Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvaita-advaita kA samanvaya zrI AnandasvarUpa gupta prAcya tathA pAzcAtya dezoMke sabhI adhyAtma-darzana dvaitaparaka yA advaitaparaka isa prakArake do vibhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiN| UparI dRSTise ye eka dUsareke viparIta pratIta hote hue bhI ye donoM hI prakArake darzana (tattvajJAna) vastutaH paraspara samanvayAtmaka haiM, aura manuSyajIvanake vikAsastarake bhedase mAnavajIvanake lie donoMkA hI upayoga hai / parantu pAzcAtya darzanakA mukhya uddezya jahA~ paramatattva ( ultimate Reality) kA prAyaH bauddhika jJAna pradAna karanA hai vahA~ prAcya darzanakA - vizeSataH bhAratIya darzanakA - lakSya manuSyako buddhise Upara uThAkara use paramatattvakA darzana ( sAkSAtkAra ) karAnA hai ora punaH jIvanake vyAvahArika kSetra meM usa darzana yA sAkSAtkArakA avataraNa karAnA hai| ataH Ita tathA advaita donoM hI prakArake bhAratIya AdhyAtmika darzana kevala buddhikI hI vastu na rahakara sampUrNa jIvanakI vastu bana gye| isIlie prAyaH bhAratake sabhI dArzanika tathA manISI sacce artha meM tattvavettA tathA AtmadarzI the / unakA darzana-jJAna unake jIvanameM otaprota thaa| vaise to pazcimameM bhI hameM zopanahAra jaise kucha dArzanikoMke rUpameM aise udAharaNa milate haiM / parantu pAzcAtya dArzanika prAyaH bhAratIya tattvajJAna tathA AdhyAtma granthoM (gItA, upaniSad Adi) se prabhAvita the / dvaita tathA advaita tattvajJAnakA jIvanake vyavahArakSetrameM jahA~ alaga alaga bhI upayoga hai, vahA~ ina donoMkA jIvana meM samanvaya bhI sambhava hai| aisA samanvaya hI prastuta lekhakA viSaya hai| bhAratIya dRSTi prAyaH samanvayAtmaka ho rahI hai aura hai; bhAratIya dRSTise jIvanameM dvaita advaitake isa prakArake samanvayakA kucha digdarzana yahA~ upasthita kiyA jA rahA hai| indriyajanya jJAnakI sApekSatA tathA anekarUpatA padArthakA bodha hotA vicArase hI yathArtha sabhI indriyajanya jJAna sApekSa haiN| kisI bhI indriya dvArA jaba hameM kisI hai to hamArA vaha indriyajanya bodha kisI vizeSa dRSTikoNa tathA vizeSa paristhitike kahA jA sakatA hai, kyoMki kisI bhinna dRSTikoNa tathA bhinna paristhitike vicArase vahI bodha avadhArtha bhI kahA jA sakatA hai| indriyajanya jJAnakI bhAMti hamArA mAnasika tathA bauddhika jJAna bhI sApekSa hI vizvako jisa rUpa meM hameM pratIti hotI hai vaha pratIti jJAtA aura jJeyakI vizeSa paristhitipara, tathA jJAnagrAhaka indriyoMkI vizeSa racanA tathA avasthA para bhI nirbhara hotI hai| yadi hama (jJAtA) aura bAhya prapaMca (zeya) kisI bhina paristhitimeM hote aura hamArI indriyoM kI racanA bhI bhinna prakAra kI hotI, to yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai, ki usa dazAmeM vizvaviSayaka hamAre jJAnakA svarUpa kucha aura hI hotA | sIdhI lakar3I bhI jalake bhItara tirachI pratIta hotI hai aura netra tirachA karake dekhanese kabhI-kabhI eka candramA do candramA pratIta hote haiM / pANDu rogake kAraNa netroMke pIta varNa honese sabhI vastueM pIlI dikhAI par3atI haiM / aNuvIkSaNa yantrase choTI vastu bahuta bar3I, tathA dUravIkSaNa yantra se dUrastha vastu samIpastha pratIta hotI hai, dUravividha : 289 2 37
