Book Title: Gat Saikani Jain Dharmni Pravruttio
Author(s): Kumarpal Desai
Publisher: Kumarpal Desai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004919/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gata saikAnI jaina dharmanI pravRttio D DaoN. kumArapALa desAI | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gata saikAnI jaina dharmanI pravRttio se varSanI jaina saMghanI pravRtinuM avalokana karatAM eka hakIkata e tarI Ave che ke gujarAtanI pravRttionI asara bhAratanAM anya rAjyonI pravRtti para paDI che ane anya rAjyonI jainadharma pravRttinI asarano pratiSa gujarAtamAM jhilAya che, AthI gujarAtanI dharmapravRttine samagra dezanI pravRttinA pariprekSyamAM jevI ucita ja nahi, paNa Avazyaka che. I.sa. 1884mAM harmana yAkebIe jaina dharmanAM AcArAMgasUtra ane kalpasUtra e be prAkRta AgamasUtrane prAkRtamAMthI aMgrejImAM "Jain Sutras' nAme anuvAda karyo. A puratakanI prastAvanAmAM harmana yAkobIe pratipAdita karyuM ke jaina dharma e bauddha dharmanI zAkhA nathI. lAsena, vilsana ane vebara jevA vidvanI mAnyatA hatI ke bauddha dharmamAMthI jaina dharmane janma thayuM che. yAkebIe che. LassennI cAra dalIlanuM kamasara khaMDana karIne batAvyuM ke, jaina dharma e anya dharmo karatAM ane temAMya bauddha dharma karatAM to taddana svataMtra ghama che ane mahAvIra tathA gautama buddha e be samakAlIna bhinna mahApuruSo hatA. harmana yAkobIe kareluM A aitihAsika vidhAna pachInA samayagALAmAM ghaNuM mahattvanuM banI rahyuM. pazcimanA aneka vidvAnoe jaina vidyAnA kSetramAM potAnuM AgavuM pradAna karyuM. jaina dharma vize kalabuke (Colebrooke I. sa. 1765-1837) pitAne maulika pustakamAM keTalIka hakIkato rajU karI. e pachI De. eca. eca. vilsane (Wilson I. sa. 1784-1860) A kSetramAM vizeSa pradAna karyuM, jyAre jaina graMthenA anuvAdanI samRddha paraMparAne prAraMbha oTo beTalika (Otto Bothlingk) dvArA thayA. emaNe I. sa. 1847mAM riyu ( Rieu) sAthe hemacaMdrAcAryanA "abhidhAna ciMtAmaNine jarmanA anuvAda karyo. jaina Agama sUtrane anuvAda karavAnuM mahattvanuM kArya reva. sTIvansane (Rev. Stevenson) 1. Indische Alterthun Skunde by Lassen IV, p. 763 Seg. 2. "The Sacred Books of the East Series (ed. F. Max Muller] : 'Jain Sutras' by Hermann Jacobi. Pub : Oxford University Press, 1884. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 videzIonuM anuvAda-kArya 1848mAM "Kalpa Sutra and Nava Tatva3 dvArA zarU karyuM. A pustakamAM kalpasUtra ane nava tattva vize ardhamAgadhImAMthI aMgrejImAM anuvAda pragaTa thayo. AnI prastAvanAmAM temaNe jaina dharma, paryuSaNa parva, tIrtha kare ane jaina bhUgoLa vize paricaya Ape ane pustakane A te pariziSTamAM ardhamAgadhI bhASA vize noMdha lakhI. - saMskRta bhASAnA vidvAna vebare I. sa. 1858mAM "zatruMjaya mahAma' ane I.sa. 1866mAM "bhagavatI sUtra'mAMthI keTalAka bhAge pasaMda karI anuvAda karyo, eTaluM ja nahi paNa eNe jaina Agama ane jaina saMzodhananI dizAmAM mahatvanuM kArya paNa karyuM. kalpasUtranuM mAgadhImAMthI sTIvansane kareluM anuvAdakArya paricayAtmaka hatuM. jyAre yAkebInuM kAma sarvagrAhI hatuM, A praNAlikAmAM leyamAna (Leumann), kalATa (Klatt), bulara (Buhler), hornale (Hoernel) ane vinDiza (Windisch) jevA vidvAnoe jene thenuM saMpAdanakArya karyuM. emAMya vikhyAta purAtattvavettA DaoN. I. epha. Ara. honalee caMDakRta prAkRtalakSaNa" ane "upAsaga dazAo' (upAsaga dazAMga) graMthane saMzodhita-anuvAdita karI prasiddha karyA. jaina pAvalio paNa prakAzita karI. I.sa. 1897mAM baMgALanI eziyATika sosAyaTInA pramukha banelA hornale e pachInA varSe saMsAyaTInI vArSika sabhAmAM "Jainism and Buddhism' vize pravacana ApyuM ane temAM kebInA matanuM samarthana karyuM. "upAsaga dazAo'nuM saMpAdana karIne enA AraMbhamAM hornale svaracita saMskRta padyamAM A saMpAdana zrI AtmArAmajI mahArAjane arpaNa karyuM. harbale zrI vijayAnaMdasUrIzvarajI (AtmArAmajI) mahArAjane potAnI zaMkAo vize puchAvatA hatA ane e rIte e baMnenI vacce ghaniSTa saMbaMdha baMdhAyo hato, eTale sane 1893mAM amerikAnA cikAge zaheramAM, pArlAmenTa opha rilijiyansa (vizvadharma pariSada) maLavAnI hatI, tyAre emAM jaina dharmanA pratinidhi tarIke hAjara rahevAnuM AmaMtraNa meLavavAnuM virala bahumAna emane maLyuM, paNa jene dharmanA sAdhuonI AcArasaMhitA pramANe teo pote hAjarI ApI zake tema na hatA eTale teoe A pariSadamAM pote taiyAra karelA nibaMdha sAthe pitAnA pratinidhi tarIke zrI vIracaMda rAghavajI gAMdhIne mokalyA hatA 3. Kalpa Sutra and Nava Tatva' (Trnaslated from the Magadhi) by Rev, J. Stevenson Pub : Bharat-Bharati, Oriental Publishers & Booksellers. Varanasi-5. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIracaMda rAghavajI gAMdhI 3 mahuvAnA, vasA zrImALI jJAtinA zrI vIracaMda gAMdhI I. sa. 1885mAM jaina esosIezana opha inDiyAnA mAnArha sekreTarI banyA. zrI vIracaMda rAghavajI gAMdhI pahelI vAra paradeza jaIne pAchA pharyA tyAre emanI sabhAmAM khurazIo UchaLI hatI. joke e pachI to emaNe be vakhata videzayAtrA karelI. pitAnI vidvatA, vastRtvazakti ane dharmaparAyaNatAne kAraNe amerikAnA pravAsamAM emaNe vidvAno ane sAmAnyajanone samAna rIte prabhAvita karyA hatA. vizva dharma pariSadanA AvAhako ane vidvAnoe emane rau caMdraka enAyata karyo hato. kAsADogA zaheranA nAgarikoe emane suvarNacaMdraka Apyo hato. emaNe jaina dharma para vyAkhyAna ApI tenuM rahasya ane vyApakatA darzAvyA hatA, eTaluM ja nahi enI sAthe sAthe bhAratanA tamAma darzananI mAnyatA saraLatAthI ane kuzaLatAthI samajAvI hatI. amerikA pachI teo IMglenDamAM AvyA. ahIM jaina dharma vizenI jijJAsA joIne zikSaNavarga che. emAMnA eka jijJAsu harbarTa varane mAMsAhArane tyAga karIne jena dharmane svIkAra karyo. emaNe zrI vIracaMdabhAI gAMdhInAM bhASaNanI noMdha lIdhI tema ja aMgrejImAM harbarTa varane jaina dharma vize eka pustaka paNa lakhyuM. zrI vIracaMdabhAI gAMdhIe videzanA A pravAsa daramyAna 575 vyAkhyAna ApyAM hatAM. AmAMnAM keTalAMka "Jaina Philosophy', Yoga Philosophy" ane "Karma Philosophy' e nAmanA traNa pustakomAM jaLavAyAM che. emanA prayAsathI voziMgTanamAM gAMdhI philesaiphIkala sosAyaTInI sthApanA thaI. cikAganI vizvadharma pariSadamAM svAmI vivekAnaMde hiMdu dharma ane saMskRtine prabhAvaka vAcA ApI, te zrI vIracaMda gAMdhIe A pariSadamAM jaina dharma vize vyAkhyAna ApyuM, jyAre bIjAM bhAratIya darzane upara anyatra belyA hatA. I.sa. 1901mAM mAtra 37 varSanI vaye zrI vIracaMda gAMdhInuM avasAna thayuM, jyAre I. sa. 1902mAM, 40 varSanI vaye, svAmI vivekAnaMda belUra maThamAM avasAna pAmyA. vivekAnaMdanA jIvana ane kAryanI cirasthAyI asara rahI gaI; jyAre zrI vIracaMda gAMdhInuM mahAna kArya vismRtimAM daTAI gayuM. mAtra emaNe laMDanamAM sthApela jaina liTarecara sosAyaTI' rUpe emanI smRti 4. Jainism-not Atheism and the six Dravys of Jaina Philosophy By H. Warren, Jain Publishing House, Arrah, India. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 AgamAnuM prakAzana jaLavAI rahI che; jenA sekreTarI havArana hatA Jainism not Atheism' mAM vArane jaitenI izvara vizenI vicAraNA ane SaD drabyAnI bhAvanAnI carcA karI che. A pustakamAM diga Mbara saMdhanA vidvAna ane nAmAMkita baeNrisTara zrI caMpatarAya jainanuM 'A peep behind the veil of Karma' pravayana paNa prasiddha karavAmAM AvyuM che. baeNrisTara capatarAya jaite lakhelu 'The Key of Knowledge'' nAmanuM pustaka e jamAnAmAM ghaNuM vakhaNAyuM hatuM. A pustakanAM cauda prakaraNomAM judA judA dharmAMta lakSamAM rAkhIne Izvara, yega, kA kAyadA jevA viSayo para AdhyAtmika nirUpaNa lekhake karyuM che. jaina dharmAMnI saptabha`gInA siddhAMta para emanu... vizeSa lakSa che. I. sa. 1904 mAM zrI vijayadharmoMsUrijI kAzImAM AvyA. emaNe yuropanA aneka vidvAneA sAthe jaina sAhityanA saMzodhana ane saMpAdana aMge baheLe patravyavahAra karyAM. jaina vidyAnA adhyayana sa MzAdhanA pravAha yuropamAMthI amerikA ane chellAM keTalAMka varSoMthI jApAnamAM paNa vagho che. jApAnanA jhuke AhirAe 'tattvArtha sUtra' para tAjetaramAM saMzAdhana karyuM. perisamAM jaina kosmolojI vize UMDo abhyAsa karanAra DaoN. kAlerI kAyAe jaina vyavahArabhASya para mahAnibaMdha lakhyo. paeNrisamAM vasatA Do. nalinI balabIre dAnASTaka kathAnu saMzodhana karyuM. atyAre janImAM jaina vidyA je abhyAsa thaI rahyo che emAM kalAusa bruna ane cadrabhAla tripAThInuM pradAna mahattvanuM gaNAya. kalakattAnA rAya dhanapatasi hu bahAdure jaina Agamo chapAvavAnI zarUAta karI. 45 Agame chapAvIne pragaTa karavAtA emate udyama (saM. 1933thI sa. 1947 sudhImAM) taidhapAtra gaNAya. teoe aneka AgamA prakAzita karyA. suratanI Agame!daya samiti dvArA AgameEAraka zrI sAgarAna darie ekale hAthe ghaNA meATA pAyA para AgamapacAMgInA saMzodhana mudraNanu kArya karyuM.... AvuM virATa kAma e pachI ekale hAthe khIjA koIe karyuM" nathI. bhAvanagaranI jaina dharma prasAraka sabhA, AtmAnaM sabha ane yazovijayajI jaina graMthamALAe jaina sAhityanA mahattvanA graMtha prakAzita 5. The Key of Knowledge' by Champat Rai Jain, Pub: Kumar Devendra Prasad Jain, The Central Jaina Publishing House, Arrah, India, 1915. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtattvIya sa Mzodhana 5 karyA. sekreDa buka Apha dhI jainas' graMthamALAmAM aneka digambara jaina graMthAnA anuvAdo ArAthI pragaTa thayA. A uparAMta atyAre lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAma Mdira ane zrI mahAvIra jaina vidyAlaya dvArA prakAzana pravRtti cAlI rahI che. digambaromAM bhAratIya jJAnapITha dvArA ghaNA jaina graMthAnu vyavasthita sAdhana ane sapAdana thayuM. I. sa. 1904mAM zAstrIya ke dhArmika jaina prathA pragaTa karavA sAme virAdha thatA hatA, tyAre zrI nAthUrAmajI premIe hindI graMtharatnAkara zreNI dvArA mahattvanA graMthA pragaTa karyA ane 'jaina hiteSI' ane jaina mitra'nu' saMpAdanakArya karyuM. emaNe trIsa jeTalA graMthAnI racanA karI. zrI vijayadharmasUrijIe banArasamAM sthApelI yazeAvijaya jaina sa MskRta pAThazALA pAsethI zrI yazovijayajI graMthamALA uparAMta gujarAtane traNa vidyAnA maLyA. darzanazAstranA UMDA abhyAsI 5. sukhalAlajI, jaina prAkRta graMthAnA saMzodhaka pa'. becaradAsajI ane paM. haragovidAsa zeTha, banArasa hiMdu yunivarsiTInI sthApanAne A samaya hato. A arasAmAM ja sthapAyelA banArasanA syAdvAda mahAvidyAlaye digambara saMpradAyanA vidvAne taiya ra karavAnuM ghaNuM meTu kAma karyuM. A sadImAM purAtattvIya sAdhana ane prakAzananA kSetre paNa mahattvanuM kA thayuM che. rAisa ( Rice ), hulle, philhona (Kielhorn ), pITarsana ( Peterson ), phargyuCsana (Fergusson) ane barjese ( Burgess) jaina dharmAMnAM madire, zilAlekhe! ane hastapratA vize sa Mzodhana karyuM.... mathurAnA kaMkAlI rIkSAnA utkhananamAM jaina, bauddha ane brAhmaNa dharmAM vizenI purAtattvanI uttama sAmagrI maLI. AnI sAthesAtha jaina itihAsanI keTalIka mahattvanI kaDI paNa hAtha lAgI, jyAre basanuM sacitra pustaka Temples of Satrunjaya' sImAcihnarUpa gaNI zakAya. jaina dharmInA ItihAsa ane purAtattva vizenuM jJAna vistAra pAmyuM, enI sAtheAsAtha I. sa. 1906mAM yAkobIe umAsvAtinA tattvArthAdhigama mUtrane aMgrejImAM anuvAda karatAM jainasiddhAMtanI gaveSaNA paNa zarU thaI. yAkeAkhInA ziSyA kila ane plAjhenApe A kArya AgaLa dhapAvyuM. zuthiMga, ha la ane gaeNrinA jevA aneka saMzodhakoe paNa e kArya karyuM, emAMya 6. premI abhinaMdana graMtha, prakAzaka : premI abhinaMdana graMtha samiti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 mehanalAla dalIcaMda desAI haTale te jaina kathAtmaka sAhityanuM yathArtha ane gauravaprada mUlyAMkana karavAmAM mahatvanuM gadAna karyuM. emaNe AvA sAhityanA paryAlacananA AdhAre batAvyuM ke paMcataMtranI mULa vArtAo jainanI che. De. brAunanuM sacitra kAlaka kathA" ane "uttarAdhyayana' paNa noMdhapAtra gaNAya. e pachI bhagavAnalAla IMdrajI, bhAudAjI, bhAMDArakara, satIzacaMdra vidyAbhUSaNa, cimanalAla DAhyAbhAI dalAla, munizrI jinavijayajI, zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, bhogIlAla sAMDesarA, agaracaMda nAhaTA, Do. ramaNalAla cI. zAha, De. e. ena. upAkhe, paM. kailAsacaMdrajI, De. umAkAnta zAha, paM. lAlacaMda gAMdhI, paM. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA, zrI motIcaMda kApaDiyA, munizrI caturavijayajI, munizrI jaMbuvijayajI, zrIcaMda rAmapariyA, amaramuni, DaoN. hIrAlAla jaina, DaoN. jagadIza jaina vageree jaina dharma ane sAhitya vize bahoLA pramANamAM dhaLa karI. AgamasaMzodhanamAM munizrI puNyavijayajIe khUba saMgIna ane samRddha kArya karyuM. sAhityika saMzodhananA kAryamAM zrI mohanalAla dalIcaMda desAI phALo avismaraNIya raheze. jaina gurjara kavionA traNa bhAgamAM durgama hastalikhita bhaMDAromAM rahela jaina sAhitya ane jaina ItihAsanuM UMDuM saMzodhana karIne emaNe je kArya karyuM che tene zrI kRSNalAla mo. jhaverIe yathArtha rIte mahAbhArata graMtha (Magnum opus) tarIke varNavyuM che. e ja rIte emaNe racela jaina sAhityane saMkSipta itihAsa" nAme daLadAra ane mAhitInA khajAnArUpa graMtha Aje paNa eTaluM ja mahattvane ane upayogI lekhAya che. siMghI graMthamALA, paMjAbhAI graMthamALA, suratanuM devacaMda lAlabhAI pustakeddhAraka phaMDa jevI saMsthAo dvArA paNa jaina sAhityanuM prakAzana sArA pramANamAM thayuM che. gujarAta purAtattvamaMdire jaina vidyAnAM kheDANamAM mahattvanuM kAma karyuM che. siddhasena divAkaranI "sanmati taka nAme 170 prAkRta gAthA para zrI abhayadevasUrie pacIsa hajAra lekanI vAda-mahArNava" nAmanI TIkA racI hatI. A graMtha e jaina darzanano Akara graMtha che. AnI aneka hastaprata ekatra karIne prajJAcakSa paMDita sukhalAlajIe, paM. becaradAsajInA sahakAramAM enuM saMpAdana karyuM. dasa vyakti prata vAMce ane paM. sukhalAlajI ene nirNaya kare. A dazyane joIne che. harmana pAkebI jevA vidvAna paNa stabdha thaI gayA hatA. jaina dharmanA sArarUpa vinebAjInI mAMgaNIthI saMkalita karavAmAM AveluM pustaka "samaNa sutta" paNa A saMdarbhamAM yAda Ave. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzodhana kendra 7. sAta bhAgamAM pragaTa thayele "abhidhAna rAjendra keza7 AgamasAhityanA saMcayarUpa pustaka gaNAya. AmAM zrI rAjendrasUrie Agamo, bhASya, niryuktio vagere prAcIna prAkRta graMthonuM dahana karIne zabdasaMgraha karyo. pratyeka prAkRta zabdanI AgaLa saMskRta paryAya mUkyo ane ativistArathI saMskRta bhASAmAM enI samajUtI ApI. jayAre gujarAtImAM zatAvadhAnI paM. munizrI ratnacaMdrasvAmIe jenAgama zabdasaMgraha'8 Apa jemAM ardhamAgadhI. mAMthI gujarAtI bhASAmAM saMkSipta artha ApavAmAM AvyA che. emaNe racelI prAkRta DikazanarI' pAMca bhASAmAM pragaTa thaI che. zrI haragoviMdadAsa zeThane "pAIpa sadda maho ' e prAkRta bhASAne anya neMdhapAtra keza che. prApya vidyAmaMdira (vaDedarA ), bhAMDArakara InsTiTayUTa (pUnA), jaina saMskRta sIrIjha tema ja vArANasInA pArzvanAtha vidyAzrame prakAzita karelA "jaina sAhityanA bRhad itihAsa" nAme graMthanA ATha bhAga bahumUlyavAna gaNAya. A saMsthA taraphathI jaina sAhitya ane saMzodhanamAM ghaNAne pIeca. DI. nI upAdhi maLI che, jyAre vaizAlInI ahiMsA enDa prAkRta vidyApITha e jaina adhyayanane varelI saMsthA che. banArasa yunivarsiTI, maisUra yunivarsiTI, pUnA yunivarsiTI, udayapura yunivarsiTI, patIyAlA yunivarsiTI vagere yunivarsiTIomAM jaina vidyAnA Asana (Chair) dvArA jaina saMzodhana ane abhyAsanuM kArya cAle che, jyAre keTalIka yunivarsiTImAM jaina saMzodhana kendra dvArA A kArya thaI rahyuM che. dilhInI kendrIya saMpUrNAnaMda saMskRta saMsthAnamAM ane dhAravADa yunivarsiTInA prAkRta vibhAgamAM paNa A kAma thAya che. patrakAratvanA kSetramAM te gujarAtanAM jaina sAmayikonI paraMparA gauravabharyuM sthAna dharAve che. 1857nA svAtaMtrya-saMgrAma pachI mAtra be varSa bAda amadAvAdanI jana sabhA dvArA, zeThazrI umAbhAI haThIsiMha ane zeThazrI maganabhAI karamacaMdanA Arthika sahakArathI jaina dIpaka' nAmanuM mAsika pragaTa thayuM hatuM. A pachI I. sa. 1875mAM jaina divAkara' sAmayika paNa amadAvAdamAMthI zrI kezavalAla zivarAma ane zrI chaganalAla umedacaMde pragaTa karyuM hatuM. I.sa. 195thI 1982 sudhImAM kula 126 1. "abhidhAna rAjendra koza prakAzaka abhidhAna rAjendra kAryAlaya, ratalAma, 8. jainAgama zabdasaMgraha saMpA. paM. munizrI ratnacaMdrajI svAmI, prakAzaka saMdhavI gulAbacaMda jasarAja, lIMbaDI, prathama AvRti, I. sa. 1926, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 patrakAratve jeTalAM gujarAtI jaina patra prasiddha thayAM. 1884mAM amadAvAdathI zrI kezavalAla zivarAma dvArA pragaTa thayeluM jaina sudhArasa' ekAda varSa cAlyuM. prasiddha nATayakAra DAhyAbhAI dhoLazAjInA nirIkSaNa heThaLa zrI jaina dharma pravartaka sabhA (amadAvAda) taraphathI "syAdvAda sudhAnAmanuM sAmayika ane e pachI thoDA mahinA bAda jana hitecchu patra prasiddha thayuM. enA taMtrI vA. ma. zAha nAme jANItA tattvaciMtaka hatA. A sAmayike atyAre baMdha che, paraMtu atyAre prakAzita thatAM jaina sAmayikomAM sauthI jUnuM jaina dharma prakAza" che, je chellAM eka varSathI bhAvanagaranI jaina dharma prasArika sabhA dvArA prakAzita thAya che. bhagubhAI phatehacaMda kArabhArIe amadAvAdamAM "prajAbaMdhu' patra zarU karyuM hatuM. e pachI "samAlocaka ane tyArabAda I. sa. 1903nI 12mI eprile jaina samAjanuM sau prathama aThavADika "jaina" nAme prasiddha thayuM. pahelAM amadAvAdamAMthI, pachI muMbaImAMthI ane atyAre bhAvanagaramAMthI A aThavADika prasiddha thAya che. ahIMthI zrI devacaMda dAmajI kuMDalAkara dvArA jaina zubhecchaka' nAmanuM sarvaprathama pAkSika paNa zarU thayuM hatuM, jyAre sarva prathama jainamahilA' nAmanuM mahilA mAsika paNa bhAvanagarathI prakAzita thayuM hatuM. jaina patrakAratvanA tejasvI ItihAsamAM bhagubhAI kArabhArI, devacaMda dAmajI kuMDalAkara, zeTha kuMvarajI