Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItA, usakA zAMkarabhASya aura jaina-darzana DA. ramezacanda jaina gItA hindU paramparA ke anusAra zrIkRSNa kI vANI kahI jAtI hai| jaina darzana kA mUla srota sAkSAt tIrthaMkara bhagavAn kI bANI hai / gItA ke bhASyakartA zaGkarAcArya bhArata kI pravRtti vicAradhArA kI apekSA nivRtti vicAradhArA se adhika prabhAvita rahe, ataH gItA tathA usake zAGkarabhASya kA jaina pariprekSya meM yahA~ adhyayana prastuta kiyA jA rahA hai| zaGkarAcArya ke anusAra puNya-pApa donoM bar3hate rahane ke kAraNa acche-bure janma aura sukha duHkhoM kI prApti rUpa saMsAra nivRtti nahIM ho paatii|' AcArya kundakunda ne samayasAra ke puNyapApAdhikAra meM ise bahuta acchI taraha spaSTa kiyA hai / ve kahate haiM azubha karma ko kuzIla aura zubhakarma ko suzIla jAno, parantu jo jIva ko saMsAra meM praveza karAtA hai, vaha suzIla kaise ho sakatA hai ? jisa prakAra lohe kI ber3I puruSa ko bA~dhatI hai aura suvarNa kI bhI ber3I bA~dhatI hai, isI prakAra kiyA huA zubha athavA azubha karma jIva ko bAMdhatA hai| ataH donoM kuzIla se rAga mata karo athavA saMsarga bhI mata karo; kyoMki kuzIla ke saMsarga aura rAga se svAdhInatA kA vinAza hotA hai / zAGkarabhASya meM zoka aura moha ko saMsAra kA bIja kahA gayA hai| AcArya kundakunda ne pravacanasAra meM moha aura kSobha se rahita AtmA ke pariNAma ko sAmyabhAva kahA hai tathA unake mata meM sAmyabhAva hI dharma hai| dharma mokSa kA bIja hai| gItA kA sarvakarmasaMnyAsapUrvaka AtmajJAna kI prApti' hI samayasAra kI paramArthaprApti hai| jo manuSya paramArtha se bAhya haiN| ve vrata aura niyamoM ko dhAraNa karate hue tathA zIla aura tapa ko karate hue bhI mokSa nahIM paate| paramArtha rUpa jIva hI zuddha, kevalI, muni, jJAnI Adi nAma pAtA hai, usI kA nirvANa hotA hai|" gItA meM jJAnaniSThA aura karmaniSThA kA alaga-alaga varNana hai| AtmA meM janmAdi chaha vikAroM kA abhAva hone ke kAraNa AtmA akartA hai| yaha sAMkhyabuddhi hai| karmayoga se hone 1. tatra evaM sati dharmAdharmopacayAd iSTAniSTajanmasukhaduHkhaprAptilakSaNaH saMsAraH anuparato bhavati / gItA-zAGkarabhASya 2010 2. samayasAra-145-147 3. saMsArabIjabhUto zokamohI-gItA zAGkabhASya 2 / 10 4. pravacanasAra-7 5. tayoH ca sarvakarmasaMnyAsapUrvakAd AtmajJAnAt na anyato nivRttiH // gItA-zAGkarabhASya 2010 6. samayasAra-153 7. samayasAra-152
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItA, usakA zAGkarabhASya aura jaina-darzana 109 vAlI niSThA yogabuddhi hai / samayasAra meM jJAnaniSThA kA nizcaya kI dRSTi se aura karma niSThA kA vyavahAra kI dRSTi se nirUpaNa hai / zaGkara ke anusAra jJAna aura karma ina donoM kA jahA~ eka puruSa meM honA asambhava hai, vahA~ jaina darzana ke anusAra ina donoM kA eka hI puruSa meM honA sarvathA asambhava nahIM hai, kathaMcit sambhava hai / 1 gItA ke anusAra zarIradhArI AtmA kI isa vartamAna zarIra meM jaise kaumAra- bAlyAvasthA yauvana-taruNAvasthA aura jarA- vRddhAvasthA ye paraspara vilakSaNa tIna avasthAyeM hotI haiM, vaise hI AtmA ko dehAntara kI prApti arthAt isa zarIra se dUsare zarIra kI prApti hotI hai / buddhimAn puruSa isa viSaya meM mohita nahIM hotA / 2 mAtrA arthAt zabdAdi viSayoM ko jinase jAnI jAya aisI zrotrAdi indriyA~ aura indriyoM ke sparza arthAt zabdAdi viSayoM ke sAtha unake saMyoga zIta-uSNa aura sukha duHkha dene vAle haiM / zIta kabhI sukha rUpa hotA hai, kabhI duHkha rUpa, isI taraha uSNa bhI anizcita rUpa hai, parantu sukha aura duHkha nizcita rUpa haiM, kyoMki unameM vyabhicAra nahIM hotA / isalie sukha-duHkha se alaga zIta aura uSNa kA grahaNa kiyA gayA hai / cUMki ve mAtrA - sparzAdi (indriyA~, unake viSaya aura unake saMyoga ) utpatti aura vinAzazIla haiM, isalie anitya haiM / ataH una zItoSNAdi ko tU sahana kara / sukha aura duHkha ko samAna samajhane vAle arthAt jisakI dRSTi meM sukha-duHkha samAna haiM, aise dhIra buddhimAn puruSa ko ye zItoSNAdi vicalita nahIM kara sakate / jaina darzana gItA ke uparyukta kathana se pUrNa sahamata hai / pravacanasAra meM zramaNa kA lakSaNa karate hue kahA gayA hai samasattubandhuvaggo samasuhadukkho pasaMsaNidasamo / samaloTThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo samaNo // 41 // arthAt jise zatru aura mitroM kA samUha eka samAna ho, sukha aura duHkha eka samAna hoM, prazaMsA aura nindA eka samAna hoM, patthara ke Dhele aura suvarNa eka samAna hoM tathA jo jIvana aura maraNa meM samabhAva vAlA ho, vaha zramaNa arthAt sAdhu hai / gItA meM isa samatva kI bhAvanA kA sthAna-sthAna para pratipAdana kiyA gayA hai sukhaduHkhe same kRtvA lAbhAlAbhau jayAjayau / tato yuddhAya yujyasva naivaM pApamavApsyasi // 2 / 38 1. jJAnakarmaNoH kartRtvAkartRtvaikatvAnekatvabuddhyAzrayayoH ekapuruSAzrayatvAsaMbhavaM pazyatA / gItA - zAGkarabhASya 2 / 10 2. dehinosminyathA dehe kaumAraM yauvanaM jarA / tathA dehAntaraprAptirdhIrastatra na muhyati // gItA 2 / 13 3 mAtrAsparzAstu kaunteya zItoSNasukhaduHkhadAH / AgamApAyino'nityAstAMstitikSasva bhArata / / 2 / 14 4. yaM hi na vyathayantyete puruSaM puruSarSabha / samaduHkhasukhaM dhIraM so'mRtatvAya kalpate // gItA 2 / 15
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ riu ramezacanda jaina 7. sukha aura duHkha ko samAna samajhakara tathA lAbha-hAni aura jaya-parAjaya ko samAna samajhakara tU yuddha ke lie ceSTA kara, isa taraha yuddha karatA huA tU pApa ko prApta nahIM hogA / yogasthaH kuru karmANi saGgaM tyaktvA dhanaMjaya / siddhyasiddhyoH samo bhUtvA samatvaM yoga ucyate // 2/48 he dhanaJjaya ! yoga meM sthita hokara Asakti rahita hokara karma kara / siddhi aura asiddhi meM sama hokara kArya karanA samatva yoga kahA jAtA hai / samatva yoga ko dhAraNa karane vAle ko hI gItA meM sthitaprajJa tathA jaina darzana meM samyagdRSTi kahA jAtA hai / jaba manuSya saba manogata kAmanAoM ko chor3akara AtmA meM svayaM santuSTa hotA hai, taba sthitaprajJa kahA jAtA hai / " tAtparya yaha hai ki apane antarAtmasvarUpa meM hI kisI bAhya lAbha kI apekSA na rakhakara apane Apa santuSTa rahane vAlA arthAt paramArthadarzana rUpa amRta rasa - lAbha se tRpta, anya saba anAtma padArthoM se alaMbuddhi vAlA tRSNArahita puruSa sthitaprajJa kahalAtA hai / arthAt jisakI buddhi Atma-anAtma ke viveka se utpanna