Book Title: Dwaitwad aur Anekant
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211187/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda aura anekAnta hama jisa jagat meM sAMsa le rahe haiM vaha dvandvAtmaka hai| usameM cetana aura acetana - ye do dravya nirantara sakriya haiN| ina donoM kA astitva svataMtra hai- - cetana acetana se utpanna nahIM hai aura acetana cetana se utpanna nahIM hai / cetana bhI traikAlika hai aura acetana bhI traikAlika hai| ina donoM meM saha-astitva hai| donoM paraspara mile-jule rahate haiN| zarIra acetana hai, AtmA cetana hai| donoM meM pUrNa sAmaMjasya hai| donoM ekadUsare kA sahayoga karate haiN| cetana ko acetana ke mAdhyama se aura acetana ko cetana ke mAdhyama se samajhane meM suvidhA hotI hai| cetana se acetana aura acetana se cetana prabhAvita hai / acetana meM jJAna nahIM hai, isalie vaha cetana ke prabhAva se mukta hone kI bAta soca nahIM sakatA / cetana meM jJAna hai, isalie vaha acetana ke prabhAva se mukta hone kI bAta socatA hai aura usake lie upAya karatA hai| isa tattvavAda ke AdhAra para cetana tattva do bhAgoM meM vibhakta hai 1. acetana prabhAvita cetana-baddhajIva / 2. acetana se aprabhAvita cetana muktajIva / - baddhajIva kI vyAkhyA sApekSa dRSTi se kI jA sakatI hai / acetana kI sApekSatA ke binA baddhajIva kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / isa dRSTi se baddhajIva kA astitva sApekSa satya hai aura muktajIva kA astitva nirapekSa satya hai / isI prakAra cetana se saMpRkta acetana padArtha parataMtra hote haiM aura cetana se asaMpRkta acetana padArtha svataMtra hote haiN| parataMtra acetana padArtha sApekSa satya hai aura svataMtra acetana padArtha nirapekSa-satya hai| jaina tAkikoM ne pakSa aura pratipakSa ke siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| unakA tarkasUtra hai jo sat hai vaha pratipakSayukta hai| isa tarka kA AdhAra Agama sUtra meM bhI milatA hai / sthAnAMga meM batalAyA gayA hai ki loka meM jo kucha hai vaha saba dvipadAvatAra ( do-do padoM meM avatarita hotA hai 1. jIva aura ajIva / 2. trasa aura sthAvara / 3. sayonika aura ayonika / - 4. Ayu sahita aura Ayu rahita / 5. indriya sahita aura indriya rahita / 6. veda sahita aura veda rahita / 7. rUpa sahita aura rUpa rahita / 8. 6. saMsAra samApannaka | pudgala sahita aura pudgala rahita / 10. asaMsAra samApannaka / 11. zAzvata aura azAzvata / 12. AkAza aura no- AkAza / 13. dharma aura adharma / 14. baMdha aura mokSa | 15. puNya aura pApa / 16. Asrava aura saMvara / jaina darzana mImAMsA yuvAcArya mahAprajJa jI ( muni nathamala ) 17 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. vedanA aura nirjraa| trayAtmaka astitva cetana aura acetana-ina donoM dravyoM kA astitva trayAtmaka hai| usake tIna aMga haiM-dhrauvya, utpAda aura vyaya / astikAvya dravya kA dhrauvya aMza hai| pAMca dravya astikAya vAle haiM1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzAstikAya 4. pudgalAstikAya 5. jIvAstikAya astikAya kA artha hai-pradeza-rAzi / pudgalAstikAya kI sabase choTI ikAI paramANu hai| viyukta-avasthA meM paramANu aura saMyukta avasthA meM pradeza kahalAtA hai| do paramANuoM ke milane se banA huA skaMdha dvipradezI-skaMdha kahalAtA hai| pudgalAstikAya ko chor3akara zeSa cAra astikAya avibhAgI haiN| inakA eka hI skandha hotA hai| usakA koI bhI bhAga kabhI pRthaka nahIM hotA, isalie cAra astikAyoM ke pradeza hote haiM, paramANu nahIM hote / avagAha kI dRSTi se eka paramANu eka pradeza ke tulya hotA hai| eka jIvAstikAya ke asaMkhya pradeza hote haiM aura ve saba caitanyamaya hote haiN| dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke asaMkhya pradeza hote haiM / AkAza ke ananta pradeza hote haiN| inakA apanAapanA vizeSa guNa hai / dharmAstikAya ke sabhI pradezoM meM gati meM sahayogI banane kI kSamatA hai| adharmAstikAya ke sabhI pradezoM meM sthiti meM sahayogI banane kI kSamatA hai| AkAza ke pradezoM meM avagAha dene kI kSamatA hai / pudgalAstikAya ke paramANuoM aura pradezoM meM varNa, gaMdha, rasa aura sparza kI kSamatA hai| ina pAMcoM astikAyoM ke apane-apane vizeSa guNa haiM / ve guNa apane-apane dravya se kabhI pRthak nahIM hote aura na kabhI eka-dUsare meM parivartita hote haiN| pAMcoM astikAyoM kI dravya rAzi (Mass) bhI dhruva hai| pudgalAstikAya vibhAgI-dravya hai, isalie kabhI paramANu saMyukta hokara skaMdha nimitta kara dete haiM aura kabhI viyukta hokara ve paramANu bana jAte haiN| avibhAgI astikAyoM kA eka pradeza bhI kama ho to ve astikAya nahIM kahalAte / unakA pUrNa skaMdha hI astikAya kahalAtA hai / gautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA'bhaMte ! dharmAstikAya ke eka, do, tIna Adi pradezoM ko dharmAstikAya kahA jA sakatA hai ?' bhagavAn ne kahA--'gautama ! nahIM kahA jA sktaa|' 'bhaMte ! unheM dharmAstikAya kyoM nahIM kahA jA sakatA?' 'gautama ! cakra kA khaMDa cakra kahalAtA hai, yA pUrA cakra cakra kahalAtA hai ?' 'bhaMte ! cakra kA khaMDa cakra nahIM kahalAtA, pUrA cakra cakra kahalAtA hai|' 'gautama ! chatra kA khaMDa chatra kahalAtA hai yA pUrA chatra chatra kahalAtA hai? 'bhaMte ! chatra kA khaMDa chatra nahIM kahalAtA, pUrA chatra chatra kahalAtA hai|' 'gautama ! carmaratna kA khaNDa carmaratna kahalAtA hai yA pUrA carmaratna carmaratna kahalAtA hai ?' 'bhaMte ! carma ratna kA khaNDa carmaratna nahIM kahalAtA hai, pUrA carmaratna carmaratna kahalAtA hai|' 'gautama ! daMDa kA khaNDa daMDa kahalAtA hai yA pUrA daMDa daMDa kahalAtA hai ?' 'bhaMte ! daMDa kA khaMDa daMDa nahIM kahalAtA, pUrA daMDa daMDa kahalAtA hai|' 'gautama ! duSyapaTTa kA khaMDa duSyapaTTa kahalAtA hai yA pUrA duSyapaTTa duSyapaTTa kahalAtA hai ?' 'bhaMte ! duSyapaTTa kA khaMDa duSyapaTTa nahIM kahalAtA, pUrA duSyapaTTa duSyapaTTa kahalAtA hai ?' 'gautama ! Ayudha kA khaNDa Ayudha kahalAtA hai yA pUrA Ayudha Ayudha kahalAtA hai ?' 'bhaMte ! Ayudha kA khaMDa Ayudha nahIM kahalAtA, pUrA Ayudha Ayudha kahalAtA hai|' 'gautama ! modaka kA khaMDa modaka kahalAtA hai yA pUrA modaka modaka kahalAtA hai ?' 