ANaMdajI kApaDiyA, vADIlAla motIlAla zAha, paramAnaMbhAI kApaDiyA, gulAbacaMdabhAI zeTha, dhIrajalAla TokarazI zAha, "jayabhikhu', ratilAla dIpacaMda desAI jevAM nAme smaraNIya che. sane 1977nA AMkaDA pramANe, rAjyavAra joI e te hiMdI bhASA pachI sauthI vadhu jana patra-patrikA gujarAtI bhASAmAM prasiddha thAya che, ane temAM paNa amadAvAda, muMbaI, bhAvanagara ke vaDodarA jevAM zahera to ThIka, paNa gAMdhIdhAma, DIsA, jAmanagara, chANa, pAlItANA, bhAbhara, bhUja, vaDhavANa, sonagaDha ane hiMmatanagara jevAM sthAnomAMthI paNa jaina patra prasiddha thAya che. 10 jaina yuga', jaina sAhitya saMzodhaka ane purAtattva trimAsika jevAM sAmayikee jaina sAhitya ane anya kalAonA saMzodhananuM 9. jaina patrakAratva : eka jhalaka le. guNavaMta a. zAha. caturtha jaina sAhitya samArehamAM rajU karela zodha-nibaMdha. vAM, varSa 7, aMja-1, 5 kArata 10, " tIra' jaina patra-triAuM vitambara, 1677. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthAonuM pradAna che. upakAraka kAma karyuM che. vaLI jaina sAmayikonA prakAzanamAM pUnA ane kalakattAe paNa phALo Ape. keTalIka graMthazreNIoe jaina sAhityanA vipula prakAzana dvArA enA prasAra ane pracAranuM mahatvanuM kAma karyuM che. AmAM zrI zAMtiprasAda sAhUnAM mAtuzrInI smRtimAM pragaTa thatI "mUrti devI graMthamALAno phALe noMdhapAtra gaNAya. pakhaMDAgama, jayadhavalA, mahAdhavalA jevA Agamatulya graMthanuM vyavasthita saMzodhana ane saMpAdana zolApurathI thayuM che. jIvarAja gautama graMthamALA dvArA De. e. ena. upAbenA mArgadarzana heThaLa, digambara graMthanuM ullekhanIya prakAzanakArya thayuM che. bhAratIya jJAnapIThane eka lAkha rUpiyAne evorDa (karamukta) e paNa jaina saMghanI jJAnabhakti ane udAratAnuM pratIka che. sAdU zrI zAMtiprasAdajI jenanA ekAvanamAM varSanA praveza nimitte emanA kuTuMbIjanoe A evorDanI ejanA karI. bhAratIya jJAnapITha dvArA traNa bhAgamAM prasiddha thayelAM "Jain Art and Architecture 1 pustake mahattvapUrNa gaNAya. zrI gokaLadAsa kApaDiyAnuM pU. A. zrI yazodevasUrinA sahakArathI pragaTa thayele "zramaNa bhagavAna mahAvIra' nAme citrasaMpuTa tema ja madrAsathI prasiddha thayele "tIrthadarzana" nAme sacitra graMtha zakavatI prakAzane gaNI zakAya. jaina saMsthAomAM bhAvanagaranI zrI yazavijaya graMthamALA, zrI AtmAnaMda sabhA ane zrI jaina dharma prasAraka sabhAe ghaNuM mahattvanuM kArya karyuM. muMbaInI jIvadayA maMDaLI jevI saMsthAe ahiMsAno pracAra karyo. saMvata 1958mAM lodhImAM zrI gulAbacaMda DhaDhAnA prayAsathI jaina zvetAmbara konpharansane janma thayo. bIje varSe muMbaImAM enuM meTA pAyA para adhivezana yojAyuM. A saMsthAe jenAgama, nyAya, aupadezika tathA bhASAsAhitya, tattvajJAna ane vijJAna vagere viSayanA sUcigraMtha jevo "jaina graMthAvalI" nAme sUcigraMtha prasiddha karyo. jesalamera, pATaNa ane lIMbaDInA graMthabhaMDAronI eNe prasiddha karelI yAdIo abhyAsIone mATe amUlya banI rahI che. A saMsthA dvArA sAmayika ane pustaka prakAzananuM paNa seMdhapAtra kArya thayuM che. A. 11. Jain Art and Architecture', Part : 1, 2, 3. By Ghosh, Pub : Bharatiya Jnanpith, Delhi. 1974. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrI mahAvIra jaina vidyAlaya I.sa. 1893mAM digambaree bhAratavaSaya digambara jaina mahAsabhAnI sthApanA karI ane "khuraIne tenA mukhya sthaLa tarIke rAkhyuM. jyAre 1906mAM sthAnakavAsIoe ajameramAM pahelI konpharansa bharI. samagra bhAratanA jaina saMpradAyane ekatrita karavAnA prayAsarUpe Isa. 189hmAM Jain Youngmen's Association sthapAyuM ane I. sa. 1910mAM tenuM nAma "bhArata jaina mahAmaMDaLa" rAkhavAmAM AvyuM. yugadazI AcArya zrI vijayavalabhasUrijInI preraNAthI mahAvIra jaina vidyAlayanI sthApanA thaI tA. 18-6-1915nA divase paMdara vidyArthIothI bhADAnA makAnamAM zarU thayelI A saMrathAe navI peDhIne, dhArmika zikSaNa-saMskAra sAthe ucca zikSaNa mATenI savalata ApIne dukhI kuTuMbane sukhI banAvIne samAjanA utkarSanuM mahattvanuM kArya karyuM che. Aje muMbaImAM be vidyArthIgRhe uparAMta amadAvAda, pUnA, vaDodarA, vallabhavidyAnagara ane bhAvanagaramAM A saMsthAnI pAMca zAkhAo che. vaLI vidyAvistAranI sAthesAtha jaina Agama graMthamALA jevI moTI janA, pUjya Agama prabhAkara munirAja zrI puNyavijayajInA sahakArathI hAtha dharIne sAhityaprakAzananA kSetramAM paNa eNe pitAne viziSTa phaLa Ape che. AcArya zrI vijayavalabhasUrijInI samAja-utkarSanI jhaMkhanA ane vidyAvistAranI tamannAnuM zrI mahAvIra jaina vidyAlaya ciraMjIva smAraka banI rahyuM che.. jena bhaMDAramAM mAtra jaina pustakone ja saMgraha nathI hoto, paNa enA sthApaka ane sAcavanArAoe pratyeka viSaya ane dareka saMpradAyanAM pustaka saMgrahavAne udAratAbharyo prazaMsanIya prayatna karyo che. prAcIna ane mahatvanA bauddha tema ja brAhmaNa saMpradAyanAM pustaka paNa jaina bhaMDAromAMthI maLI Ave che, je anyatra kyAMya maLatAM nathI. mAtra kAgaLa upara lakhAyelAM pustako ja nahi, paraMtu tADapatranAM paNa hajAre pustakone saMgraha karatA. AkheAkhA bhaMDArone sAcavI rAkhavAnuM virala kArya gujarAtanA jenoe karyuM che. mahAgujarAtanA aneka nAnAM-moTAM zaheramAM eka ke tethI vadhu jaina bhaMDAra maLe che ane pATaNa, amadAvAda, lIMbaDI ke khaMbhAta jevAM zahere to jaina bhaMDArone lIdhe vizeSa jANItA thayA che. e zaheranuM nAma paDatAM vidvAnane pahelA enA graMthabhaMDAranI yAda Ave che. chellAM eka varSamAM racAyelAM tIrtho para najara karIe te gujarAtamAM bheMcaNI, pAnasara, serisA, mahuDI, mahesANA kalIkuMDa pArzvanAtha (dhoLakA), Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIdvAra 11 paMjAbamAM kAMgaDA ane madrAsathI paMdara kilemITara dUra polAla gAmamAM puMDalatI ( kesaravADI )nI racanA thayelI che. rASTrIya stare bhagavAna mahAvIranA 2500mA nirvANa mahAtsavanI ujavaNI thaI. gAmaTezvaranI bAhubalinI mUrtine eka hajAra varSa thayAM tene bhavya maheAtsava thayo. dakSiNanA dharmasthaLa ane uttarapradezanA phirAjhAbAdamAM anukrame Azare 42 phUTa ane 39 phUTa UMcI bAhubalinI mUrti sthApavAmAM AvI. kherIvalInA nezanala pArka pAse petanapuranA AzramamAM RSabhadeva, bharatadeva ane bAhubalinI meTI navI mUrti padharAvavAmAM AvI che. sadharmAMnI vilakSaNa bhAvanA prakheAdhatuM ghATakAparanu sarvAdayamaMdira kema bhUlI zakAya ? ahI zrI pArzvanAthanI eka sAthe ghaNI mUrtio maLe che. rANakapura, ANu, tAraMga', jUnAgaDha ane zatru MjayanAM tIrthAMnA namUnedAra jIrNoddhAra thayA. AmAM dhaNA jIrNoddhAramAM zreSThIvaryAM zrI kastUrabhAI lAlabhAInI kalAdaSTi pratIta thAya che. zrI ANaMdajI kalyANajInI peDhIe tIrthAnI vyavasthA ane tIrthAdvAranuM uttama kArya karyuM. A kAryoMmAM zrI na`dAzaMkara sAmapurA, amRtalAla trivedI, naMdalAla ane caMpAlAlajIe mahattvanu` yAgadAna karyuM che. A samaya daramiyAna pAlItANAmAM Agama madirAnI sthApanA sArI peThe thaI. surata, zaMkhezvara, amadAvAda, verAvaLa vagere sthaLoe paNa Agama maMdira sthapAyAM. zrI kAnajI svAmIe paNa Agama ma`dirA baMdhAvyAM; gujarAtamAM 75 jeTalAM derAsarA sthapAyAM. A samayagALAmAM tIya ane patithi nimitte jaina sadhAmAM ghaNA vivAda ane vikhavAda thayA, je kamanasIbI hujI paNa jovA maLe che. sthAnakavAsI zramaNa sa MdhanuM sAdaDI sa Mmelana (saM. 2008 mAM) maLyuM hatuM. AmAM terApathanI jema saMdhanA nAyaka tarIke eka ja AcArya rAkhavAnuM nakkI karyuM. prathama AcA' tarIke paMjAnamAM (ludhiyAnAmAM birAjatA ) AcArya AtmArAmajInI varaNI karI. tyAre emanI pachI AcArya Ana daRSijI che, paNa A gAThavaNamAM sthAnakavAsI saMdhanA badhA soMpradAyAnA sAtha na maLyA. eTale emAM dhAraNA mujaba saphaLatA na maLI. I. sa. 1934mAM zvetAmbara saMdhanuM muni samelana amadAvAdamAM maLyuM hatuM. emAM sAtasA sAdhue ekatrita thayA hatA ane emaNe paTTaka bahAra pADayo hatA. zeThazrI kastUrabhAI lAlabhAInA prayAsathI I. sa. 1963mAM amadAvAdamAM akhila bhAratIya jaina zvetAmbara mUrtipUjaka zramaNApAsaka sa Mmelana yeAjAyuM. sa MdhanI AcArazuddhi ane temAM peThelI zicilatA dUra karavA mATe enu` AyeAjana thayuM hatuM, paraMtu tene hetu saphaLa thayA na hatA. AcArya tulasIe lADanUmAM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ANaMdajI kalyANajInI peDhI jena vizvabhAratI' saMsthA sthApI. A saMsthAmAM adhyayana-adhyApananuM preraNAdAyI kAma cAle che. tema ja tenuM AgamaprakAzanuM kArya paNa mahattvanuM gaNAya. sthAnakavAsI saMdha dvArA rAjagRhInA pahADanI taLeTImAM upAdhyAya amaracaMdajI mahArAjanA upadezathI sthapAyelI vIrAyatana nAmanI saMsthA lekazikSaNa, lekasevA, dhyAnasAdhanA, sAhityaprakAzana ane zAstronA adhyayana-adhyApananuM anukaraNIya kArya kare che. sthAnakavAsI saMdhamAM zrI cImanalAla cakubhAI khImacaMda maganalAla ane durlabhajI khetANI jevAoe mahatvanuM yogadAna karyuM. sthAnakavAsI saMghanA zrI suzIla muni ane zvetAmbara phirakAnA zrI citrabhAnujI mahArAjanA videzagamanathI baMne phirakAmAM ghaNo moTo vivAda jAgyo hato gujarAtamAM