huI sthita ho gayI hai, vaha sthitaprajJa yAnI jJAnI kahA jAtA hai / 2 chahaDhAlA meM bhI kahA gayA hai-- Atama anAtma ke jJAnahIna je je karanI tana karata chIna / AtmA aura anAtmA ke jJAna binA jo-jo kriyAyeM kI jAtI haiM, ve saba zarIra aura indriyoM ko kSINa karane vAlI haiM / putra, dhana aura lobha kI samasta tRSNAoM ko AtmakrIDa aura sthitaprajJa hai / chahaDhAlA meM kahA gayA haisuta dArA hoya na sIrI saba svAratha ke haiM bhIrI / jala-paya jyoM jiya tana melA pai bhinna 2 nahIM bhelA / tau pragaTa jude dhana dhAmA kyoM hva ika mila suta rAmA // jo duHkhoM meM udvigna nahIM hotA aura sukhoM meM jisakI spRhA nahIM hai evaM rAga, bhaya tathA krodha jisake naSTa ho gae haiM, vaha vyakti sthitadhI kahA jAtA hai / rAgI ke viSaya meM AcArya kundakunda kahate haiM to baMdhadi kammaM muMcadi jIvo virAgasaMpaNNo / eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja | samayasAra - 150 rAgI jIva karma ko bA~dhatA hai aura vairAgya ko prApta huA karma se chUTatA hai / yaha ' jinendra bhagavAn kA upadeza hai, isalie karmoM meM rAga mata karo / 1. prajahAti yadA kAmAnsarvAnpArtha manogatAn / AtmanyevAtmanA tuSTaH sthitaprajJastadocyate // 255 2. gItA - zAGkarabhASya 2 / 55 3. gItA- zAGkarabhASya 2255 4. duHkheSvanudvignA sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIrmu nirucyate // gItA 2056 tyAga dene vAlA saMnyAsI hI AtmArAma,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 gItA, usakA zAGkarabhASya aura jaina dazana samayasAra gAthA 228 meM kahA hai ki samyagdRSTi jIva cUMki zaGkA rahita hote haiN| isalie nirbhaya haiM aura cUMki saptamaya se rahita haiM, isalie zaGkArahita haiN|' gAthA 181 meM kahA hai ki upayoga meM upayoga hai, krodhAdika meM koI upayoga nahIM hai| krodha meM krodha hI hai, nizcaya se upayoga meM krodha nahIM hai| gItA meM kahA gayA hai ki jo muni sarvatra arthAt zarIra, jIvana Adi meM bhI sneharahita ho cukA hai tathA una zubha yA azubha ko pAkara na prasanna hotA hai aura na dveSa hI karatA hai, usakI prajJA pratiSThita hotI hai| jaba yaha jJAna niSThA meM sthita huA saMnyAsI kachue ke aGgoM kI bhAMti apane aGgoM ko saMkucita kara letA hai| usI taraha saba viSayoM se, saba ora se indriyoM ko khIMca letA hai| bhalI bhA~ti roka letA hai| taba usakI buddhi pratiSThita hotI hai| jJAnArNava meM kahA gayA hai saMvRNotyakSasainyaM yaH karmo'GgAnIva saMyamI / - sa loke doSapaGkADhye carannapi na lipyate / / jJAnArNava 20137 jisa prakAra kachuA apane aGgoM ko sameTa letA hai, usI prakAra jo saMyamI muni indriyoM kI senAsamUha ko saMvara rUpa karatA hai, arthAt saMkocatA yA vazIbhUta karatA hai, vahI munidoSa rUpI kardama se bhare doSa rUpI kardama se vicaratA huA bhI doSoM se lipta nahIM hotaa| : AcArya kundakunda ne indriya viSayoM ko duHkhakArI batalAyA hai-- . saparaM bAdhAsahiyaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM vismN| - jaM indiehiM laddhaM taM savvaM dukkhameva tahA / / pravacanasAra-76 ___ jo sukha pA~ca indriyoM se prApta hotA hai, vaha parAdhIna hai, bAdhA sahita hai, bIca meM naSTa ho jAne vAlA hai, bandha kA kAraNa aura viSama hAni vRddhi rUpa hai, isalie duHkha hI hai| indriyajanya duHkhoM kA kAraNa hone se pravacanasAra meM zubhopayoga aura azubhopayoga ko samAna batalAyA hai vAraNArayatiriyasurA bhajati jadi dehasaMbhavaM dukkhaM / kidha so suho va asuho uvaogo havadi jIvANaM // pravacanasAra 172 jaba ki nArakI, tiryaMca aura deva-cAroM hI gati ke jIva zarIra se utpanna hone vAlA duHkha bhogate haiM / taba jIvoM kA vaha upayoga zubha athavA azubha kaise ho sakatA hai ? .. puNya aura pApa meM vizeSatA nahIM hai, aisA jo nahIM mAnatA hai, vaha moha se AcchAdita huA bhayAnaka aura antarahita saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai| 1. sammAdiThI jIvA NissaMkA hoti NibbhayA teNa / sattabhayavippamukkA jahmA tahmA du NissaMkA / samayasAra-228 2. yaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya zubhAzubham / nAbhinandati na dveSTi tasya prajJA pratiSThitA / / 2 / 57 3. gItA-zAGkarabhASya 2 / 58 4. pravacanasAra 177
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ramezacanda jaina gItA meM kahA gayA hai ki jo isa AtmA ko mArane vAlA samajhatA hai aura isa AtmA ko naSTa huA mAnatA hai, ve donoM hI anabhijJa haiM; kyoMki yaha AtmA na to kisI ko mAratA hai aura na mArA jAtA hai / " 112 samayasAra ke bandha adhikAra meM kahA gayA hai| jo maNNadi hiMsAmi ya hiMsijjAmi ya parehiM sattehiM / so mUDho aNNANI NANI etto du vivarIdo // 247 // jo puruSa aisA mAnatA hai ki maiM parajIva ko mAratA hU~ aura parajIvoM ke dvArA maiM mArA jAtA hU~, vaha mUr3ha hai, ajJAnI hai aura jo isase viparIta hai, vaha jJAnI hai / gItA meM kahA gayA hai ki jisa prakAra purAne kapar3oM ko chor3akara manuSya dUsare vastra dhAraNa kara letA hai, usI prakAra purAne zarIra ko chor3akara dehI anya zarIra ko dhAraNa kara letA hai / isI abhiprAya ko AcArya pUjyapAda ne samAdhitantra meM ina zabdoM meM vyakta kiyA haijIrNe vastre yathAtmAnaM na jIrNaM manyate tathA / jIrNe svadehe'pyAtmAnaM na jINaM manyate budhaH ||64 || samAdhitantra jaise vastra ke purAne par3ane para buddhimAn vyakti apane Apako purAnA nahIM mAnatA hai, usI prakAra apane zarIra ke jIrNa hone para AtmA ko jIrNa nahIM mAnatA hai / gItA meM kahA gayA hai ki isa AtmA ko na to zastra kATa sakate haiM aura na agni jalA sakatI hai / jala ise bhigo nahIM sakatA tathA vAyu isakA zoSaNa nahIM kara sakatA / jisane janma liyA, usakA maraNa nizcita hai aura jo mara gayA, usakA janma dhruva hai / ataH aparihArya viSaya ke nimitta zoka nahIM karanA caahie| jainadarzana kA bhI yahI mantavya hai / gItA meM kahA gayA hai ki nirAhArI ke viSayoM se nivRtti ho jAtI hai tathA brahma yA AtmajJAna hone para sUkSma Asakti bhI nivRtta ho jAtI hai" / pravacanasAra meM muni ko nirAhArI kahA gayA hai| muni kI AtmA paradravya kA grahaNa na karane se nirAhAra svabhAva vAlI hai / vahI usakA antaraGga tapa hai, muni nirantara usI antaraGga kI 'icchA karate haiM aura eSaNA ke doSoM se rahita jo bhikSAvRtti karate haiM, use sadA anya arthAt bhinna samajhate haiM / ataH ve AhAra grahaNa karate hue bhI nirAhAra haiM / tapa gItA meM kahA gayA hai ki rAga aura dveSa se rahita tathA apane vaza meM kI huI indriyoM 1. gItA 2 / 19 2 . vahI 2 / 22 3. vahI 2 / 23 4. vahI 2 / 27 5. vahI 2 / 59 6. jassa asaNamappA taM pi tao tappaDicchagA samaNA / aNNaM bhikkhamaNesaNamadha te samaNA aNAhArA / pravacanasAra 3 / 27