'bhaMte ! modaka kA khaMDa modaka nahIM kahalAtA, pUrA modaka modaka kahalAtA hai|' 1. ThANaM, 21 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana prantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'isI prakAra gautama ! dharmAstikAya ke eka pradeza ko yAvat eka pradeza nyUna dharmAstikAya ko dharmAstikAya nahIM kahA jA sktaa| pratipUrNa pradezoM ko hI dharmAstikAya kahA jA sakatA hai|' 'adharmAstikAya, AkAzAstikAya ora pudgalAstikAya ke lie bhI yahI niyama hai|" dravya, dravyarAzi aura usakA vizeSa guNa traikAlika (sArvadezika aura sArvakAlika) hone ke kAraNa dhrauvya haiN| dravya ke pradeza na utpanna hote haiM aura na naSTa hote haiM, isalie ve dhruva haiM / unheM jAnane vAlA naya dravyAthika naya hai| yahI nizcaya naya hai| dravya ke pradezoM meM pariNamana hotA hai| vaha utpAda aura vyaya hai| use jAnane vAlA naya paryAyAthika naya hai| yahI vyavahAra naya hai| nizcaya naya indriya sImA ko pArakara kevala AtmA se hone vAlA atIndriya jJAna hai| isalie vaha vyakta paryAya (vyaMjana paryAya athavA dravya kA vartamAna sthUla paryAya) ko bhedakara dravya ke mUla svarUpa taka pahuMca jAtA hai| cInI pudgala kA eka vyakta paryAya hai / nizcaya naya se jAnane vAle ke lie cInI kevala sapheda raMga aura miThAsa vAlI nahIM hai, vaha eka paudgalika skaMdha hai, jisameM pratyakSa ho rahe haiM-pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparza-pudgala ke maulika guNa / / nizcaya naya se jAnane vAlA dravya ke vibhinna paryAyoM ko maulika dravya nahIM mAnatA, kintu vaha mUla dravya ko hI dravya ke rUpa meM svIkRti detA hai| isalie usakI dRSTi meM dravya kA jagat sikur3a jAtA hai, abheda pradhAna bana jAtA hai / vyavahAra naya bAhya mAdhyamoM kI sahAyatA se hone vAlA indriya jJAna hai / isalie vaha avyakta paryAya kI sImA meM praveza nahIM kara pAtA, kevala vyakta paryAya ko hI jAna pAtA hai| cInI meM sabhI varNa, gaMdha, rasa aura sparza hote haiM, phira bhI vyavahAra naya se jAnane vAlA usake vyakta paryAya (sapheda raMga aura miThAsa) ko hI jAna pAtA hai| usameM dravya ke mUla svarUpa taka pahuMcane kI kSamatA nahIM hotI / ata: vyavahAra naya kI dRSTi meM dravya kA jagat bahuta bar3A hotA hai| vaha vyakta paryAya ke AdhAra para pratyeka dravya ko svataMtra rUpa meM svIkAra kara letA hai| isameM bheda pradhAna bana jAtA hai| anekAnta ke anusAra dvaita aura advaita bheda aura abheda ke AdhAra para pratiSThita haiN| dvaita ke binA advaita aura advaita ke binA dvaita nahIM ho sakatA / abheda kA carama bindu hai astitva / usakI apekSA advaita siddha hotA hai| apane-apane vizeSa guNa kI apekSA se dvaita siddha hotA hai| jaise do dravyoM meM abheda aura bheda kA sambandha pAyA jAtA hai, vaise hI eka dravya meM bhI abheda aura bheda donoM pAe jAte haiM / guNa aura paryAya dravya (dravya kI pradeza rAzi) meM hote haiM / usake binA nahIM hote / isa apekSA se dravya, guNa aura paryAya meM paraspara abheda hai| jo dravya hai vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai vaha paryAya nahIM hai| isa