zreSThIonI gauravabharI paraMparA jovA maLe che. jaina zreSThIoe dharma pravRtti uparAMta vyApaka samAja kalyANanI pravRttiomAM jIvaMta rasa lIdhe che. pAlItANA rAjya sAthe zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhIe karela rapAna, vArSika rU. 15,000no cothe karAra tA. 31-3-1926nA reja pUro thayo hato ane te pachI pAMcamo karAra, pAlItANAnA darabAra ane kAThiyAvADanA piliTikala ejanTa mI. sIsI. vainanA jaina saMgha pratyenA kaThora valaNane kAraNe, vilaMbamAM paDyo hato. Ane lIdhe jena saMghe tA. 7-4-192 thI zatruMjayanI yAtrAne sadaMtara bahiSkAra zarU karyo hato. A bahiSkAra tA. 1-4-192 thI tA. 31-5-1928 sudhInA 26 mahinA jeTalA lAMbA samaya sudhI evI sajajaDa rIte cAlu rahyo hato ke e daramyAna pAlItANAmAM zatruMjayanI yAtrA mATe eka paNa yAtrika nahato gayo. chevaTe vAyasaroya lorDa IravInanI daramyAnagIrIthI, vArSika rU. sATha hajArane pAMtrIsa varSanI mudata pAMca rakhapA karAra, tA. 26-5-1928nA roja sImalAmAM thayo hato, eTale tA. 1-6-28thI yAtrA zarU thaI hatI. jaina paraMparAmAM A banAva apUrva ane zakavatI kahI zakAya evo hato.12 motIzA zeTha, narazI kezavajI nAyaka, premAbhAI zeTha, narazI nAthA, premacaMda rAyacaMda, haThIbhAI zeTha, mAyAbhAI premAbhAI kastUrabhAI maNibhAI aMbAlAla sArAbhAI manasukhabhAI bhagubhAI zeTha, lAlabhAI zeTha ane kastUrabhAI 12. "zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhIne itihAsa bhAga-1, 9. ratilAla dIpacaMda desAI. prakAzaka: zeTha ANaMdajI kalyANajI, amadAvAda-1. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra 13 lAlabhAI jevAe dhama'prabhAvanA ane samAja ke dezanI bhalAinI ghaNI pravRttie karI che. zreSThIvarya zrI kastUrabhAI lAlabhAI e te| zrI ANa MdajI kalyANajI peDhIne vahIvaTa, chAMddhAranuM kAryAM, lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranI sthApanA uparAMta aneka zikSaNaprasAranAM kAryo karyAM che. jyAre mahilAomAM paNa harakAra zeThANI ane ujama phaI jevI sannArIe saphaLatAthI meTo kArabhAra saMbhALyA che. bhImazI (bhImasiMha) mANeke eka lAkhanA kharce varSo pahelAM 'prakaraNa ratnAkara 'nA cAra bhAga prasiddha karavAnI yojanA karI hatI. emaNe sUyagaDAMga' Adi AgamA tathA 'jainakathA ratnakoza'nA ATha bhAgeA anuvAda sahita pragaTa karyA hatA. A prathAe lAkAnA dhama jJAnamAM vRddhi karI hatI. vi. sa'. 1947nA jeTha vada pAMcamane guruvAre temanuM avasAna thayuM. ane pachI temanI peDhI taraphathI 'yogazAstra', 'haribhadrASTaka' Adi pustako mULa ane anuvAda sahita bahAra paDaDyAM. chellAM keTalAMka varSomAM paryuSaNa parva samaye yAjatI. paryuSaNa vyAkhyAnamALA vaicArika bhUmikAe eka navA jhAka sUcave che. chellA eka saikAnI dhapravRtti jotAM traNa ghaTanAe sauthI vadhu dUragAmI asara karanArI gaNAya. saurASTranA mArI pAse AvelA vavANiyA gAmamAM vi. sa'. 1924nA kArataka suda pUnamane ravivAre rAyaca`dabhAinA janma thayo. tee sthAnakavAsI jaina dharma pALatA hatA. jhaverAtane vyavasAya karatA ane kavi tema ja zatAvadhAnI hatA. tIvra smaraNazakti dharAvatA rAyacaMdabhAImAM vyavahArakuzaLatA ane dharmaparAyaNatAne madhura sumeLa jovA maLatA. emaNe soLa varSa' (sa. 1940mAM) 'mekSamALA' ane 'bhAvanAmedha'nI ( vi. saM. 1946mAM) racanA karI. ogaNIsame varSe muMbaImAM zatAvadhAnanA prayAga karyA, sa. 1952mAM naDiyAdamAM padyamAM Atmasiddhi zAstra'nI racanA karI. te kavi karatAM vizeSe tattvaciMtaka ane sAcA arthamAM mumukSu hatA. mekSa mATe tyAgamaya aNugAra dharma svIkAravAnI emanI cchA khUba utkaTa hatI. hiMdu dharmamAM gAMdhIjIne jyAre jyAre zaMkA thatI tyAre teo rAyacaMdabhAIne pUchIne samAdhAna meLavatA. tethI ja gAMdhIjIe lakhyuM che ke, ' hiMdu dharmamAM mane je joIe te maLe ema che eve! manane vizvAsa AvyA. A sthitine sAru rAyacaMdabhAI javAbadAra thayA.'13 A 13, jaina sAhitya sazeAdhaka khaMDa 3, aMka 1 lekha rAyaca'drabhAInAM keTalAMka smaraNeA' le. gAMdhIjI, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kAnajI svAmI ane terApaMthanI kAyApalaTa pachI rAyacaMdabhAI zrImad rAjacaMdra tarIke oLakhAyA. Aje vaDavA, IDara, agAsa, vavANiyA, nArola ane devalAlI jevAM sthaLoe emanA Azramo che. ahIM svAdhyAya ane AtmasAdhanAnI pravRttio cAle che. emanA sAhityanuM prakAzana paNa thaI rahyuM che. bIju parivartana I. sa. 1934mAM zrI kAnajI svAmIe sthApelA paMthathI AvyuM. mULa saurASTranA umarALAnA zrI kAnajI svAmIe sthAnakavAsI phirakAno tyAga karIne eka svataMtra phirakAnI