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ para sthita hokara dekhanese bar3I vastu bhI choTI pratIta hotI hai, tathA atyanta nikaTa honese dikhAI dene yogya vastu (akSara ityAdi) bhI dikhAI nahIM detii| premIko kurUpa priya bhI sundara pratIta hone lagatA hai, jvarAdita vyaktiko mIThI vastu bhI kar3avI lagatI hai| aisI sthitimeM yahI kahA jA sakatA hai ki hamArA sArA jJAna sApekSa hI hai| ataH yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki vyakta jagat jaisA hameM pratIta ho rahA hai vaha vastutaH vaisA hI hai| yadi hamAre indriyoMkA nirmANa anya prakArakA hotA to sambhava hai jagatkI pratIti bhI hameM kucha bhinna prakAra kI hotI / aura yadi mAnava jAtike saubhAgyavaza manuSyameM kisI chaThI jJAnendriyakA bhI vikAsa ho jAya athavA kisI kAraNase vartamAna paMca indriyoMkA alaukika vikAsa yA divyIkaraNa ho jAya to sambhava hai bahuta sI sattAeM jisakA hameM kiMcitmAtra bhI anumAna nahIM hai, pratyakSa hokara manuSya kI sArI jJAnadhArAko hI parivartita kara deN| nirapekSa pAramArthika tattvajJAnakA svarUpa ataeva pratIta hone vAlA rUpa vastukA yathArtha rUpa nahIM hai| bhinna-bhinna vyaktiyoMko yadi eka padArtha kI samAna rUpameM bhI pratIti hotI hai to usakA kAraNa kevala yahI hai ki una bhinna-bhinna vyaktiyoM kI una una grAhaka indriyoMmeM samAnatA hai aura phira bhI kisI bhI padArthake viSayameM kinhIM bhI do vyaktiyoM kI pratIti zatapratizata eka samAna hI hai, yaha kabhI bhI siddha nahIM kiyA jA sktaa| punaH eka hI vastu jJAnavizeSa tathA paristhiti vizeSake kAraNa priya, apriya, sukharUpa, duHkharUpa, sundara, kurUpa, choTI bar3I ityAdi bhinna-bhinna rUpoMmeM pratIta hotI hai| isalie bhinna-bhinna pratIta hone vAlA rUpa vastukA yathArtha rUpa nahIM hai, vastutattva nahIM hai / ataH koI bhI indriyajanya pratIti tattvajJAna nahIM kahI jA sktii| tattva arthAt vastuke yathArtha svarUpameM to koI bhI bheda honA sambhava nahIM hai| ataH tattvajJAnameM bhI bheda nahIM honA cAhie, vaha jJAna pAramArthika tathA nirapekSa honA caahie| isalie jitanI bhI sabheda pratIti hai vaha sabhI ayathArtha hai, mithyA hai| tattva to sadaiva hI bhedarahita aura ekarasa banA rhegaa| jo tattva hai evaM vastutaH sat hai vaha to advaita aura advayake atirikta kucha aura ho hI nahIM sktaa| sabhI bheda kevala pratItimAtra hai- satkA vivartamAtra hai, vaha vastukA, satkA, pAramArthika svarUpa nahIM hai| sabhI vikAra nAzavAn hai, ataeva asat hai vAcArambhaNamAtra hai / ' vikAroM kI prakRti arthAt mUla pAramArthika sattA hI yathArtha sat aura zAzvata hai, aura vaha svarUpataH avikArya hai| vaha mUlatattva, vaha pAramArthika sattA, cetana hai athavA jar3a yaha eka alaga prazna hai / parantu hai vaha mUlatattva eka aura akhaNDa / isa advaita tattva kI bAhara bhItara sarvatra yathArtha upalabdhi hI mAnava kI jIvanayAtrAkA carama lakSya hai| mAnava jIvana kI sAdha-advaita tattvakA sAkSAtkAra anAdikAlase mAnava hRdaya usa advaita tattvakI prAptike lie vyAkula hotA calA A rahA hai, mAnava usI anAdi tathA ananta tattvakI khojake lie anAdikAlase apanI ananta yAtrA calA rahA hai| aura usakI sArI ceSTAoMkA paryavasAna usI eka tattvake jJAnameM honA sambhava hai| mAnava hI kyA, vizvakA aNu-aNu tIvratama vegase gatizIla hai| mAnoM vaha apane kisI priyatamase milaneke lie chaTapaTA rahA hai, aura usa sukhada milanake lie thor3A bhI vilamba sahana karaneke lie taiyAra nahIM hai| vaha kisI 1. yathA saumyaikena mRtpiNDena sarva mRnmayaM vijJAtaM syAd, vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM, mRttiketyeva satyam / (chA0 upa0 6-1-4) 290 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anirvacanIya satyakI anubhUtike lie eka aisI lambI daur3a lagA rahA hai jisakA virAma kahIM bhI hone vAlA pratIta nahIM hotaa| parantu indriya sopAna dvArA isa pAramArthika tattva, isa parama satya, taka pahu~cane kI AzA manuSya ke lie kevala durAzAmAtra hI rahI hai / manuSya-haMsa apanI madhura kalpanAke sundara paMkhoM dvArA usa ekamAtra paramatattva kI prAptike lie nirantara Upara-Upara ur3atA jA rahA hai, sahasroM dina bIta gaye, para usake ve paMkha abhI taka phaile hI hue haiN| saMsArake vividha prakArake anubhavoM ko letA huA, prakRtike aneka durbhedya rahasyoM ko bhedana karatA huA, adbhuta adbhuta AviSkAroM dvArA apane buddhi-vaibhavakA camatkAra dikhAtA huA vaha nirvAdha gatise Upara ur3A calA jA rahA hai / aura usa svarga, usa Anandapada kI prAptike lie lAlAyita hai, jisako prApta karaneke lie hI usane apanI yaha adbhuta ur3Ana Arambha kI hai| advaita tattva yA parama satya kI avAGamanasagocaratA jina saubhAgyazAlI vyaktiyoM ko, jina krAntadarzI RSiyoM ko, kabhI isa parama satya kI jhAMkI milI una sabhIkA yahI anubhava hai ki vaha paramatattva avAGmanasagocara hai, kyoMki vANI to sApekSa vastukA hI sApekSa varNana kara sakatI hai, aura mana bhI sApekSa vastukA sApekSa cintana, saMkalpana karane meM hI samartha hai| netroM tathA zrotroM kI to vahA~ pahu~ca hI kyA ho sakatI hai ? ataeva jina RSiyoMko usa advaita tattvakA sAkSAtkAra huA, unakA vaha anubhava unhIM taka sImita rhaa| apane usa sAkSAtkArakA ve na to vANI dvArA ho varNana kara sake, aura na kisI prakArase parama tattva kI apanI usa anubhatiko ve sAmAnya janatA kI cIja banA sake ve to neti neti kahakara hI cupa ho gae, unake lie unakA vaha anubhava gUgekA gur3a hI banA rahA / unhoMne spaSTa kaha diyA ki "parama tattva ko yaha hamArI anubhUti upadezakA viSaya nahIM, kyoMki na to vahA~ cakSu kI ho pahu~ca hai na vANI kI aura na mana hI apane sAre vidyudvegase vahA~ pahu~cane meM samartha hai| ataH hama nahIM jAnate ki kisa prakAra isakA anuzAsana (upadeza) kreN|" isa prakArake sAkSAtkartA RSi sabhI dezoMmeM hote Ae haiN| yadyapi ve sabhI parama tattvakA varNana vidhimukhena na kara sake, phira bhI unhoMne usakI ora nirdeza kiyA aura apane jIvana kI uccatA tathA mahattAse mAnavako zraddhAkA avalambana diyaa| zraddhAke usa saMbalako pAkara hI jijJAsu pathika utsAha sampanna hokara Age bar3hatA calA jA rahA hai| usakA lakSya hai parama satya, advaita tattvakI prApti, bhedameM abheda (unity in divesity)kI anubhUti, tathA akhila prapaMcake malameM nihita kisI anirvacanIya akhaNDa sattAkA sAkSAtkAra / jJAnakA AdhAra tathA lakSya-bhedameM abhedako anubhUti vastutaH dekhA jAya to manuSyake sAre jJAnakA AdhAra tathA lakSya bhedameM abhedakI anubhUti hI hai, cAhe vaha jJAna indriyaja ho kiMvA atIndriya / vyakti viSayaka jJAna aneka vyaktiyoMmeM samaveta ekajAti (sAmAnya sattA)ke jJAna para hI avalambita hai, jAtise vicchinna vyaktiko pratIti asambhava hai / naiyAyikoMkA nirvikalpaka