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItA, usakA zAGkarabhASya aura jaina-darzana 113 dvArA anivArya viSayoM ko grahaNa karatA huA prasAda ko prApta hotA hai| niyamasAra meM rAgAdi para vijaya prApta karane vAle ko hI yogI kahA hai rAgAdI parihAre appANaM jo du jujade saahuu| so jogabhattijutto idarassa ya kaha have jogo // niyamasAra-137 jo sAdhu apane Apako rAgAdi ke parihAra meM lagAtA hai arthAt rAgAdi vikArI bhAvoM para vijaya prApta karatA hai| vahI yogabhakti se yukta hotA hai| anya sAdhu ke yoga kaise ho sakatA hai ? jo muni rAga rUpa parigraha se yukta haiM aura jinabhAvanA se rahita kevala bAhya rUpa se nirgrantha haiM, nagna haiM, ve pavitra jinazAsana meM samAdhi aura bodhi ko nahIM pAte haiM / gItA ke anusAra prasannatA ko prApta hone para yati ke samasta duHkhoM kI hAni hotI hai tathA prasannacitta vAle kI buddhi sthira ho jAtI hai / jJAnArNava meM kahA gayA hai ki jisa muni kA citta sthirIbhUta hai, prasanna hai aura jJAna kI vAsanA sahita hai| usa muni ke sAdhya arthAt svarUpAdi kI prApti Adi kArya siddha hI haiN| ataeva usa muni ko bAhya tapAdika se kAya ko daMDa dene se koI lAbha nahIM hai| gItA ke anusAra apane-apane viSaya meM vicarane vAlI indriyoM meM se jisa jisake pIche mana jAtA hai, vaha usakI prajJA ko hara letA hai, jisa prakAra jala meM naukA ko vAyu hara letA hai* 1 jJAnArNava meM bhI kahA gayA hai ki jinakA AtmA viSayoM se ThagA gayA hai arthAt viSayoM meM magna ho gayA hai| unakI viSayecchA to bar3ha jAtI hai aura santoSa naSTa ho jAtA hai tathA viveka bhI vilIna ho jAtA hai| gItA meM jisane indriyoM ko apane viSayoM meM jAne se saba prakAra se rokA hai, usakI buddhi pratiSThita kahI gayI hai| jJAnArNava meM bhI citta ko sthira karane (yA buddhi ko pratiSThita karane) kA upadeza diyA gayA hai tvAmeva vaJcituM manye pravRttA viSayA ime| sthirIkuru tathA cittaM yathatairna kalakyate // 27 / 27 he Atman ! ye indriyoM ke viSaya tujhako hI Thagane ke lie pravRtta hue haiM, aisA maiM mAnatA hU~, isa kAraNa citta ko aisA sthira karo ki una viSayoM se kalaGkita na ho| gItA kA yaha padya atyanta prasiddha hai1. gItA 64 2. bhAvapAhuDa-72 3. bhagavadgItA 65 4. jJAnArNava 22 / 27 * bhagavadgItA 2067 5. jJAnArNava 2014
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ramezacanda jaina yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati sNymii| yasyAM jAgati bhUtAni sA nizA pazyato muneH / / 2 / 69 jo (paramArtha tattva) saMsAra ke prANiyoM ke lie rAtri hai, usameM saMyamI jAgatA hai tathA jisa (avidyA meM) saMsAra ke prANI jAgate haiN| vaha paramArtha tattva ko jAnane vAle muni ke lie rAtri hai| AcArya pUjyapAda ne isI abhiprAya ko nimnalikhita zabdoM meM vyakta kiyA hai vyavahAre suSupto yaH sa jaagaatmgocre| jAgarti vyavahAre'smin suSuptazcAtmagocare / samAdhitantra 78 jo vyakti (tana, dhana Adi sambandhI) vyavahAra