Book Title: Gyan ki Swa Par Prakashta
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229014/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnako sva-para prakAzakatA dArzanika kSetrameM jJAna svaprakAza hai, para prakAza hai yA sva-paraprakAza hai, ina praznoMkI bahuta lambI aura vividha kalpanApUrNa carcA hai / isa viSaya meM kisakA kyA pakSa hai isakA varNana karaneke pahile kucha sAmAnya bAteM jAna lenI jarUrI haiM jisase svaprakAzava-paraprakAzavakA bhAva ThIka-ThIka samajhA jA ske| 1- jJAnakA svabhAva pratyakSa yogya hai| aisA siddhAnta kucha loga mAnate haiM jabakI dUsare koI isase bilakula viparIta mAnate haiN| ve kahate haiM ki jJAnakA svabhAva parokSa hI hai pratyakSa nahIM / isa prakAra pratyakSa parokSarUpase jJAnake svabhAvabhedakI kalpanA hI svaprakAzatvakI cacIkA mUlAdhAra hai| 2-svaprakAza zabdakA artha hai svapratyakSa arthAt apane Apa hI jJAnakA pratyakSarUpase bhAsita honA / parantu paraprakAza zabdake do artha haiM jinameM se pahilA to parapratyakSa arthAt eka jJAnakA anya jJAnavyaktimeM pratyakSarUpase bhAsita honA, dUsarA artha hai parAnumeya arthAt eka jJAnakA anya jJAnameM anumeyarUpatayA bhAsita honA / 3-svapratyakSakA yaha artha nahIM ki koI jJAna svapratyakSa hai ataeva usakA anumAna Adi dvArA bodha hotA hI nahIM para usakA artha itanA hI hai ki jaba koI jJAna vyakti paidA huI taba vaha svAdhAra pramAtAko pratyakSa hotI hI hai anya pramAtAoMke lie usakI parokSatA hI hai tathA svAdhAra pramAtAke lie bhI vaha jJAna vyakti yadi vartamAna nahIM to parokSa hI hai| paraprakAza ke parapratyakSa arthake pakSameM bhI yahI bAta lAgU hai-arthAt vartamAna jJAna vyakti hI svAdhAra pramAtAke liye pratyakSa hai, anyathA nahIM / 1. 'yattvanubhUteH svayaMprakAzatbamuktaM tadviSayaprakAzanavelAyAM jJAturAtmanastathaiva na tu sarverSA sarvadA tathaiveti niyamo'sti, parAnubhavasya hAnopAdAnAdiliGgakAnumAnajJAnaviSayatvAt svAnubhavasyApyatItasyAzAsiSamiti jJAnaviSayatvadarzanAcca / ' -zrIbhASya pR. 24 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 vijJAnavAdI bauddha ( nyAya vi0 1. 10) mImAMsaka, prabhAkara' vedAnta ? aura jaina ye svaprakAzavAdI haiM / ye saba jJAnake svarUpake viSaya meM eka mata nahIM kyoMki vijJAnavAdake anusAra jJAnabhinna arthakA astitva ho nahIM aura jJAna bhI sAkAra | prabhAkarake matAnusAra bAhyArthakA astitva hai ( bRhatI pRSTha 74) jisakA saMvedana hotA hai / vedAnta ke anusAra jJAna mukhyatayA brahmarUpa honese nitya hI hai| jaina mata prabhAkara matakI taraha bAhyArtha kA astitva aura jJAnako janya svIkAra karatA hai| phira bhI ve sabhI isa bAre meM ekamata haiM ki jJAnamAtra svapratyakSa hai arthAt jJAna pratyakSa ho yA anumiti, zabda, smRti Adi rUpa ho phira bhI vaha svasvarUpake viSaya meM sAkSAtkArarUpa hI hai, usakA anumititva, zAbdasva, smRtitva Adi anya grAhyakI apekSAse samajhanA cAhie arthAt bhinna bhinna sAmagrI se pratyakSa, anumeya, smartavya Adi vibhinna viSayoM meM utpanna honevAle pratyakSa, anumiti, smRti Adi jJAna bhI svasvarUpake viSaya meM pratyakSa hI haiM / jJAnako parapratyakSa artha meM paramakArA mAnanevAle sAMkhya yoga" aura nyAya vaizeSika haiN| ve kahate haiM ki jJAnakA svabhAva pratyakSa honekA hai para vaha apane Apa pratyakSa ho nahIM sakatA / usakI pratyakSatA zranyAzrita hai / ataeva zAna cAhe pratyakSa ho, anumiti ho, yA zabda smRti Adi anya koI, phira bhI ve saba svaviSayaka anuvyavasAya ke dvArA pratyakSarUpase gRhIta hote hI haiN| para pratyaaroh viSaya meM inakA aikamatya honepara bhI parazabda ke arthake viSaya meM aikamatya 1. 'sarva vijJAna hetUsthA mitau mAtari ca pramA / sAcAtkartRtvasAmAnyAt pratyakSatvena sammatA // ' prakaraNapa0 pR0 56 / 2. bhAmatI pR0 16 / " seyaM svayaM prakAzAnubhUtiH " - zrIbhASya pR0 18 / citsukhI pR0 6 / 3. 'sahopalambhaniyamAdabhedonIlataddhiyo:' - bRhatI pR0 26 / 'prakAzamAnastAdAtmyAt svarUpasya prakAzaka: / yathA prakAzo'bhimataH tathA dhorAtmavedinI / ' - pramANavA0 3 326 / 4, sarva vijJAna hetUtthA....yAvatI kAcidmahaNasmaraNarUpA / " - prakaraNa pa0 pR0 56 / 5. "sadA jJAtAzcitta vRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt / na tatsvAbhAsaM dRzyatvAt " - yogasU0 4. 18, 16 / 6. " manogrAhyaM sukhaM duHkhamicchA dveSo matiH kRtiH " -- kArikAvalI 57 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM kyoMki nyAya vaizeSikake anusAra to parakA artha hai anuvyavasAya jisake dvArA pUrvavatI koI bhI jJAnavyakti pratyakSatayA gRhIta hotI hai parantu sAMkhya yogake anusAra para zabdakA artha hai. caitanya jo puruSakA sahaja svarUpa hai aura jisake dvArA jJAnAtmaka sabhI buddhivRttiyA~ pratyakSatayA bhAsita hotI haiN| ..parAnumeya artha meM paraprakAzavAdI kevala kumArila haiM jo jJAnako svabhAvase hI parokSa mAnakara usakA tajjanyazAtatArUpa liGgake dvArA anumAna mAnate haiM jo anumAna kAryahetuka kAraNaviSayaka hai-zAstradI0pR0 157 / kumArilake sivAya aura koI zAnako atyanta parokSa nahIM mAnatA / prabhAkarake matAnusAra jo phalasaMvittise jJAnakA anumAna mAnA jAtA hai vaha kumArila-sammata prAkaTayarUpa phalase honevAle jJAnAnumAnase bilakula judA hai / kumArila to prAkaTa base jJAna, jo zrAramasamaveta guNa hai usakA anumAna mAnate haiM jaba ki prabhAkaramatAnusAra saMvidrUpa phalase anumita honevAlA jJAna vastutaH guNa nahIM kintu jJAnaguNajanaka sannikarSa aAdi jaDa sAmagnI hI hai| isa sAmagrI rUpa arthameM jJAna zabdake prayogakA samarthana karaNArthaka 'an' pratyaya mAna kara kiyA jAtA hai| prAcArya hemacandra ne jaina paramparAsammata jJAnamAtrake pratyakSatva svabhAvakA siddhAnta mAnakara hI usakA svanirNayatva sthApita kiyA hai aura uparyukta dvividha paraprakAzavakA prativAda kiyA hai| inake svapakSasthApana aura parapakSa-nirAsakI dalIleM tathA pratyakSa-anumAna pramANakA upanyAsa yaha saba vaisA hI hai jaisA zAlikanAthakI prakaraNapaJcikA tathA zrIbhASya AdimeM hai / svapakSake Upara auroMke dvArA udbhAvita doSoMkA parihAra bhI prAcAryakA vaisA hI hai jaisA ukta anthoM meM hai| I. 1636 ] [pramANa mImAMsA 1 saMvidutpattikAraNamAtmamanaHsannikarSAkhyaM tadityavagamya parituSyatAmAyuSmatA"--prakaraNapa0 pR063 / .