apekSA se tInoM-dravya, guNa aura paryAya meM bheda hai| eka hI dravya dravya kI dRSTi se eka aura paryAya kI dRSTi se aneka hai / dravyAthika naya kI apekSA se dravya eka yA akhaNDa hai / paryAyAthika naya kI ayekSA se dravya meM pradeza, guNa aura paryAya hote haiM, ataH vaha aneka hai / dhrauvya dravya kA zAzvata aMga hai| utpanna honA aura vinaSTa honA-ye dravya ke azAzvata aMga haiM / dravya jagat kA yaha sArvabhauma niyama hai ki dhrauvya ke binA utpAda aura vyaya nahIM hote tathA utpAda aura vyaya se pRthak kahIM dhrauvya nahIM miltaa| donoM virodhI svabhAva ke haiM, para donoM meM saha-astitva hai aura donoM paraspara eka-dUsare ke pUraka haiM / dravya meM zAzvata aura azAzvata kA virodhI yugala vidyamAna hai| usameM kevala eka virodhI yugala hI nahIM kintu aise ananta virodhI yugala vidyamAna haiN| una sabameM saha-astitva hai| virodha aura saha-astitva ye donoM sArvabhauma niyama haiN| isa jagat meM aisA koI bhI astitva nahIM hai jisakA pakSa ho aura pratipakSa na ho tathA pakSa aura pratipakSa meM sahaastitva na ho| yaha dArzanika satya aba vaijJAnika satya bhI bana rahA hai| vaijJAnika jagat meM pratikaNa aura pratipadArtha ke siddhAnta mAnyatA prApta kara rahe haiN| paramANu meM jitanI saMkhyA elekTrona, proTona, nyUTrona Adi kaNoM kI hotI hai, utanI hI saMkhyA pratikaNoM kI hotI hai / elekTrona kA pratikaNa pojiTrona, proTona kA pratiproTona aura nyUTrona kA pratinyUTrona hotA hai| paramANu ke nAbhika kA jaba vikhaMDana hotA hai taba ye pratikaNa eka saikeNDa ke karor3aveM bhAga se bhI kama samaya ke lie astitva meM Ate haiN| usa samaya kaNa aura pratikaNa meM TakarAva hotA hai / phalasvarUpa gAmA kiraNe yA phoTonsa paidA hote haiN| vaijJAnika isa niSkarSa para pahuMce haiM ki pratikaNa kaNa kA pratidvandvI hote hue bhI usakA pUraka hai| ve donoM sAtha-sAtha rahate haiM, paraspara eka-dUsare kA sahayoga karate haiM aura unameM kriyA-pratikriyA kA vyavahAra bhI calatA hai| unake saha-astitva yA sahayoga, virodha yA saMgharSa, 1. aMgasuttANi, bhAga 2, bhagavatI, 21130-135 2. 'uppajjati viyaMti ya, bhAvA niyameNa pajjavanayassa / davaTThiyasya savvaM, aNuppannamaviNa Tha / / ,' sanmati prakaraNa, 1 / 11 jaina darzana mImAMsA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA yA pratikriyA ko peNDulama ke udAharaNa se samajhA jA sakatA hai| . anekAntavAda ke AdhAra para cAra virodhI yugaloM kA nirdeza kiyA jAtA hai---- 1. zAzvata aura parivartana / 2. sat aura asat (astitva aura nAstika) 3. sAmAnya aura vizeSa / 4. vAcya aura avActha / / ina cAra virodhI yugaloM kA nirdeza kevala eka saMketa hai| dravya meM isa prakAra ke ananta virodhI yugala haiN| unhIM ke AdhAra para anekAnta kA siddhAnta pratiSThita huA hai| dhrauvya prakaMpana ke madhya aprakaMpana hai, parivartana ke madhya zAzvata hai| paryAya (utpAda-vyaya) aprakaMpa kI parikramA karatA huA prakaMpana aura zAzvata kI prarikramA karatA huA parivartana hai| dravya dhrauvya kA pratinidhitva karatA hai aura paryAya parivartana