tathA bauddhoMkA svalakSaNa jJAna to kevala kahane kI hI bAta hai pratItikA viSaya nhiiN| vaha jJAna rekhAgaNitake vinduke samAna korI kalpanAkA viSaya hai| ataH hamAre vyAvahArika jJAnakA AdhAra bhI anekatAmeM ekatA kI 1. kathaM vAto nelayati kathaM na ramate manaH / kimApaH satyaM prerayantI nelayanti kadAcana // (atharvaveda 10-7-37) 2. "sahasrAha NyaM viyatau asya pakSau harehaMsasya patataH svargam' (atharvaveda 10-8-18) 2. "na tatra cakSurgacchati na vAggacchati na mano na vidmo na vijAnImo yathaitadanuziSyAda" (kenIpa01-3) vividha : 291
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhUti hI hai / kyoMki anekatA jJAnake lie ekatAkA jJAna apekSita hai| "go" vyaktile jJAnake lie go vyaktiyoMmeM samaveta "gotva" jAtikA jJAna anivArya hai / jahA~ hamAre vyAvahArika jJAnakA AdhAra bhedameM abheda, anekatAmeM ekatAkI anubhUti hai, vahA~ zAstrIya jJAnakA AdhAra tathA lakSya bhI bhedameM abheda, isameM advaita ko anubhUti hI hai| kuzala vaijJAnika aneka prakArake padArthoMkA nirIkSaNa karake unameM kucha samAna tattvoMkA anusaMdhAna karatA hai, tathA unakA vargIkaraNa karatA hai, punaH aneka vargoM yA zreNiyoMko bhI eka bar3e tathA vyApaka varga yA zreNImeM nibaddha karatA hai, isa prakAra kramazaH ucca, uccatara vargIkaraNa ( classibication) dvArA vaha anekatAse ekatA kI ora agrasara hotA calA jAtA hai / aura usa ekatAko prApta karake sArI anekatAoM meM usI ekatAkA darzana karatA hai / pahale vaijJAnikoM ke anusAra sRSTike mUla tattvoM kI saMkhyA aneka thI, kintu yaha saMkhyA aba ghaTate paTate ekatva kI ora jA rahI hai / pahale ve dravya (matter) aura zakti ( energy ) ko do bhinna padArtha samajhate the, kintu aba dravyako zakti kA hI parivartita rUpa samajhA jAne lagA hai| aba bhautika vijJAnake anusAra bhI zaktike bhinna bhinna rUpa eka dUsaremeM parivartita kie jA sake haiN| zabda vidyutdhArAmeM aura phira vidyutdhArA zabdameM parivartita ho jAtI hai / isa prakAra bhautika vijJAna bhI uttarottara bhautika advaitavAda kI ora bar3ha rahA hai / darzanazAstra kI pragati - dvaitase advaita kI ora isI prakAra darzana arthAt AdhyAtmika vijJAna kI pragati bhI dvaitase AdhyAtmika advaitavAda kI ora hI agrasara huii| naiyAyikoMne vizvako solaha padArthoM meM bAMTA, vaizepikoMne sAta padArthoMmeM, parantu sAMpoMne prakRti (avyakta, pradhAna) tathA puruSa ye do hI mUla tattva mAne / mahat (buddhi), ahaMkAra Adi zeSa padArthoMko sAMkhyane avyakta prakRti ke hI vyakta vikAra mAne --- kintu vedAnta aura Age bar3hA, aura isa akhila prapaMcake mUlameM eka advaita, akhaNDa-cetana tatvako hI svIkAra kiyaa| itanA hI nahIM isase Age bar3hakara vyakta jagat kI kevala vyAvahArika sattA hI svIkAra kI gaI, pAramArthika sattA kevala AtmA yA brahma kI hI mAnI gaI, aura sArI sRSTiko usa brahma kA, usa advaita cetana tattvakA hI vivarta (avidyamAna pratItimAtra) mAna liyA gayA / isa prakAra bhautika vijJAna tathA darzana donoM kA hI carama lakSya uttarottara bhedameM abheda, dvaita meM advaitI anubhUti hI rahA hai| advaita kI anubhUti se hI parama zAntilAbha yaha abhedAnubhUti hI mAnava hRdaya kI cirantana sAdha hai, aura yahI vastutaH tattvajJAna hai| hamArI sArI ceSTAoMkA paryavasAna isI inameM hai / abheda kI isa anubhUtike vinA