racanA karI; ane enuM chevaTanuM rUpAMtara digambara saMdharUpe thayuM. madhura vANI ane prabhAvazALI vyaktitva dharAvatA kAnajI svAmI sonagaDhamAM rahetA hatA. nizcayanaya tarapha temane vizeSa jhoka hato ane kuMdakuMdAcAryane "samayasAra" ane "pravacanasAramAM upadezela nizcayanaya para teo vizeSa bhAra ApatA hatA. A - trIjI mahatvanI ghaTanA e terApaMthanuM rUpAMtara che. AcArya zrI tulasInA netRtva heThaLa A paMthe navuM ja rUpa dhAraNa karyuM. emanA saMdhanI cIlAcAlu mAnyatAo ane pravRtiomAM je AmUla parivartana karyuM ane jJAnopAsanAne sakriya mahattva ApyuM te mUlyavAna ane anukaraNIya ghaTanA che. pitAnA zramaNa-zramaNa saMghamAMthI emaNe saMskRta, prAkRtanA uttama vidvAne ApyA. temAMya yuvAcArya mahApra( pUrvanA muni nathamalajI)nuM maulika ciMtanapradhAna ane AtmabhAvapreraka sAhityanuM vipula sarjana to vizeSa nedhapAtra gaNAya. A badhuM jotAM ema lAge ke terApaMthane kAyApalaTa ja thaI gayo che. AcArya zrI tulasInI vizeSatA e kahevAya ke emaNe pitAnA paMthathI aLagA thavAne badale paMthane sAthe laIne krAMti karI. sAdhvIomAM abhyAsa vadhArIne temane vidaSI banAvI. sAvI ane zrAvikA vacce "samaNI'nI eka navI koTinI racanA karI je sAdhutvanI majabUta pIThikA banI rahe. chellAM eka so varSanI dharmapravRtti para najara karIe te ema lAge che ke dAnano pravAha jeTale derAsaro ane dharmotsava tarapha vaLyA che, teTale keLavaNI ke samAjakalyANanAM kSetromAM vahyo nathI ane sArvajanika sevAnI bhAvanAnI pUrI khilAvaTa thaI nathI. hajI vipula jaina sAhitya graMthabhaMDAre ane hastapratamAM guData raheluM che. enA adhyayana, saMzodhana ane prakAzana mATe vadhu prayatnonI jarUra che. prAkRta bhASA ane sAhityanA abhyAsanuM vaheNa pAtaLuM thatuM jAya che te paNa ciMtAjanaka bAbata gaNAya, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 15 anekAMtane upadezatA A dharmamAM hajI tIrtho ane tithionA vivAde cAlu che, je saMkucita vRtti ane dharmajhanUnane vakarAve che. dharmakriyAo sAthe enI pAyAnI bhAvanAo jANavAnI Aje bhUkha jAgI che ane yuvAna varga vartamAna vizvanA saMdarbhamAM A dharmanAM satyane samajavA ane parIkSavA cAhe che.. Aje vizva jhaDapathI parivartana pAmI rahyuM che. vividha deza, dharma ane varNanI prajAo paraspara khUba nikaTa AvI rahI che. vaijJAnika pragatine pariNAme duniyA nAnI thatI jAya che tenI sAthe sattA bhUkha, dhanabhUkha ane ahaMtAthI prerAIne moTAM rASTro ekabIjAne mahAta karavA huMkAra karI rahyAM che. tene pariNAme jANe duniyA sarvanAzane Are UbhI rahI hoya ema lAge che. A paristhitimAM Ajane mAnavI dharmanI saMkucita mAnyatAo, sthaLa AcAro ne paradharma viSamAM pUrAI rahevAne badale mAnavakalyANane prere evI vicArazreNI ke bhAvanAo dharmamAMthI sAravIne tene samagra mAnavajAtinA utthAna mATe samajavA - samajAvavA jhaMkhI rahyo che. e vakhate jaina dharma prabodhita ahiMsA, saMyama, tapa, anekAMtadaSTi, vizvamaitrI ane paramata sahiSNutA vagere ucca Adarzo nUtana yuganA mAnavIne vizvaprema ane vizvazAMti bhaNuM kUca karavAmAM madada karI zake tema che. vartamAna saMdarbhamAM tema ja traNe kALamAMya kadAca e ja tenuM sArthakya che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 kumArapALa desAI [ jaina dharma viSayaka pravRtti ] sAhitya AnaMdaghana : eka adhyayana jJAnavimalasUrikRta stabaka bALakonA buddhisAgarasUri jhAkaLa bhInAM motI apragaTa madhyakAlIna kRtio zaMkhezvara mahAtIrtha [ saMpAdana) lekhamALA 0 paryuSaNa parva samaye "gujarAta samAcAra'mAM niyamita lekhamALA [1970 thI ] pravacana 1973 mAM navI dilhImAM jAyelI "inTaranezanala konpharansa eNna jainolojI mAM gujarAta yunivarsiTInA pratinidhi tarIke "mahAvIranI ahiMsA' vize pravacana paryuSaNa vyAkhyAnamALA muMbaI ane amadAvAdamAM pravacano - yuvAna ane dharma", "mananI zedha', "maunanI vANI', "mRtyunI mIThAza", ahamanI oLakha', 'duHkhanI zodha." sarvadharma pariSadamAM temaja anyatra jaina dharma viSayaka pravacano. pAritoSika AnaMdaghana : eka adhyayana' mATe rAjasthAnanI leka saMskRti-dha saMsthAna dvArA bhAratanI badhI bhASAomAM mahattvapUrNa bhaktiparaka kRti tarIke zrI hanumAnaprasAda ddiAra suvarNacaMdraka. bALakonA buddhisAgarasUrijI mATe zrImad buddhisAgara sAhitya prakAzana graMthamALA taraphathI suvarNacaMdraka. 1976 mAM ucca AdhyAtmika sAhityanuM sarjana karanArA pAMca vidvAnomAM eka tarIke caMdraka. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- _