viSaya meM sotA hai, vaha Atma viSaya meM jAgatA hai tathA jo vyavahAra meM jAgatA hai / vaha AtmaviSaya meM sotA hai| gItA meM kahA gayA hai- jo samasta kAmanAoM ko chor3akara niHspRha hokara vicaratA hai, mamatA tathA ahaGkAra se rahita vaha zAnti ko prApta hotA hai / isakI TIkA meM zaGkarAcArya ne kahA hai ki jo saMnyAsI puruSa sampUrNa kAmanAoM aura bhogoM ko azeSataH tyAgakara ke dala jIvanamAtra ke nimitta hI ceSTA karane vAlA hokara vicaratA hai tathA jo spRhA se rahita huA hai arthAt jIvanamAtra meM jisakI lAlasA nahIM hai, mamatA se rahita hai arthAt zarIra jIvanamAtra ke lie Avazyaka padArthoM ke saMgraha meM bhI yaha merA hai' aise bhAva se rahita hai tathA ahaGkAra se rahita hai arthAt vidvattA Adi ke sambandha se hone vAle AtmAbhimAna se bhI rahita hai, aisA vaha sthitaprajJa brahmavettA jJAnI saMsAra ke saba duHkhoM kI nivRtti rUpa mokSa nAmaka paramazAnti ko prApta hotA hai / jJAnArNava meM bhI kahA gayA hai virajya kAmabhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / nirmamatvaM yadi prAptastadA dhyAtAsi nAnyathA // 3 // 23 yadi tuma kAma bhogoM se virakta hokara tathA zarIra meM spRhA ko chor3a kara nirmamatA ko prApta hue ho to dhyAtA ho sakate ho, anyathA nhiiN| nirmamatva ke viSaya meM iSTopadeza meM bhI kahA hai ki mamatA yukta jIva ba~dhatA hai tathA mamatArahita mukta ho jAtA hai, ataH samasta prayatna se nirmamatva kA cintana karo / gItA meM kahA gayA hai ki karmoM meM abhimAna aura Asakti kA tyAga karake jo nityatRpta hai tathA Azraya se rahita hai| vaha karma meM pravRtta hone para bhI kucha nahIM karatA hai| samayasAra meM bhI kahA hai ki jJAnI saba dravyoM meM rAga ko chor3ane vAlA hai, isalie karmoM ke madhyagata hone para bhI karmarUpI raja se usa prakAra lipta nahIM hotA, jisa prakAra kIcar3a ke bIca meM par3A huA 1. bhagavadgItA-zAGkarabhASya 2071 2. gItA 2 / 71 zAGkarabhASya 3. iSTopareza 26 tyaktvA karmaphalAsagaM nityatRpto nirAzrayaH / karmaNyapravRtto'bhinava kiJcitkaroti sa: / / gItA 4 / 20 m "
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItA, usakA zAGkarabhASya aura jaina-darzana 115 sonA / parantu ajJAnI saba dravyoM meM rAgI hai, ataH karmoM ke madhyagata hotA huA karma rUpI raja se usI prakAra lipA hotA hai, jisa prakAra kIcar3a ke madhya meM par3A huA lohA hai / jisa prakAra yadyapi zaGkha vividha prakAra ke sacitta, acitta aura mizra dravyoM kA bhakSaNa karatA hai to bhI usakA zvetapanA kAlA nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra yadyapi jJAnI vividha prakAra ke sacitta, acitta aura mizra dravyoM kA upabhoga karatA hai, to bhI usakA jJAna ajJAnatA ko prApta nahIM kara sakatA aura jisa samaya vahI zaMkha usa zveta svabhAva ko chor3akara kRSNabhAva ko prApta ho jAtA hai, usa samaya vaha jisa prakAra zvetapane ko chor3a detA hai, usI prakAra jJAnI jisa samaya usa jJAna svabhAva ko chor3a kara ajJAna svabhAva se pariNata hotA hai, usa samaya ajJAnabhAva ko prApta ho jAtA hai | gItA meM kahA gayA hai jisakI samasta AzAyeM dUra ho gayI haiM aura jisane citta aura zarIra ko bhalI-bhA~ti vaza meM kara