mAnavako caina nahIM / jaba taka manuSyako isa advaita tattva kI anekatA meM ekatA kI saccI anubhUti nahIM hotI tabhI taka usakA jIvana moha 7 7 aura zoka se vyApta rhegaa| ekatva kI anubhUti hone para hI moha aura zokake dvandvakA nAza sambhava hai|" anekatA meM ekatA kA, vibhaktameM avibhaktakA sAkSAtkAra hI saccA sAttvika jJAna hai / ( bha0 ga 0 18-20 ) vibhakta meM avibhakta kI anubhUti hI jIvanameM parama zAntikA lAbha sambhava hai| vastutaH to ekatva 1. tu0 " sarva karmAkhilaM pArtha jJAne parisamApyate" (bha0 mI0 4-23) 2. tu0 " tatra ko mohaH kaH zoka ekatvamanupazyataH" Izopa0 7 2. tu0 - " sarvabhUteSu yenaikaM bhAvamavyayamIkSate / avibhakta vibhakteSu tajjJAnaM viddhi sAtvikam // bha0 gI0 18-20 292 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana tathA parama zAMtilAbha eka hI vastu hai, ina donoMmeM kAraNa kAryakA bandhana honese tAttvika dRSTise koI bheda nahIM hai, donoM eka hI sikkeke do pakSa haiN| vyavahAra meM bhI hama dekhate haiM ki jina vyaktiyoM tathA vastuoMke sAtha hamArA tAdAtmya-ekatva-abheda sthApita ho jAtA hai unhIMse hameM parama sukha milatA hai, aura jinake sAtha hamArA bheda banA rahatA hai, arthAt jinameM hameM AtmIyatAkA anubhava nahIM hotA ve vyakti athavA vastueM hamAre lie upekSA athavA duHkhakA viSaya banI rahatI haiM / hameM apane putra, mitra, bandhu ityAdi ke (jinake sAtha hamArA nijatva yA abheda sthApita ho jAtA hai) utkarSase sukha milatA hai, parantu anya vastuoM yA vyaktiyoMke utkarSase (jinake sAtha hama nijatva kI anubhUti nahIM kara pAte) hameM vaisA sukha prApta nahIM hotaa| ulTA mAtsaryavaza kabhI kabhI to hamAre asaMskRta hRdayako usase AghAta hI pahu~catA hai| parantu jyoM jyoM manuSyake bhItara nijatvabhAvanA kA, isa abhedAnubhUti kA, vistAra hotA hai tyoM tyoM usake jIvanakA vikAsa hotA jAtA hai aura jo parimita nijatvabhAvanA usake jIvanameM nikRSTa svArthabhAvanA yA saMkIrNatAko utpanna karatI thI, vaha bhAvanA vistRta hokara usake hRdayako udAra banA detI hai| aisA manuSya sarvatra nijatva, AtmatvakA, darzana karatA hai vaha sarvabhUtAtmabhUtAtmA bana jAtA hai, sArI basudhA hI usakA kuTumba bana jAtI hai, apane parAyakA bhaMda tirohita ho jAtA hai, vaha apane astitvakA anubhava kevala apane choTese parimita zarIrameM hI na karake sarvatra apane AtmAke vibhutvakA hI anubhava karatA hai, aura isa prakAra apane Apako khokara sacce artha meM apane Apako pA letA hai| aise mahAtmAko tucchase tuccha prANI tathA vastuse bhI vijugupsA, ghRNA, dveSa, IA nahIM hotI, usake vizAla hRdayameM sabake lie sthAna hotA hai| usakA mAnasa rAga, dvaita, bhaya krodhAdi kI taraMgoMse vikSubdha na hokara sadA prasanna tathA sthira banA rahatA hai, aura taba vaha parama zAMtikA anubhava karatA hai jisake lie usake sampUrNa jIvana kI sAdhanA thii| esI spahaNIya avasthAko prApta karane kI kAmanA kisako na hogI ? niratizaya sukhakA srota bhUmA aura usakA svarUpa parantu kAmanAmAtrase hI to lakSya kI prApti nahIM hotI, lakSya prAptike lie to udyama karanA par3atA hai, nirantara kaThora sAdhanA karanI par3atI hai| aura jitanA UMcA lakSya hogA utanI hI UMcI sAdhanA honI caahie| manuSya ko sArI ceSTAoM tathA pravRttiyoMkA ekamAtra srota tathA usakI sArI supta athavA usakI jAgarita