Book Title: Gyanyog Bhaktiyog aur Karmyog Author(s): Rammurti Tripathi Publisher: Z_Jinvani_Karmsiddhant_Visheshank_003842.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/229870/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayoga : bhaktiyoga : karmayoga . DaoN0 rAmamUrti tripAThI bhAratIya cintana dhArA mAnavIya vyaktitva meM nihita saMbhAvanAoM kI caritArthatA kA mArga Aropita karane ke pakSa meM nahIM hai-vaha mAnatI hai ki mArga usake svabhAva se nirdhArita hotA hai aura vahI sahI hai| isIlie yahA~ adhyAtma ke kSetra meM mArgoM kA Anantya lakSita hotA hai / saccA evam pariNata-prajJa nirdezaka ziSya kI yogyatA ke anusAra hI dIkSA dAna karatA hai aura usakA mArga nirdhArita karatA hai| marmajJoM kI dhAraNA hai ki mAnava abhAvoM meM 'svabhAva' ko kho to nahIM detA, parantu usa para itanA AvaraNa DAla letA hai ki vaha rahakara bhI 'nahIM' sA ho jAtA hai| svabhAvetara padArthoM ke bodha ke auMdhe aura bahirmukhI srota 'svabhAva-bodha' kI kSamatA ko dabAe hue haiM / AvazyakatA hai ina AvaraNoM ko jIrNa kara usa kSamatA ke anAvaraNa kI, tAki usakI zAzvata bhUkha miTa jAya, kAmya upalabdha ho jAya, svabhAva meM pratiSThita ho jaay| svabhAva kI upalabdhi niSedhAtmaka nahIM, vidheyAtmaka hai-vaha duHkha nivRtti rUpa niSedhAtmaka upalabdhi nahIM hai, pratyuta anya-nirapekSa svabhAvAtmaka sukhopalabdhi hai / kahA jAtA hai ki kucha logoM kA svabhAva rukSa (dravIbhAvAnupeta) hotA hai aura kucha logoM kA drviibhaavaatmk| pahalI prakAra kI prakRti vAloM kA mArga 'jJAna mArga' hai-brahma vidyA kA mArga hai aura dUsarI prakAra kI prakRti vAloM kA mArga 'bhakti mArga' hai| brahma vidyA aura bhakti meM madhusUdana sarasvatI ne cAra AdhAroM para bheda kiyA hai-svarUpa, phala, sAdhana aura adhikAra / unhoMne kahA-(1) dravIbhAva pUrvaka mana ko bhagavadAkAra savikalpaka vRtti bhakti hai jabaki dravIbhAvAnupeta advitIya Atma mAtra gocara nirvikalpaka manovRtti brahma vidyA yA jJAna hai| (2) bhagavad guNagarimagrathita graMtha kA zravaNa bhakti kA sAdhana hai jabaki tatvamasi prAdi vedAMta mahAvAkya brahma vidyA kA sAdhana hai| (3) bhagavad viSayaka prema kA prakarSa bhakti kA phala hai jabaki sarvAnartha mUla avidyA nivRtti hI brahmavidyA kA phala hai| (4) bhakti meM prANimAtra kA adhikAra hai jabaki brahma vidyA meM sAdhanacutuSya sampanna paramahaMsa parivrAjaka kA hI adhikAra hai| bhaktimArga svataMtra hai, jJAna-vijJAna sabhI usake AdhIna haiN| bhakta ko bhagavAn prasanna hokara 'buddhi yoga' pradAna karatA hai jisameM brahmavidyA nirapekSa avidyA kA nAza ho jAtA hai| bhakta bhakti usI taraha karatA hai jaise uttama bhojana ko peTU / peTU tRpti ke lie bhojana karatA hai para bhojana kI vividhAkAra pariNatiyAM jAThara agni karatI hai-abhiprAya yaha ki jJAna-vijJAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayoga : bhaktiyoga : karmayoga ] [ 163 bhakta ke lie AnuSaMgika aura anivAya upalabdhi hai-usake lie vaha jJAnamArgiyoM kI taraha bhrama nahIM karatA / vaha to sarvAtmanA ArAdhya ke prati samarpita ho jAtA hai aura ArAdhya kRpA karake vaha svayaM rase upalabdha ho jAtA hai| vaha mAnatA hai ki jise mAnA hai usI meM apane ko Dubo do, lIna kara do-samarpita kara do / use sAdhana se nahIM pAyA jA sakatA, hA~ vaha svayaM hI sAdhana bana jAya aura apane ko upalabdha karA deyaha saMbhava hai| bhakti vaha tattva hai jo kI nahIM jAtI 'jaihi pai bani Avai'-ho jAtI hai--jisase bana gaI, bana gaI anyathA prayatna karate raho-niSphala / gajarAja surasari kI viparIta dhAra meM baha jAtA hai-lAkha prayatna ke bAvajUkajabaki machalI niSprayAsa tara jAtI hai| jJAna se 'svarUpa kA bodha ho jAtA hai, bhakti se 'svarUpa' bodha ke bAda kalpita bheda kI bhUmi para rasa krIr3A calatI rahatI hai / bhakti karma nahIM hai, bhAva hai, jo svarUpa-sAkSAtkAra ke anantara amara hotI hai| jaba taka svarUpa sAkSAtkAra nahIM hai, taba taka avidyA kA sAmrAjya hai| avidyA se ahaMkAra kA prAdurbhAva hotA hai aura 'ahaMkAra vimUr3hAtmArkatAshamiti manyate'- ahaMkAra-grasta vyakti svayaM ko kartA mAnatA hai yaha avidyAjanita-ahaMkAra-mUlaka-kartRtva bodha jaba taka rahegA, taba taka jo kucha bhI hogAvaha kartRtva-sApekSa hone se 'karma' hI kahA jAyagA-'bhakti' nhiiN| phalataH vAstavika bhAva rAjya kA udaya avidyA nivRtti evaM svarUpa-sAkSAtkAra ke bAda hotA hai| yahI 'bhAva' pragAr3ha hokara 'prema' banatA hai-'bhAvaH sa eva sAndvatmA budhai premA nigadhate' yaha saba kucha citta kI ekatAnatA se saMbhava hai-jo taba taka saMbhava nahIM hai jaba taka malAtmaka AvaraNa jIrNa na ho / malazAnti ke nimitta niSkAma bhAva se karma kA sampAdana apekSita hai| bAta yaha ha ki 'karma' kA tyAga to sarvAtmanA saMbhava hai nahIM / jahA~ maranA, jInA, sAMsa lenA aura chor3anA bhI 'karma' hai-vahAM karma kA svarUpataH tyAga to saMbhava nahIM / saccA karmatyAga phalAsakti kA tyAga hai| karma rUpI bicchU kA DaMka hai-Asakti / isI ke kAraNa AvaraNoM kA honA saMbhava hotA hai| phalataH isI Asakti kA tyAga hone se karma akarma ho jAte haiM-unase AvaraNoM kA pAnA baMda ho jAtA hai-zeSa ko jJAnAgni bhasmasAt kara detI hai| anAsakta karma baMdhana nahIM, mukti kA sAdhana bana jAtA hai-karma yoga bana jAtA hai| gItAkAra ne savAla khar3A kiyA ki svabhAva meM pratiSThita ho jAne ke bAda karma chor3a denA cAhiye yA karanA cAhie ? bhagavAn kRSNa ne siddhAnta rUpa meM kahA ki loka saMgraha ke lie svarUpopalabdhi ke bAda bhI karma karanA caahie| isa prakAra svarUpa sAkSAtkAra se pUrva malApahAra ke nimitta anAsakta bhAva se aura svarUpa sAkSAtkAra ke bAda loka saMgraha ke nimitta karma karate rahanA caahie| saMkSepa meM yahI jJAna yoga, bhakti yoga aura karmayoga kA Azaya hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only