liyA hai tathA jise samasta parigraha kA tyAga hai, vaha zarIra sthiti mAtra ke lie kie jAne vAle karmoM ko karatA huA pApa ko prApta nahIM hotA / yahA~ kilviSa zabda kA artha zaGkarAcArya ne pApa ke sAtha puNya ko bhI liyA hai / unake anusAra bandhanakAraka hone se dharma bhI mumukSu ke lie pApa hai / isI bAta ko AcArya kundakunda ne dRSTAnta dekara samajhAyA hai jisa prakAra isa loka meM koI puruSa AjIvikA ke nimitta rAjA kI sevA karatA hai to rAjA bhI usake lie sukha upajAne vAle vividha prakAra ke bhoga detA hai / isI prakAra jIva nAmaka puruSa sukha ke nimitta karma rUpI raja kI sevA karatA hai, to vaha karma rUpI raja bhI usake lie sukha upajAne vAle vividha prakAra ke bhoga detA hai / jisa prakAra vahI puruSa vRtti ke nimita rAjA kI sevA nahIM karatA hai to rAjA usake lie sukha upajAne vAle vividha prakAra ke bhoga nahIM detA hai, isI prakAra samyagdRSTi jIva viSayoM ke lie karma rUpI raja kI sevA nahIM karatA hai to vaha karma rUpI raja bhI usake lie sukha upajAne vAle vividha prakAra ke bhoga nahIM detA / gItA meM kahA gayA hai ki jo apane Apa mile hue padArtha se santuSTa hai, jo (zItoSNAdi) dvandvoM se atIta hai arthAt dvandvoM se jisake citta meM viSAda nahIM hotA, jo IrSyA se rahita hai evaM siddhi tathA asiddhi meM samAna hai / vaha karma karate hue bhI usase nahIM ba~dhatA ! pravacanasAra meM kahA gayA hai ki isaloka se nirapekSa aura paraloka kI AkAMkSA se rahita sAdhu kaSAya rahita hotA huA yogya AhAra vihAra karane vAlA hotA hai| muni kI AtmA paradravya kA grahaNa na karane se nirAhAra svabhAva vAlI hai / vahI unakA antaraGga tapa hai| muni nirantara 1. samayasAra - 218-219 2. nirAzIryatacittAtmA tyaktasarvaparigrahaH / zArIraM kevalaM karma kurvannApnoti kilbiSam || gItA 4 / 20 3. kilbiSam aniSTarUpaM pApaM dharma ca / dharmaH api mumukSoH kilviSam eva bandhApAdakatvAt // vahI zAGkarabhASya 4. samayasAra - 224-227
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ramezacanda jaina usI antaraGga tapa kI icchA karate haiM aura eSaNA ke doSoM se rahita jo bhikSAvRtti karate haiM, use sadA anya arthAt bhinna samajhate haiM, isalie ve AhAra grahaNa karate hue bhI nirAhAra haiN| gItA ke zAGkarabhASya meM 'zreyAndravyamayAdyajJAjjJAna yajJaH jJAnaM labdhvA parAM zAntim uddharaNa dvArA dravyamaya yajJa kI apekSA jJAnayajJa kI zreSThatA batalAI gaI hai| jJAna ko pAkara parama zAnti ko prApta ho jAtA hai| gItA meM devayajJa ke sAtha jJAnayajJa kA bhI nirUpaNa hai| yogIjana samaya rUpI agni meM zrotrAdi indriyoM kA havana karate haiM arthAt indriyoM kA saMyama karate haiN| AcArya raviSaNa ne jJAnayajJa kA dharmayajJa ke rUpa meM nirUpaNa kiyA hai| tadanusAra AtmA yajamAna hai, zarIra vedI hai, santoSa sAkalya hai| mastaka ke bAla kuzA haiM, prANiyoM kI rakSA dakSiNA hai / zukladhyAna prANAyAma haiN| siddha pada kI prApti honA phala hai, satya bolanA stambha hai, tapa agni hai| caMcala mana pazu haiM aura indriyA~ samidhAyeM haiN| ina sabase yajJa karanA cAhie, yahI dharmayajJa hai| isa prakAra gItA kI vicAradhArA aura jainadarzana meM anekavidha sAmya dRSTigocara hotA hai|