icchAoMkA ekamAtra pratyakSa kiMvA parokSa AdhAra to usake antaratamameM nihita cira sukha kI kAmanA hI hai| manuSya sukha prAptike lie eka padArthake bAda dUsare padArtha kA, eka viSayake bAda dUsare viSayakA bhoga baratA hai, parantu thor3e hI samayake pazcAta use jJAta ho jAtA hai ki koI bhI padArtha athavA viSaya use sthAyI athavA pUrNa sukha pradAna karane meM samartha yA paryApta nahIM hai| pratyeka padArtha tathA viSaya sukhake nApase alpa arthAt choTe par3a jAte haiM, ataeva ina padArthose, ina viSayoMse prApta honevAlA sukha alpa tathA sApekSa hai| Aja jo padArtha sukharUpa hai kala vahI padArtha duHkharUpa ho jAtA hai| ekake lie jo sukharUpa hai dUsareke lie vaha upekSaNIya hai athavA duHkharUpa hai| ataeva alpa athavA sApekSa sukhase manuSya kI Atyantika tRpti honA sambhava nhiiN| upaniSadoMmeM RSiyoMne yaha ghoSaNA kI ki alpameM sukha nahIM hai bhRmAmeM hI sukha hai| jo 1. yastu sarvANi bhUtAnyAtmanyevAnupazyati / sarvabhUteSu cAtmAnaM tato na vijugupsate // Izopa06 2. "yo vai bhUmA ta tsukhaM nAlpe sukhamasti, bhUmaiva sukham' (chA0 upa0 7-23) vividha : 293
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirapekSa tathA niratizaya hai, jisase adhika tathA mahAn koI anya sattA nahIM hai, vahI bhUmA hai, bRhattama hai, brahma hai zeSa saba kucha alpa hai| bhUmAko lakSa banAkara jaba manuSya usakI ora nirantara gatise bar3hatA jAtA hai, taba usakA jIvana bhI ucca se uccatara, mahatse mahattara banatA calA jAtA hai / sacamuca lakSa kI UcAIse hI manuSya kI UcAI tathA mahattA mApI jA sakatI hai / parantu usa bhUmA kI prAptike lie, usa mahAn nirapekSa zAzvata sukhakI anubhUtike lie to manuSyako apanA sArA jIvana hI sAdhanAmaya banAnA hogA / apane jIvanako eka vizeSa sA~ce meM DhAlanA hogA, dUsare zabdoMmeM use apane jIvanakA punanirmANa karanA hogaa| parantu jisa prakAra IMTa, lakar3I, lohA, sImeMTa ityAdi upakaraNoMko eka hI sthAna para avyavasthita rUpameM hI ikaTThA kara denese hI kisI bhavanakA nirmANa nahIM ho jAtA, usI prakAra avyavasthita, niruddezya, lakSyahIna, karmoM tathA vicAroMke Dherase hI jIvanakA nirmANa nahIM ho skegaa| uttama bhavanake nirmANake lie vAstukalAkA adhyayana Avazyaka hai, jIvana nirmANake lie bhI jIvanakalA athavA jIvanayoga sIkhane kI AvazyakatA hai, aura AvazyakatA hai usa jIvanakalAko jIvanameM utArane kii| to hamAre sampUrNa jJAnakA, tathA sAre karmokA lakSya hai bhUmA kI prApti aura vizvake mUlameM jo amRta, , cetana tattva hai vahI vastutaH bhUmA hai / isa bhUmAmeM dvatakA sarvathA abhAva hai| ekamAtra bhUmA hI amRta hai, zeSa jo kucha bhI alpa hai arthAt bhamAse nimna hai, vaha bhI martya hai, nAzavAna hai|' bhamA hI ekamAtra parama jJeya hai, usakA jJAna hI saccA jJAna hai / veda kI saba RcAeM usI akSara parama vyomameM pratiSThita haiM, saba usI ekamAtra akSarakA pratipAdana kara rahI haiN| jo usa akSara bhUmA ko, advaita tattvako nahIM jAna sakA vaha veda par3hakara bhI kyA karegA, vizvake sAre jJAnase bhI vaha kaunase lAbha kI prApti kara sakegA ? advaita kI prAptike lie dvaitakA sahArA anivArya parantu isa advaita tattvako, amRta bhUmAko, dvaita para Azrita martya dehadhArI kaise jAne ? manuSya aura usakA sampUrNa jIvana hI dvatake antaragata hai / vizvakA sArA vyavahAra hI dvaita para Azrita hai / dvaitase bAhara jAkara hI advaita prApta kiyA jA sakatA hai| parantu kyA manuSyake lie utakA atikramaNa karanA sambhava hai, zakya hai ? yaha eka aisA prazna hai jo pratyeka sacce jijJAsUke manameM uThA karatA hai| aura jisako sulajhAnekA tattvadarzI RSiyoMne, saMsArake sabhI manISiyoMne apane-apane DhaMgase prayatna kiyA hai| dvata kI cAhe pAramArthika sattA na ho, vyAvahArika sattA to hai hI, ise kauna inakAra kara sakatA hai ? manuSya, usakA jIvana, aura saMsAra tathA usakA sArA vyavahAra sabhI vyAvahArika rUpase satya haiM, usakI upekSA karanA usakA ucita upayoga na karanA kisI bhI prakArase vAMchanIya nahIM hai| mAnava jIvana dvaita vRkSapara lagA huA eka sundara phala hai / jaba taka vaha isa vRkSase apanI pUrI puSTi, pUrA vikAsa, nahIM prApta kara letA taba taka vaha dvaitase, mRtyuke bandhanase chuTakArA nahIM pA sakatA, aura taba taka usakA amRtase viyoga banA hI rhegaa| isa lie advaitake sAkSAtkArakA, bhUmA kI prAptikA, mRtyuse pAra honekA ucca lakSya rakhate hue daMtake sahAre 1. yatra nAnyatpazyati nAnyacchRNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmAyo vai bhUmA tadamRtamatha yadalpaM tanmaya'm (chAndogyopaniSad 7.24) 2. "Rco'kSare parame vyoman yasmindevA adhivizve niSeddhaH / yastatra veda kimRcA kariSyati ya it tad vidusta ime samAsate / / (Rgve0 1-164) 294 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zanaiH-zanaiH Upara uThatA hai| manuSyake lie vedakA amara Adeza hai "udyAnaM te puruSa nAvayAnam" (atharvaveda 8-1-6) "he puruSa, terA nirantara udyAna, (Urdhvagamana), ho, avayAna (adhogamana, adhogati) na ho / " vedake isa ucca Adezako bhagavAn kRSNane gItAmeM punaH doharAyA "uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet" (6-5), "manuSya apane AtmAkA uddhAra kare, use Upara uThAve nIce na giraave|" kauna hai aisA abhAgA jo udyAna (Upara uThanA) AtmoddhAra nahIM caahtaa| jaisA ki pahale kahA gayA hai udyAna arthAt AtmoddhArake lie AvazyakatA hai sAdhya tathA sAdhanake sahI jJAna kI, lakSya tayA sAdhanAke ucita sAmaMjasyako arthAt jIvanakalA sIkhakara use ThIka prakArase jIvanameM utArane kii| manuSyakA jIvanakAla atyanta hI parimita hai| ananta kAlake apAra sAgarake eka bUMdase bhI alpa hai hamArA jIvanakAla; aisI paristhitimeM kyA nahIM jAnanA hai aura kyA jAnanA hai, kyA nahIM karanA hai aura kyA karanA hai, isakA hameM vivekapUrNa cunAva kara lenA hogA, phalguko tyAgakara sArako grahaNa buddhimattA hai| sabhI prakArakA jJAna upAdeya nahIM hai, sabhI prakArakA karma karaNIya nahIM hai| aisA korA jJAna jisakA jIvana-nirmANase, AtmavikAsase, AtmoddhAra tathA udyAnase koI bhI sambandha na ho bhArarUpa hai kyoMki vaha jIvanako Upara uThanese rokatA hai / gItAke anusAra jisa jJAnase jIvana meM koI ucca parivartana na ho, jisa jJAnase jIvanameM daivI sampadkI vRddhi na ho, saMkSepameM jisa jJAnase jIvanakA vikAsa tathA utthAna na ho vaha jJAna vastutaH ajJAna hI hai| isI prakAra jisa kamase manuSya apane lakSyakI ora agrasara na ho, jisa karmase manuSya apane cAroM orake dvaitake AvaraNako, triguNAtmaka mAyAke bandhanako, DhIlA na kara sake, saMkSepataH jisa karma dvArA, jIvanakI jisa gati dvArA, vaha bhUmAke, advaita amRtatattvake