kA pratinidhitva karatA hai| astitva meM aparivartana aura parivartanazIla-donoM prakAra ke tattva vidyamAna rahate haiN| koI bhI astitva zAzvata kI sImA se pare nahIM hai aura koI bhI astitva parivartana kI maryAdA se mukta nahIM hai| dvaitavAda-puruSa aura prakRti ke dvaitavAda para sAMkhya-darzana nimnalikhita yuktiyoM ke mAdhyama se pahuMcatA hai asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt srvsmbhvaabhaavaat| zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // sAMkhyakArikA, kA06 1. abhAvAtmaka padArtha kisI bhI kriyA kA viSaya nahIM ho sktaa| AkAzakusuma utpanna nahIM kiyA jA sktaa| asat ko kabhI bhI sat nahIM banAyA jA sktaa| nIle ko sahasra kalAkAra bhI pIle meM parivartita nahIM kara sakate-nahi nIlaM zilpisahasraNApi potaM kartuM shkyte--saaNkhytttvkaumudii| 2. utpanna padArtha usa sAmagrI se bhinna nahIM hai, jisase ki vaha banA hai-- upAdAnaniyamAt- sAMkhyasUtra, 1/115 / 3. utpanna hone se pUrva vaha sAmagrI ke rUpa meM vidyamAna rahatA hai| yadi ise svIkAra na kiyA jAe to hara kisI ____ vastu se pratyeka vastu utpanna ho sakegI asattve nAsti sambandhaH kAraNaH sattvasaMgibhiH / asambaddhasya cotpattimicchato na vyvsthitiH|| 4. kAryakAraNabhAva-sambandhI yogyatA usI se sambaddha rahatI hai jisake andara Avazyaka kSamatA rahatI hai zaktizca zaktimatsambandharUpA saMyogavadubhayatra yA zakyAbhAve na sambhavatIti shkybhaavo'bhyupeyH| iti nyAyakaNikAcAryAH / 5. kArya kA svarUpa vahI hotA hai jo kAraNa kA hotA hai / apane tAttvika rUpa meM kapar3A dhAgoM se bhinna nahIM hai| aise padArthoM meM jo eka-dUsare se tAttvika rUpa meM bhinna haiM, kAryakAraNasambandha nahIM ho sakatA-kAraNabhAvAcca kAryasya kaarnnaatmktvaat-saaNkhytttvkaumudii| kAraNabhAvAt kAraNasya sattvAdityartha athavA kAraNa svabhAvAt, yatsvabhAvaM kAraNaM tatsvabhAvaM kaarym-jymNglaa| anekAntavAda-aneka dharmoM ke eka rasAtmaka mizraNa se utpanna jAtyantarabhAva ko anekAnta kahate haiM-ko aNeyaMto NAma? jaccatarattaM / dhavalA,15/25/1 anekAnta ke binA vastutattva siddha nahIM ho sakatA, kyoMki vaha bheda jJAna se aneka aura abheda jJAna se eka hai / ataH bhedAbheda jJAna (anekAnta) hI satya hai| inameM se eka kohI satya mAnanA tathA usakA anya meM upacAra karanA mithyA hai, kyoMki eka kA abhAva mAnane para dUsare kA bhI abhAva ho jAtA hai aura isa prakAra vastutattva niHsvabhAva ho jAtA hai| vastu ko sarvathA nitya mAnane para usameM udaya-asta yA kriyAkAraka yojanA nahIM bana sktii| sarvathA asat kA kabhI janma nahIM ho sakatA aura sarvathA sat kA nAza nahIM ho sktaa| yathA-dIpaka bujhane para bhI andhakAra rUpI paryAya ko dhAraNa kie hue astitva meM rahatA hI hai| vAstava meM vidhi aura niSedha donoM kathaMcit iSTa haiM. vivakSAvaza unameM mukhya gauNa kI vyavasthA hotI hai| (draSTavya-svayaMbhUstotra, 22-25) (sarvapallI DA0 rAdhAkRSNan ke 'bhAratIya darzana' tathA AcAryaratna zrI deza bhUSaNa jI mahArAja ke upadezoM ke AdhAra para) AcAryaratna zrI bezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha