sadAya mArAM netro ApanA mukhanA darzanathI prApta thatA sukhanI lAlasAvALAM thAya; mArA be hAtha tamArI upAsanA karanArA, ane mArA kAna sadAya tamArA guNane sAMbhaLanArA thAva ! kuMThita hoya toya paNa, tArA guNane grahaNa karavA pratye jo mArI A vANI utkaMThita thAya to te vANI kharekhara zubha hajo ! bIjA prakAranI vANIno zo upayoga che ! huM Apano bhUtya chuM, dAsa chuM; kiMkara chuM; "sAruM" ema kahIne he nAtha, tuM mAro svIkAra kara ! AnAthI vadhAre huM kaheto nathI !28 A AkhuMya stotra anuTupa chaMdamAM vahe che ane bhaktino eka madhura anubhava karAve che. AthI ja stotra sAhityamAM A hRdayasparzI stotra UMcuM sthAna dharAve che. jo mahAdeva viraktivALA hoya, vItarAga hoya to te amAre mana jina ja che evA bhAva sAthe kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanuM anuSTrapa ane AryA chaMdamAM lakhAyeluM 44 zlokonuM A stotra agAunAM traNa stotra jevI proDhi dharAvatuM nathI. Ano chello zloka AryA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D chaMdamAM lakhAyelo che. haribhadrasUrie mahAdevASTaka lakhyuM hatuM e ja praNAlIne anusarIne hemacaMdrAcArye A ja stotra lakhyuM hoya e saMbhavita che. mahAdevanuM svarUpa kevuM hovuM joIe te vividha lakSaNo vaDe darzAvyuM che. siddharAja hemacaMdrAcArya somanAthanA maMdiramAM gayA hatA tyAre Ano chevaTano zloka somanAthanI pUjA vakhate kahyo hato tema prabaMdhakAronuM mAnavuM che. A zloka che : 'bhava bIjAGkurajananAM rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya ' brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // 42 "janmarUpI bIjanA aMkurane janma ApanArA rAgAdi jenA kSaya pAmyA che te brahmA, viSNu, ziva ke jina tene namaskAra ho !"29 A uparAMta 35 zlokonuM 'sakalArhat stotra' maLe che, jemAM mukhyatve tIrthaMkaronI stuti che. A badhI kRtio uparAMta 'arhannAmasamuccaya', 'arhannIti' jevI keTalIka saMdigdha kRtio hemacaMdrAcAryane nAme caDelI maLe che temaja 'anekArthazeSa', 'pramANazAstra', 'zeSasaMgrahanAmamAlA', 'saptasaMdhAna mahAkAvya' jevI kaLikALasarvajJanI racelI gaNAtI anupalabdha kRtio koI saMzodhakanI rAha joIne beThI che. Ave samaye paM. becaradAsajInAM A vacano yAda Ave che : "emaNe racelA keTalAka apUrva graMtho to Aje maLatA paNa nathI e AjanA gujarAtIne zaramAvanAruM nathI ? je mahApuruSe aneka graMtho lakhI gujarAtanI, gujarAtanA rAjAnI ane vidyAnI pratiSThA vadhArI temanA graMthone jatanathI jALavI-sAcavI-saMbhALI rAkhavA jeTaluM paNa sAmarthya AjanA A bekadara gujarAtIe khoI nAkhyuM che; eTaluM ja nahi paNa A jainanAmadhArIo - hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D 43 jeo temanA pAkA anuyAyI hovAno phAMko rAkhe che temane paNa tenI kyAM paDI che ? "hA, eTaluM kharuM. AcAryane nAme be nagArAM, be zaraNAIo jaino jarUra vagaDAvavAnA ane kokavAra moDhAM paNa mIThAM karavAnAM, paNa temanI akSarasaMpatti kyAM kema daTAI che teno bhAva sarakho paNa pUchaze kharA ?,30 I. sa. 1939nI 9mI eprila ane ravivAre pATaNamAM yojAyelA hemasArasvata satranA pramukhasthAnethI vaktavya ApatAM zrI kanaiyAlAla munazIe kahyuM hatuM ke have bhaMDAramAM bhareluM jJAna duniyAbharamAM pharatuM karavAnuM che. 31 kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA jotAM jaNAya che ke teo saMskRta, prAkRta ane apabhraMza bhASAnA mahAna sarjaka, saMgrAhaka ane saMyojaka hatA. emanI racanAomAM eka bAju potIkI asmitA, solaMkIyuganI garimA ane sarasvatIpUja kanI yuyutsA pragaTa thAya che to bIjI bAju tarka, vicAra, vyAkaraNa, sAhitya, darzana sudhIno vyApa maLe che. kavi, saMpAdaka, kozakAra, vyAkaraNazAstrI, itihAsakAra ane samAjasudhArakathI mAMDIne yoganAM UMcAM zikharo sudhI emanI dRSTi phelAyelI che ane badhe ja emanI pratibhA samarthapaNe vihare che. emano vipula graMthabhaMDAra vizALa jJAnakoza ja lAge. emanI kRtio eTalI badhI che ke koI eka vyakti AjIvana nahi balke keTalIye vyaktio ekasAthe maLIne jIvanabhara saMzodhana kare eTaluM racanAsAmarthya emAM che. kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcAryanuM gaMbhIra jJAna, ucca sAdhutA, sva-parazAstromAM pAraMgatatA, vyavahArakuzaLatA ane rAjanaitika dakSatA dRSTigocara thAya che. emaNe vidvattA sAthenI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA D sAdhutAnI UMcI kiMmata aMkAvI. hemacaMdrAcAryanA ziSya devacaMdranA zabdomAM kahIe to "vighAmonidhimaMthanaMvaragiri zrI hemacandro guruH / ' che. vi. saM. 1229mAM kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArya kALadharma pAmyA. e aMge 'kIrtikaumudI'no racayitA somezvara kahe che, 'vaiduSyaM vigatAzrayaM jitavati zrIaemavandre dvivat / ' arthAt hemasUrino svargavAsa thatAM vidvattA AzrayavihoNI banI jAya che. 84 varSanI vaye kaLikALasarvajJa hemacaMdrAcArye emanuM akSarajIvana saMkelI lIdhuM, paraMtu emanuM vipula akSarajIvana jotAM AdarapUrNa Azcarya sivAya bIjo koI bhAva thato nathI. 44 hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA 45 saMdarbhasUci 1. 'hemacaMdrAcAryanuM ziSyamaMDaLa', le. bhogIlAla ja. sAMDesarA, 'zrI haMma sArasvata satra : ahevAla ane nibaMdhasaMgraha', pR. 122. 5. 6. 2.'hemacaMdrAcArya', le, paM. becaradAsa dozI, pR. 110. 3. 'zrI hemacaMdrAcArya', le. dhUmaketu, tRtIya AvRtti, pR. 167. 4. 'zrImad hemacaMdrAcArya', le. mohanalAla dalIcaMda desAI, 'zrI haMma sArasvata satra : ahevAla ane nibaMdhasaMgraha', pR. 74. 'zrI hemacaMdrAcArya', le. dhUmaketu, tRtIya AvRtti, pR. 152. AcArya hemacaMdrasUri : temanI sarvagrAhI vidvattA', le. dI.ba. kRSNalAla mo. jhaverI, 'zrI haima sArasvata satra : ahevAla ane nibaMdhaspardhA', pR. 203. 7. zrI haima sArasvata satra : ahevAla ane nibaMdhaspardhA', pR. 27. 8 8. 9. zrI hemacaMdrAcArya', le. dhUmaketu, tRtIya AvRtti, pR. 7, 8. somaprabhaviracita 'svopakSavRttiyukta zatArthakAvya:' (prAcIna sAhityohAra graMthAvali : graMtha 2, munizrI caturavijaya saMpAdita: prakAza sArAbhAI navAba) pR. 124. 10. 'The Life of Hemchandracharya' by Professor Dr. G. Buhler, Forward, P. XIV. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 I hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA | 11. "zrImad hemacaMdrAcAryanI kRtio', le. motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, 'zrI haima sArasvata satra : ahevAla ane nibaMdhasaMgraha', pR. 179. 12. ejana, pR. 180. 13. The Life of Hemchandracharya' by Professor Dr. G. Buhler, Forward, P. XIV. 14. prAcIna gujarAtI chaMdo : eka aitihAsika samAlocanA', le. rAmanArAyaNa vi. pAThaka. 15. 'bhAvArya hemacaMdra', ne. DaoN. vi. ma. muraHerodha5, pR. 900. 16. 'siddhahemagata apabhraMza vyAkaraNa', saMpA. harivallabha bhAyANI, pR. 22. 17. 'hamasamIkSA', le. madhusUdana modI, pR. 37. 12. "The Desinamamala of Hemchandra' by R. Pischel, Introduction II, P. 31. 96. "The Desinamamala of Hemchandra' by R. Pischel, Glossary, P. 1-92. 20. 'zrI hemacaMdrAcArya', le. dhUmaketu, tRtIya AvRtti, pR. 39. 21. hemacaMdrAcAryanI kRtio', le. motIcaMda gi. kApaDiyA, 'prasthAna', vaizAkha 1995, pR. 54. 22. 'triSaSTizalAkApuruSacarita', parva 10, aMtya. prazasti zloka 18-19.. A n hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA ne 47 23. 'hamasamIkSA', le. madhusUdana modI, pR. 290. 24. ejana, pR. 201. 25. ejana, pR. 250. 26. 'yogazAstra', prakAza 12, zloka 55. 27. 'ayogavyavaracchedikAdvatrizikA', zloka 26.. 28. 'vItarAgastava', prakAza 10, zloka 6, 7, 8. 29. 'merUtuMga : prabaMdhaciMtAmaNi', prakAza 4, pRSTha 85 (siMdhI sIrIjhanI AvRtti). 30. 'hemacaMdrAcArya', le. paM. becaradAsa dozI, pR. 43-44. 31. 'zrI haima sArasvata satra : ahevAla ane nibaMdhasaMgraha', pR. 46. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacaMdrAcAryanI kRtio _hemacaMdrAcAryanI sAhityasAdhanA gha____ graMtha. zloka siddhahemaladhuvRtti siddhahemabRhadravRtti siddhahemabRhayAsa siddhahemaprAkRtivRtti lijJAnuzAsana uNAdigaNa vivaraNa dhAtu pArAyaNa vivaraNa abhidhAnacitAmaNi abhidhAna pariziSTa anekArtha koza nighaMTukoza dezInAmamAlA kAvyonuzosana chaMdonuzAsana saMskRta vizraya prAkRta dvAzraya pramANamImAMsA (apUrNa) vedAMkuza triSaSTizalAkApuruSacarita pariziSTa parva yogazAstra svapajJavRtti sahita vItarAga stotra anyayogavyavadaddhAtriziSa (vya) ayogavyavacchedikAr3hAtrizikA (kAvya) mahAdevastotra ke,000 18 000 84,00 2,200 3,684 3,250 5,ka00 10,000 204 1,828 399 3,500 ki,000 3,00 2,828 1,500 2 ,500 1,000 3ra 00 3,500 12,750