adhikAdhika nikaTa na pahu~ca sake vaha korA akarma yA vikarma hai| aura usake dvArA kevalamAtra jIvakI zaktikA hrAsa hI hotA hai| vyavahAra meM advaita tathA dvetake samanvayakA svarUpa ataeva dvata se pAra honekA, advatakI prAptikA, eka mAtra upAya hai jIvanopayogI jJAna tathA karmake dvatakA sahArA lekara dRr3hatApUrvaka nirantara Age bar3hate rahanA / jJAnake dAyeM pagako Age rakhate hae karmake bA~e pagase usakA anusaraNa karate jAnA, jJAna aura karmake donoM paMkhoMmeM saMtulana (Balance) rakhate hue abAdha gatise Upara Upara ur3ate jaanaa| jJAna aura karmake isa saMtulanameM jahA~ antara par3A ki Uparake ur3anemeM, ud-yAnameM, bAdhA par3a jAtI hai aura manuSya phira dvatakI ora lauTane lagatA hai| jJAnake sAtha karmakA mela na ho to jJAna paMgu hai, aura karmakA AdhAra jJAna na ho to karma andhA hai| jJAna aura karmake sahI saMtulanase, ThIka samanvayase hI jIvanakI Urdhvagati saMbhava hai| dvaitase Upara uThakara hI advatako prApti zakya hai| advatakI prAptike nimitta AsaktikA tyAga tathA abheda bhAvanAkA abhyAsa honA Avazyaka hai| jyoM-jyoM manuSyake hRdayameM anAsakti kI vRddhi hotI jAtI hai, tyoM-tyoM usake antasthalameM abheda bhAvanAkI pratiSThA hotI jAtI hai| Asaktike tyAgakA sarvottama upAya hai apanI dRSTiko, apane vicAroMko udAtta. vizAla aura vyApaka banAnA, aura apane pratyeka kAryako vizAla aura vyApaka dRSTise krnaa| kSudra dRSTi 1. bhagavadgItA 13 / 7-11 / vividha : 295 .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA saMkucita vicAradhArA hI Asaktiko janma detI hai| tathA phira yaha Asakti bhedabhAvanAkI vRddhi meM sahAyaka hotI hai| ataeva apane pratyeka kartavyako, pratyeka kAryako (cAhe vaha kArya janasamAjameM kitanA hI choTA yA tuccha kyoM na samajhA jAtA ho) jaba manuSya svArthabuddhi yA AsaktikA tyAga karake pUre kauzala tathA manoyoga pUrvaka karane lagatA hai, aura usa kAryako karane meM apane vaiyaktika svArtha sAdhanakI apekSA samAjakalyANako, bhUtahitako, hI adhika mahattva dene lagatA hai, tabhI usake andara vizAla aura vyApaka dRSTikA uttarottara vikAsa sambhava hai / aura jaba manuSyakI dRSTi itanI vizAla aura vyApaka ho jAtI hai ki usakA pratyeka kArya, usake zarIrakI pratyeka ceSTA, zvAsocchvAsase lekara bhojana karane tathA sone takakI usakI pratyeka kriyA sahaja bhAvase hI vizva sevAke rUpameM, yajJake rUpameM, bhagavadarcAke rUpameM, hone lagatI hai, taba usakA ahaMbhAva samAptAho jAtA hai; kyoMki usa avasthAmeM usake sabhI karma usI prakAra sahajasAdhya ho jAte haiM jisa prakAra usakI zvasana kriyaa| isa sthitimeM manuSyakA saMsArameM apanA kucha nahIM rahatA aura sabhI kucha usakA ho jAtA hai| taba vaha svayaM itanA vizAla tathA vyApaka bana jAtA hai ki yadyapi usake paira dvaitakI bhUmipara Tike rahate haiM, parantu usakA sira advatake ucca tathA nirmala AkAzako chUtA rahatA hai / aura taba usake jIvanameM dvaita-advaitakA saccA samanvaya ho jAtA hai| taba zAzvata tathA vistRta dRSTise hU~ta bhUmi para kiyA huA pRthaka-pRthak devakA yajana bhI usI advaita tattva yA parabrahma devako svataH samarpita hotA rahatA hai| / 1. yacciddhi zazvatA tanA devaM devaM yajAmahe / tve id hUyate havi : / / Rgaveda 1-26-6 296 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha