Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA vaijJAnika vivecana DA0 e0 kumAra, ema0 DI0 (meDIsina) maMDalA ( ma0pra0) bhAratIya paddhati meM dhyAna AdhyAtmika vikAsa kI eka sarvamAnya prakriyA hai / vibhinna darzanoM meM ise vividha nAma-rUpoM se nirUpita kiyA gayA hai / "dhye" saMprasAraNe yA pravAhe se yaha prakaTa hotA hai ki isakA eka dhyeya to zarIratantra meM prANoM ke, vAyu ke, prANazakti ke pravAha kI tIkSNatA evaM ekatAnatA hai / isake aneka lAbha zAstroM meM varNita haiM | ye mAnasika evaM AdhyAtmika koTi ke mAne jAte haiM / vastutaH mana yA mastiSka, (jise jaina dravyamana kahate haiM) zarIra kA hI eka ghaTaka hai / yaha sujJAta hai ki zarIra tathA mana kA anyonyAzraya sambandha hai / ataH zarIra prabhAvI prakriyAe~ mana ko svataH prabhAvita kara usakI vRttiyoM meM parivartana utpanna karato haiM / Adhunika manovijJAna ne mAnasika vRttiyoM ke kAraNa, unheM vikasita karane yA sudhArane ke upAya tathA mAnasika vikRtiyoM ko dUra karane kI prakriyAe~ vikasita kI haiN| phira bhI, prAcya yogI yahI mAnate haiM ki dhyAna yoga vahIM se prArambha hotA hai, jahAM manovijJAna kA anta hotA hai / yaha ThIka vaise hI hai, jaise dhArmika jana yaha mAnate haiM ki dharma vahIM se prArambha hotA hai, jahAM vijJAna ke kSetra kA anta hotA hai / vijJAna evaM manovijJAna ke lAbhoM ko svIkAra karate hue bhI ina donoM ke kSetrAnta evaM dharma-kSetra / dhyAna kSetra ke prArambha ke bIca inako samparkita karane vAlI koI kar3I hotI hai, aisA nahIM lgtaa| se lokottara, dRzya se adRzya aura sUkSma se sUkSmatara / ataH sambhavataH vartamAna yuga meM bhAratIya yogiyoM kI yaha mAnyatA hai ki raNa evaM samabhAva ke liye adhika upayogI hai| unake anusAra, dhyAna mAtra nahIM hai, yaha zarIra taMtra ke zodhana evaM mArgAntarIkaraNa kI prakriyA bhI hai| ataH dhyAna zarIra, mana aura bhAvanAe~ tathA adhyAtma- tInoM dizAoM meM lAbhakArI hai / isakA prabhAva zarIra se prArambha hotA hai aura Atma-vijaya taka jAtA hai / ataH Aja kA yogI kevala vAnaprasthoM, saMnyAsiyoM, sAdhuoM yA sAdhakoM ko ho dhyAna kA adhikArI nahIM mAnatA, vaha to baccoM se lekara bujurgoM taka ke liye dhyAna ke abhyAsa kI preraNA detA hai / usakA to yaha bhI kathana hai ki assI varSa se adhika umra vAloM ke liye dhyAna hI ekamAtra auSadha hai / vaha dhyAna ko haluve meM cInI, sabjI meM namaka evaM chole meM masAle ke samAna jIvana ko paripUrNa evaM sukhI banAne kA uttama upAya mAnatA hai| vaha mAnatA hai ki bIsavIM sadI kI nirantara tanAvapUrNatA se trANa pAne evaM nItipUrNa jIvana bitAne ke liye dhyAna yoga hI eka upAya hai / jo kAma auSadhiyA~ nahIM kara sakatIM, vaha dhyAna karatA hai / donoM kA uddezya parivartita ho jAtA hai-laukika samparka kar3I kA prazna hI nahIM uThatA / dhyAna kI ekAgratA manovRttiyoM ke niyaMtraNa, rUpAnta kevala mAnasika yA AdhyAtmika vikAsa kI prakriyA dhyAna kI yaha upayogitA usakI vyApaka paribhASA para nirbhara hai| isake antargata Asana, prANAyAma tathA ekAgratA ke abhyAsa samAhita haiM / jainoM ne AsanoM ko to mahatva diyA hai, para prANAyAma ko gauNa mAnA hai / isa mata meM saMzodhana honA cAhiye / vibhinna prANAyAma zArIrika hote hue bhI zarIra zuddhi evaM mastiSka-zuddhi kara use dhyAnAbhimukhI banAte haiM / yahI antaHzakti ke prasphuTana kA srota hai / dhyAna ke zAstrIya lAbhoM ko sAmAnya-jana taka pahu~cAne ke liye aneka sanyAsiyoM evaM saMsthAoM dvArA prayAsa kiye jA rahe haiN| bhArata meM aneka sthAnoM para ( bambaI, lonAvalA, muMgera Adi ) dhyAna kI prakriyA aura prabhAvoM para 17
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa Adhunika dRSTi se anusaMdhAna kiye jA rahe haiM / briTena, amerikA, AsTreliyA, phrAMsa, jarmanI Adi aneka pAzcAtya deza bhI isa dizA meM bhAratIyoM ke sahayoga se kAma kara rahe haiM / lonAvalA ke karamabelakara aura ghAroTe, muMgera ke svAmI satyAnanda sarasvatI, menijara saMsthAna, amerikA ke svAmI rAma, satyAnanda Azrama, gosphorDa ( AsTreliyA ) ke cikitsA-zAstrI sanyAsI svAmI zaMkaradevAnanda aura karmAnanda sarasvatI tathA AcArya tulaso va unake ziSya sAdhu-sAdhvIgaNa isa kSetra meM mahanIya kArya kara rahe haiM / maharSi maheza yogI, svAmo praNavAnanda sarasvatI, AcArya rajanIza tathA brahma-kumAriyoM ne bhI dhyAna ke viziSTa rUpoM ko Adhunika pariprekSya meM vyApaka banAne kA prayatna kiyA hai| ina sabhI ke kAryoM se bhArata ke sAtha vizva ke aneka bhAgoM meM dhyAna ke prati jAgarukatA bar3ho hai| yaha mantavya isa tathya se pramANita hotA hai ki akele svAmI satyAnanda dvArA saMcAlita yoga-pracAra-kArya meM sattara hajAra se adhika vetanabhogI yoga-zikSaka vizva ke kone-kone meM lage hae haiN| inakI yoga prakriyA kA lAbha jela ke kaidiyoM, skUloM ke baccoM, aparAdhiyoM tathA tanAvapUrNa vAtAvaraNa ke kAraNa utpanna rogoM ke zikAra aneka vyaktiyoM ko mila rahA hai| isa kArya meM videziyoM kA yogadAna sarvAdhika hai| svAmI satyAnanda ko isa bAta kA kaSTa hai ki jo bhArata dhyAna-vidyA kA janmadAtA mAnA jAtA hai, vaha isa kArya meM bahuta pIche hai| yahI nahIM, sviTjaralaiMDa, iTalI tathA phrAMsa Adi dezoM meM dhyAna-yoga ko skUloM ke niyamita pAThyakrama meM samAhita kiyA jA rahA hai / bhArata meM bhI kucha yoga-zikSaNa kendra khule haiM, para ve itane lokapriya nahIM ho pA rahe haiM / isakA eka tAjA udAharaNa zArIrika zikSA sasthAna, gvAliyara kA hai, jahA~ yoga zikSakoM ko zarora zikSA ke kSetra meM mAnyatA to kyA, prazikSaNa taka denA khataranAka mAnA jAtA hai| AcArya tulaso bho prekSA-dhyAna ke mAdhyama se kaidiyoM, vidyArthiyoM evaM janasAdhAraNa ko isa dizA meM prerita kara rahe haiM / deza meM dhyAna-ziviroM kI vartamAna saMkhyA bhArata meM isakI bar3hatI huI lokapriyatA kA pratIka hai| vartamAna meM dhyAna-yoga kA pracAra bhArata ko lupta yA prasupta saMskRti kA pratIka hai| mahAprajJa ne batAyA hai ki kucha AcAryoM ne kAla aura paristhiti kA nAma lekara dhyAna se lokika aura alaukika siddhiyoM ko prApti kA niSedha kara diyA (ye siddhiyAM vaise bhI AnuSaMgika mAnI jAtI hai) aura aneka viccheda batAkara dhyAnamArga meM avarodha utpanna kara diyaa| isase sadiyoM taka dhyAna-mArga kuNThita ho gyaa| loga adhyAma mArga ke badale vyavahAra mArga aura lokasaMgraha ko ora mur3a gaye / lagatA hai, aba yuga parivartita ho rahA hai / yaha zubha lakSaNa hai| dhyAna kI Adhunika paribhASA yogiyoM ne dhyAna ke viSaya meM kucha bhI kahA ho, para dhyAna ke vastutaH tIna AyAma hai-zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika / ye tonoM hI dharma, bhASA aura rAjanIti se pare hai| dhyAna kA prathama prabhAva zarIra-tantra para par3atA hai, raktacApa, hRdaya, granthiyoM aura bhAvanAoM para par3atA hai| yaha uttarAttara zarIra, mana aura antazcetanA ko Urdhvamukho banAtA hai| anya zArIrika kriyAoM ke samAna dhyAna se bho mastiSka ko taraMgoM meM parivartana hAtA hai| dhyAna ke adhyAsa se ina taraMgoM kI prakRti, parimANa evaM tAvatA meM parivartana hotA hai / ataH yaha mana ko vizrAnta evaM sthira karane kI prakriyA hai| isase indriyA~ bhI svataH niyantrita ho jAtI haiN| dhyAna ke abhyAsa se zarIrastha aneka cakra aura merudaNDa meM jAgaraNa hotA hai| isase hamArI antaHzakti meM vRddhi hotI hai| dhyAnayoga vyaktitva ke nirmANa kI vidyA hai / yaha eTamabama ke samAna vinAza nahIM krtii| yaha Atma-bama hai, yaha zakti-saMcaya kI vidyA hai| yaha tAmasika vRtti kA naSTa kara rAjasika evaM sAtvika vRtti ko uttarottara vikasita karatI hai / dhyAna zarIra aura mana donoM ko zaktizAlI banAtA hai| hamArI bImArI kI utpatti prathamataH hamAre mana meM hotI hai| dhyAna mana kI vAsanAoM, avarodhoM va saMskAroM ko dUra kara cetanA jAgRta karatA hai| isase vyakti meM rogapratIkAra kSamatA bar3hatI hai| dhyAna aura prANa vidyA zarIra meM ucca UrjA stara banAne meM sahAyaka hote haiN| hamAre
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3] dhyAna kA vaijJAnika vivecana 131 bhautika zarIra ke liye vizrAma, utsarjana, AhAra, saphAI evaM niyaMtraNa kI AvazyakatA hotI haiN| isI prakAra mana ke liye bhI saMskAra, uthala-puthala evaM tanAva Adi ko nikAlane kI AvazyakatA hotI hai| dhyAna mana kA prakSAlana karatA hai| yaha mana ke liye julAba kA kAma karatA hai| tatpazcAt yaha mana kI supta kSamatAoM kI jAgRta karatA hai| dhyAna kevala vAhya viSayoM, dRzyoM se mana ko haTAne kI prakriyA mAtra nahIM hai| yaha iSTa yA lakSya ke prati jAgRti evaM Antarika sambandha bar3hAne kI bhI sAdhanA hai| jaba mana kisI vastu para kendrita hotA hai, taba dhyAna prArambha hotA hai| vastutaH jaba hama koI bhI kAma karate haiM-naukarI, adhyayana, samAjasevA Adi usa samaya kAma para hI citta kendrita rahatA hai / yaha dhyAna kA hI laukika rUpa hai| eka ImAnadAra karmacArI acchA dhyAnayogI mAnA jA sakatA haiM / yaha kendrIkaraNa abhyAsa se hI sambhava hai, utAvalepana se nhiiN| dhyAnayoga se manaHzuddhi hone para hamArI antazcetanA kA rUpAntaraNa aura vikAsa hotA hai| yaha bAhara se utanA pratyakSa nahIM ho pAtA jitanA andara se anubhava meM AtA hai| dUdha ke dahI meM rUpAntarita hone ke samAna vicAra, bhAvanAeM, icchAe~, Avega, utkaNThA Adi dhyAna se rUpAntarita hokara antaHzakti utpanna karate haiN| vastutaH hamArA mana zaitAna kA hI ghara nahIM hai, zakti kA bhaNDAra bhI hai| dhyAnayoga se mana kI zakti ke sArthaka upayoga kI dizA milatI hai| aura jIvana Anandita hotA hai / dhyAna kA vaijJAnika adhyayana anubhUti bhAratIya manISiyoM ne hameM dhyana ke sambandha meM do prakAra kI jAnakArI dI haiM (1) dhyAna kyA hai aura kaise kiyA jAtA hai ? (2) isase kyA lAbha hotA hai ? prathama jAnakArI vijJAna kI tri- caraNI ( prayoga, nirIkSaNa, niSkarSa ) paddhati meM prathama caraNa hai| dvitIya jAnakArI nirIkSaNa aura niSkarSa kA sammilita rUpa hai / isa jAnakArI meM kI sUkSmatA to hai, lekina prAyogika pariNAmoM para AdhArita niSkrayoM kI vyAkhyAparaka sUkSmatA aura tIkSNatA nahIM hai| vaijJAnika dRSTikoNa 'acarajakArI kyoM' para AdhArita hai| prAcIna santoM ne Aja ke jijJAsu mastiSka ke liye dhyAna kA 'kyoM' samajhane ke liye sAmagrI nahIM dI hai| yaha usa samaya sambhava bhI nahIM thI darzana kriyAvidhi jJAna, bhautika evaM rAsAyanika parivartana evaM rUpAntaraNoM kA 1 nahIM thA / saba kucha anubhUti gamya thA / unnIsavIM-bIsavIM sadI ke zarIra racanA, zarIrAntaH - kriyA vijJAna evaM mastiSka ke viSaya meM kI dhAraNA kA spaSTIkaraNa ho jAtA hai aura usake vyApaka pracAra ke kyoMki zarIra-tantra evaM mastiSka ke antaAntarika jJAna Aja jaisA prayoga sulabha vaijJAnika yantroM va pravidhiyoM ke AviSkAroM ne hameM paryApta jAnakArI dI hai / isase dhyAna kI rahasyamayatA liye samarthana evaM preraNA bhI milatI hai / dhyAna karanevAle vyaktiyoM ke zarIra kI antaH kriyAoM evaM ghaTakoM para hone vAle prabhAvoM evaM parivartanoM ke vaijJAnika nirIkSaNa evaM vyAkhyA hameM usa kar3I kI aura saMketa dete haiM jo hamAre zAstroM meM nahIM hai| yaha kar3o dhyAna ke nirIkSita lAbhoM kI vyAkhyA karatI hai aura Aja ke jijJAsu zikSita kA zaMkA-samAdhAna karatI hai| ye pariNAma unheM dhyAnI banane ke liye preraka bho haiM / dhyAna se sambandhita anusandhAnoM meM aneka upakaraNa evaM rAsAyanika vidhiyoM kA upayoga kiyA jAtA hai / inameM se nimna mukhya hai : (i) taulane vAlI mazIna dhyAtA ke bhAra meM parivartana / (ii) ilaikTrokArDiyogrAma tathA eksa-kiraNa dvArA hRdaya kA parIkSaNa | (iii) raktacApamApI yA dAbamApI yantra se raktacApa kA mApana / (iv) kiriliyana phoTogrAphI se zarIra parivezI AbhAmaNDala kA adhyayana |
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa (v) tvacAvarodhamApI se tvacAvarodha maapnaa| (vi) vAyo-phIDa-baika yantra se parIkSaNa / (vii) ilekTro-ensephilogrApha dvArA parIkSaNa / (viii) maigneTika-rejonensa-imeja upakaraNa / (ix) mala, mUtra evaM rakta kA rAsAyanika vizleSaNa / ina upakaraNoM kI vividhatA se yaha spaSTa hai ki dhyAna sambandhI zodha eka sAmUhika upakrama hai / bhArata meM dhyAna-zodha kA prArambha 1910 meM huA thaa| DA. Ananda, DA0 gopAla (pANDucerI), DA0 lakSmIkAntana (madrAsa), svAmI kaivalyAnanda (puNe) Adi isa zodha ke agraNI the| aba to aneka kendroM para agaNita vyakti isa dizA meM zodha kara rahe haiN| zarIra-tantra kI racanA dhyAna zarIra tathA mana-donoM ko prabhAvita karatA hai| ataH yaha Avazyaka hai ki hama ina donoM ghaTakoM ke viSaya meM saMkSipta jAnakArI rakheM / bhAratIya zAstroM meM zarIra-tantra ko aSTAMgo (2 paira, 2 hAtha, vakSa, peTa, pITha aura zira) batAyA gayA hai| ye sabhI dRzya avayava haiN| ina aMgoM ke bhItarI rUpoM ko bhI asthi, snAyu, zirA, mAMsapezI, tvacA, AMtra, mala garbhasthAna, nakha, danta tathA mastiSka ke mAdhyama se nAmAMkita kiyA gayA hai| yahI nahIM, vahA~ vAta, pitta, kapha, mastiSka, meda, mala, mUtra, bIrya evaM vasA ke parimANoM ko bhI batAyA gayA hai / Adhunika zarIra-vijJAniyoM ne bhI zarIra ke vAhyAbhyaMtara saMracana kA sUkSma adhyayana kiyA hai / tulanA ko dRSTi se, asthiyoM evaM nAr3iyoM kI saMkhyA ke zAstrIya vivaraNa inake varNanoM se mela nahIM khaate| sAtha hI, rakta, vIryAdi zarIra strAvoM kI zAstrIya parimANAtmakatA bhI paryApta bhinna hai / phira bhI, inake viSaya meM nirIkSaNa aura parimANAtmakatA ko carcA hamAre AcAryoM ko vicAra evaM medhAzakti kI ora to saMketa karatI hI hai| Adhunika zarIra-zAstrI sampUrNa zarora-tantra ko do AdhAroM para vibhAjita karate hai-(i) sthUla aura (ii) zarIra-kriyAe~ / sthUla zarIra to ye bhI prAyaH aSTAMgI ho mAnate haiN| zarAra-kriyAtmaka dRSTi se, ve ise nau tantroM meM vibhAjita karate haiN| isake anrtagata (i) asthi tantra (ii) zvasana tantra (iii) utsarjana tantra aura (iv) prajanana tantra vAhya rUpa se nirIkSita kiye kA sakate haiN| para (v) pezIya (vi) pAcana (vii) raktaparisaJcaraNa (viii) snAyavika tathA (ix) granthi tantra antaHzarIra meM hI dRSTigocara hote haiN| isa vibhAjana kA mUla AdhAra zarIra meM hone vAlI vibhinna prakAra kI bhautika yA rAsAyanika kriyAe~ haiM / inheM samagrataH jAva rAsAyanika kriyAyeM kahA jAtA hai / mAnava jIvana ko svastha va sukho banAne ke liye sAmAnyataH zarIra ke sabhA tantra eka-samAna upayogI hAte haiN| ve Adarza prajAtantrIya rUpa se eka-dUsare ke kAryoM meM hastakSeSa kiye binA avirata rUpa se anya tantroM ko sahayoga dete rahate haiN| Atmazakti ke vikAsa meM snAyutantra tathA granthitantra mahatvapUrNa hai| ye donoM hA tantra mastiSka meM mukhyataH au zarIra ke anya avayavoM meM sAmAnyataH hote haiM / snAyavika tantra do prakAra kA hotA hai-svAyatta aura kendrIya / svAyatta snAyutantra bahirvAho nyUrAnoM kA banA hotA hai jo AmAzaya, A~ta, hRdaya, mUtrAzaya evaM raktavAhikAoM ko peziyA~ pradAna karate haiN| ye yakRta evaM agnyAzaya ko bhI prerita karate haiM / yaha anukampo evaM parAnukaMpo koTi kA tantra hotA haiM aura jIvana mazIna calAne ke lie ekselareTara aura breka kA kAma karatA hai| inakA kArya uttejanA aura zithilokaraNa hai| inake isa kArya se tantra meM saMtulana banA rahatA hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA vaijJAnika vivecana 133 zarIra-tantra meM do prakAra kI granthiyA~ hoto hai-antaHsrAvI aura vahiHsrAvI / antaHsrAvI granthiyA~ zarIra ke vibhinna sthAnoM para hotI hai aura unake srAva bhojana se prApta padArthoM se banate haiM aura sIdhe hI rakta meM milakara zarIra tantra meM pahucate haiM / yaha spaSTa hai ki ina srAvoM kA ucita mAtrA meM nirmANa hamAre bhojana kI poSakatA para nirbhara karatA hai / kucha antaHsrAvI granthiyoM ke nAma kArya va srAva sAraNI 1 meM diye jA rahe hai| prayogoM se yaha pAyA gayA hai ki yadi ina granthiyoM ko tantra se kATakara alaga kara diyA jAve, to unase sambandhita kriyAoM meM maMdatA evaM avarodha A jAtA hai| sAraNI 1 : antaHstrAvI granthiyoM ke vivaraNa sthAna kArya srAva granthi 1. pIniyala pIyUSikA 2. piTyUTarI, pIyUSa mastiSka mastiSka vAlyAvasthA ko niyantrita krnaa| sabhI granthiyoM kA niyantraNa, Avega yA bhAvanAtmaka niyantraNa, svAyatta snAyu-tantra / 3. aiDInala chaha hormona sravita hote haiM : vRddhi hormona, epha0 esa0 eca0, gonaDa hormona, oNksITosina,thAyaro Tropika, eDrInokoTikoTropika / eDenalIna, nora-eDenalIna, yauna hormon| thAyaroksIna, perAthAyaroksIna / iMsyulina / bahiHsrAvI agnyAzayI rasa / (i) TesTosTerona / (ii) aisTrojana, projesTerona / vaktU/kiDanI krodha, bhaya, uttejanA evaM svAyatta snAyu tantra kA niyantraNa / gardana cayApacaya preraka / uttejanazIlatA, kailsiyama niyaMtraka / udara pAcana, kArbohAiDreTAdi cayApacaya / janana tantra zukrANu nirmANa, aMDANu nirmaann| 4. thAyaraoNyaDa 5. perAthAyaraoNyaDa granthi 6. agnyAzaya granthiyA~ 7. prajanana granthiyAM sAmAnyataH granthiyoM ke srAvoM kI mAtrA svayaM niyantrita hotI rahatI hai| phira bhI, ina srAvoM ko rAsAyanika uddIpakoM kI sahAyatA se nyUnAdhika kiyA jA sakatA hai / ye uddIpaka bhI prAyaH aMtaHsrAvI hote haiM / ye antaHsrAvI granthiyA~ vAhinIhIna kahalAtI hai| inake viparyAsa meM lAra, azra, yakRta Adi kucha granthiyA~ hotI haiM jinake srAva vibhinna vAhiniyoM dvArA zarIra-tantra meM pahu~cate haiN| dhyAna prakriyA meM ina granthiyoM kA utanA mahatva nahIM hotA jitanA sAraNI 1 meM dI gaI granthiyoM kA hotA hai / yaha pAyA gayA hai ki zarIra tantra kI zarIra-kriyAoM evaM mastiSka yathA bhAvanAtmaka prakriyAoM ke samaveta rUpa meM sampanna hone ke liye ina srAvoM kA samucita mAtrA meM utpanna hote rahanA tathA snAyu tantra kA sAmAnya bane rahanA atyAvazyaka hai / mAnava-mastiSka kA Adhunika vivaraNa mastiSka prANiyoM kI buddhi, vyavahAra, kriyAoM evaM pratibhAoM kA saMcAlana evaM niyantraNa karatA hai| mAnava mastiSka prANiyoM meM sarvAdhika vikasita hotA hai| jaina zAstroM meM zarIra ke aMgoM ke rUpa meM sira tathA usake antaghaMTaka ke rUpa meM mastiSka kA nAmollekha mAtra AtA hai| usameM vikRti ke kAraNa mUrchA, pAgalapana Adi roga hote haiN| usakI nimalatA se jAti smaraNa aura antaH pratibhA prasUta hotI hai| isakA pramANa eka aMjuli (donoM hatheliyoM ko milAne se banane vAlA saMpuTa, jisameM lagabhaga 125 grAma jala AtA hai| batAyA gayA hai| isa vivaraNa ko tulanA meM Aja ke zarIra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa zAstrI ke mastiSka kA vivaraNa atyanta vistRta evaM sUkSma hai| mastiSka kI racanA aura usake ghaTakoM ke viziSTa kAryoM ke adhyayana meM raMjana takanIka, ilaikTrAna mAikroskopa tathA jIva rAsAyanika paddhatiyoM se bar3I sahAyatA milI hai / isase hameM mastiSka ke aMgaraMga kA pUrNataH to nahIM, para paryApta jJAna huA hai| isa jJAna se hama aneka nirIkSaNoM kI tarka saMgata vyAkhyA kara sakate haiM / zarIra tantra meM mastiSka aura merudaNDa (suSumnA) kendrIya tantrikA tantra ke mahatvapUrNa ghaTaka haiM / ye makAna ke bijalI ke svicaborDa ke samAna hamAre tantra ko samanvita, saMcAlita, niyantrita evaM vikasita karate haiN| zAstroM meM mana ke tIna bheda batAye gaye haiM- cetana ( vicAra, kriyA), ardhacetana (svapnAdi) aura acetana yA Antarika (zUnyatA ) / ye bheda usake sUkSmatara rUpoM ko vyakta karate haiM / zarIra-zAstrI kevala cetana mana kI bAta karatA hai / pIche se sira ke pichale bhAga taka phailA rahatA hai / yaha aura Ayatana 1.2-1.5 lITara hotA haiM / sAmAnyataH sAmAnyataH mastiSka hamAre kapAlakoTara meM bhrakuTI ke eka jaTilatama tantra hai / isakA bhAra 12 - 1500 grAma hotA mastiSka ke pA~ca bhAga hote haiM jinameM pramastiSka (mukhya bhAga), anumastiSka va madhyamastiSka mukhya hote haiM / pratyeka bhAga meM satantuka nyUrAna kozikAyeM aura unake gucchaka snAyu yA tantrikAyeM hotI haiM / isakI kozikAoM kI kula saMkhyA 130 karor3a se adhika hotI hai| inakA vistAra eka semI0 ke dasa hajAraveM bhAga 10-4 ke barAbara hotA hai / pratyeka kozikA lagabhaga pA~ca lAkha samparka sthApita kara sakatI hai / pratyeka kozikA meM saMvedana yA uttejana ke Ane evaM unake preSaNaniyantraNa kI pRthak-pRthak vyavasthA rahatI hai / anumastiSka yA madhyamastiSka to mastiSka ke mukhya bhAga ke kArya meM sahAyaka hote haiM / mastiSka meM sAraNI 1 ke anusAra granthiyA~ bhI hotI haiM jinake srAvoM se mana aura zarIra puSTa aura niyantrita hotA hai / (citra : 1) / sfInaoNyaDa. azru nAsA eurtes jAyagomaiTika prasthi maiksilA lalATa' pairAiTala Temporala sTAilaoNyaDa pravardha Taimporala-meDibala saMdhi kaoNronala saMjiTala tatha jaDaoNyaDa sIvana bAhya karNa kuhara maisTaoNyaDa pravardha prAksipiTala mastiSka kA mukhya bhAga dUra se dekhane para dhUsara dikhatA hai aura isake andara zveta dravya rahatA hai| isake do bhAga yA golAghaM hote haiM / dAhinA golAdhaM racanAtmakatA, srajanazIlatA, antaH prajJA pratibhA, indriyAtIta kSamatA tathA AkAzIya cAkSuSIkaraNa kSamatA evaM citta zakti kA pratIka haiN| yaha parAnukampI tantrikA tantra evaM sahaja kriyAoM kA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA vaijJAnika vivecana 135 saMcAlana karatA hai| isake viparyAsa meM, bA~yA golArdha buddhi, vicAra, takaM, nirNaya, saMgaThana, vyavasthA tathA prANazakti kA pratIka hai / yaha kendrIya tantrikA-tantra evaM anukampI nAr3I saMsthAna yA aicchika kriyAoM kA saMcAlana karatA hai / __ye donoM golArdha mahAsaMyojaka (korapasa kailosama) ke dvArA paraspara meM jur3e rahate haiN| ina golArdhA kI kozikAyeM bhI sUkSma tantuoM evaM serITonina nAmaka cipakAvaka padArtha ke mAdhyama se eka-dUsare se jur3I rahato haiN| ye 120 mITara/sekeNDa kI dara se jJAnavAhI evaM kriyAvAhI sUcanAoM kA AdAna-pradAna karatI haiN| ye golArdha aura usakI tantrikAyeM anumastiSka aura anya laghu ghaTakoM ke mAdhyama se merudaNDa evaM suSumnA ke samparka meM rahate haiN| suSumnA kA dUsarA sirA nerudaNDa ke nIce rahatA hai jo mastiSka ke saMvedanoM ke saMcAra patha kA kAma karatA hai| mastiSka kI kozikAoM aura unase banI tantrikAoM ke do viziSTa lakSaNa pAye gaye haiM-(1) doghaM jIvitA evaM pariveza-saMvedana tathA (2) ucca cayApacayI sakriyatA / anusandhAnoM se yaha pAyA gayA hai ki (i) zvAsocdyAsa ke antargamita vAyu kA paMcamAMza kevala mastiSkIya kozikAoM ko hI apano sakriyatA banAye rakhane meM sahAyaka hotA hai| (i) mastiSka kA dAyA golArdha hamAre bA~ye zarIgaMgoM ko prabhAvita karatA hai| isI prakAra bA~yA bhAga dakSiNAMgoM ko prabhAvita karatA hai| (it) pazcimI logoM ke mastiSka kA bA~yA bhAga adhika sakriya hotA hai| pUrvI kSetra ke vyaktiyoM kA dAhinA golArdha adhika sakriya hotA hai / (iv) mAnava apane mastiSka kI kSamatA kA kevala daza pratizata hI upayoga kara pAtA hai| mastiSka kI kriyA-vidhi ko vyAkhyA rAsAyanika evaM vidyuta AdhAroM para kI jAne lagI hai / isako kozikA evaM snAyuoM kA ausata pratizata saMghaTana nimna pAyA gayA hai : 80 (ii) lipiDa (ii) proTIna (iv) soDiyama-poTeziyama ke lavaNa 10-12 7- 8 <1 kolasTerola, kucha phAspholipiDa, aimono lipiDa / globulina, nyUkliyo proTIna, npUrokereTona / mastiSka kI sajIva kozikAoM ko sakriya banAye rakhane ke liye rakta ke mAdhyama se glUkoja aura zvAsoM ke mAdhyama se oNksIjana kI samucita mAtrA milanA anivArya haiN| yaha aneka kAraNoM se asaMtulita ho sakatI hai-(i) bhojana ko vividhatA (ii) pariveza (iii) bhAvanAtmaka sthiti aura (iv) hormona srAvoM meM avyavasthA Adi / phalataH inako sakriyatA eka rAsAyanika prakrama hai jisameM sadaiva UrjA utpanna hAtI hai / ise hI zAstroM meM prANa yA manaHzakti kahA gayA hai / isI prakAra snAyuoM ke dvArA saMvedanoM kA saMcAra bhI pramukhataH eka jaTila rAsAyanika prakriyA hai| isake anusAra, jaba kisI nyUrAna ke saMketa usake eksAna tantuoM dvArA dUsare nyUrAnoM ko saMcArita hote haiM, taba preSaka nyUrAnataMtrikA ke sImAnta para kucha nyUrohormona utpanna hote haiN| inameM aisITilakolIna, aiDainalona, vaisopresona tathA oNksITosina Adi pramukha haiN| anya taMtroM meM bhI DopaimIna, glUTamika amla, insyulina, gAmA-aimino byUTirika amla, sairITonina tathA kucha ainjAima utpanna hote haiN| ye nyUrohormona antarAkozikIya kSetra meM viparita hokara saMvedanoM yA uttejanoM ko dUsarI kozikAoM para saMcArita karate haiN|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 50 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa ina rasAyanoM dvArA saMvedana-saMcaraNa kI prakriyA meM kucha bhautika parivartana bhI hote haiN| inake kAraNa kucha tatvoM kI kozikIya jhillI kI pravezana kSamatA meM vRddhi ho jAtI hai| isa kAraNa jhillI ke donoM ora vizrAnti avasthA meM vidyamAna vidyut-zakti kI volTatA meM parivartana hotA hai| yaha volTatA-parivartana bhI saMvedana-saMcaraNa ko prerita karatA hai| yaha pAyA gayA hai ki vidhAntikAla meM jhillI ke Ara-pAra kI volTatA-0.45 milIvolTa hotI hai| yaha saMvedanasaMcaraNakAla meM, paristhitiyoM ke anusAra, nyUnAdhika ho jAtI hai| rAsAyanika padArthoM ke dvArA nyUrAnoM kI vidyuta volTatA meM hone vAle parivartana se saMvega-saMcaraNa kI prerita prakriyA mastiSka kriyA vidhi kI vidyuta AdhArita vyAkhyA hai| yaha spaSTa hai ki yadi saMcaraNa kI prakriyA meM bhAga lene vAle nyurohArmona samacita mAtrA meM utpanna na hoM athavA vidyatavolTatA meM upayukta parivartana na ho, to mastiSka ko kriyAvidhi meM vyavadhAna yA apa/ava sAmAnyatA sambhava ho sakatI hai / zarIra aura mastiSka para dhyAna ke prabhAvoM kA vaijJAnika adhyayana prAcIna yogiyoM kI dhyAna ke prabhAvoM ke anubhUtigamya hone kI dhAraNA aba vaijJAnika prakriyAoM evaM upakaraNoM ke mAdhyama se unakI prayoga-gamyatA meM pariNata ho gayI hai / dhyAna ke do prakAra ke prabhAva hote haiM-dRzya aura adRzya / vaijJAnikoM kI anusaMdhAna sImA meM donoM prabhAvoM kA adhyayana samAhita hotA hai / dhyAna se zarIra-taMtra kI vividha praNAliyoM para tIkSNa prabhAva par3atA hai| ina prabhAvoM ko zArIrika aura mAnasika koTiyoM meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai / ina kA saMkSepaNa nIce diyA jA rahA hai / dhyAna ke zArIrika prabhAva (i) sahaja nidrA : yaha mAnA jAtA hai ki Adhunika samasyAgrasta jIvana meM hamArA anukaMpI nAr3I saMsthAna sadA uttejita rahatA hai| isase zanaiH zanaiH aneka manovikAra aura roga janma lete haiN| icchAoM kA damana bhI inheM prerita karatA hai| auSadhiyA~ inakA tAtkAlika upAya hI karatI hai| ve bAhya doSa kA nivAraNa karatI haiM, para mUla kAraNa yathAvata rahate haiN| yahI nahIM, ye auSadhiyA~ kAlAntara meM sahaja nidrA meM bhI vyavadhAna banatI haiN| isa dizA meM dhyAna uttama prabhAva utpanna karatA hai| isase prApta hone vAlI zArIrika aura mAnasika vizrAnti sahaja nidrA se bhI sukhakara koTi kI hotI hai| (ii) cayApacaya kI dara meM kamI : dhyAnAbhyAsa se cayApacayI kriyAkalApoM kI dara meM kamI ho jAtI hai / isakA kAraNa vividha dizAoM kI ora se vRttiyoM ko haTAkara ekadizo pravartana hai| aneka dizo vRttiyoM se sakriyatA yA UrjA vyaya adhika hotA hai| eka dizI vRtti meM UrjA vyaya kama hone se UrjA-utpAdaka cayApacaya kI dara bhI kama ho jAtI hai / (iii) kAbana-DAi-oNksAiDa evaM oNksIjana ke upabhoga kI mAtrA meM kamI / dhyAnAvasthA meM vizrAnti avasthA kI ora vRtti hone se cayApacayI dara meM kamI hotI hai| isa kriyA meM zvAsocchavAsa kI vAyu evaM kArbana-DAi-oNksAiDa kA gamanAgamana meM upayoga hotA hai| yaha pAyA gayA hai ki nidrAvasthA kI tulanA meM dhyAna kI avasthA meM oNksIjana ke upabhoga meM dasa pratizata kI apekSA bIsa pratizata kI kamI hotI hai| (iv) anya taMtroM para prabhAva (a) phephar3e kama mAtrA meM oNksIjana grahaNa karate haiN| (ba) zvAsocchavAsa kI gati pacAsa pratizata taka kama ho jAtI hai| (sa) vAyu ke antaH praveza kI gati bIsa pratizata taka kama ho jAtI hai / (da) hRdaya se rakta niSkAsana kI dara tathA dhar3akana kama ho jAtI hai / (ya) cayApacayI dara kI kamI se kozikAoM ko kama rakta kI AvazyakatA hotI hai| isase unheM vizrAma milatA hai aura unameM UrjA saMcaya ho jAtA hai /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA vaijJAni kavivecana 137 (ra) dhyAnAvasthA meM gailvenika tvacAvarodha 25 se 50 pratizata taka bar3ha jAtA hai| (la) dhyAna ke samaya blaDa lekTeTa ke nirmANa kI dara kama ho jAtI hai| (ka) dhyAnAbhyAsa dhamaniyoM se raktapravAha kI dara bar3hA detA hai| isase nirupayogI padArthoM kA niSkAsana adhika hone lagatA hai| (v) rogopacAra : dhyAna se zithilIkaraNa hotA hai / isase durbala evaM rugNa UtakoM ko zakti evaM sakriyatA prApta hotI hai| isase raktacApa sAmAnya banA rahatA hai / dhyAna raktacApa kI uttama auSadhi hai / dhyAna svacAlita taMtrikA taMtra kI sakriyatA ko sthiratA detA hai| isase tanAvoM ke prati pratirodha kSamatA bar3ha jAtI hai / isase tanAva-janya UrjA kI kSatipUrti kI dara kaI gunI bar3ha jAtI hai| yoga aura dhyAna ke abhyAsa se DA0 zrInivAsa ne hRdaya roga ko zAnta karane meM kAphI saphalatA pAyI hai / isase gaThiyA roga meM bhI lAbha hotA hai / dhyAna se damA, mirgI/unmAda meM bhI lAbha pAyA gayA hai| dhyAnAsana kI kriyAoM se jApAnavAsiyoM kI lambAI meM vRddhi dekhI gaI hai / DA0 pAse ne pUnA ke skUlI baccoM para dhyAna kA prayoga kara unakI lambAI meM 2.6 semI0 pratimAha kI vRddhi prApta kii| dhyAnika kriyAoM se asthi roga, atiamlatA, aneka carma roga, gaThiyA roga, sira darda, sira meM cakkara AnA, mitalI AnA, lakavA ( atinimna raktacApa), spaeNDilAiTisa, elarjI (prANa zakti kI kamI), atinidrA (nimna raktacApa). kabja Adi aneka sAmAnya va jaTila zArIrika byAdhiyA~ dUra kI gaI haiN| aba yoga yA dhyAna cikitsA cikitsA vijJAna kI eka naI zAkhA ke rUpa meM vikasita ho rahI hai| mastiSka tantra para dhyAna ke prabhAva dhyAna ke samagra mAnasika prabhAvoM meM nimna pramukha haiM : (1) dainika jIvana meM tanAva-pratIkAra kSamatA meM AzAtIta vRddhi / (2) dainika anubhavoM ke prati adhika sajagatA evaM cetanatA / (3) zarIra aura mastiSka meM paraspara samucita samanvaya evaM sAmanjasya / (4) kriyAvAhI tantra ko saMvedanA aura sajagatA meM vRddhi / (5) bauddhika saMvedanazIlatA, samajhadArI tathA smaraNa zakti meM vRddhi / (6) buddhipUrvaka nirNaya lene kI kSamatA meM vRddhi / (7) mAnasika zakti meM vRddhi / (8) prANiyoM meM sajanAtmaka zakti kI kSamatA kA vikAsa / (9) lakSya, uddezya yA kArya ke prati ruci meM tIkSNatApUrNa vRddhi jisase Ananda aura santoSa kI anubhUti hotI hai / (10) zarIra kI AbhA aura prabhA meM vRddhi / pIyUSikA granthi kA jAgaraNa aura sakriyaNa / (12) mastiSka ke dAyeM evaM bAyeM bhAga (cetana, sakriya) bhAga meM adhika santulana / (13) mastiSka kI kSamatA kI upayogitA kA pratizata 10% se adhika hone lagatA hai / (14) keMsara mukhyataH nirAzAvAdI dRSTikoNa kI upaja hai / dhyAna ke abhyAsa se isake upacAra meM kAphI saphalatA dekho gaI hai| (15) mAnasika udvega madhumeha ke bhI mukhya kAraNa haiM / isa viSaya meM bhI dhyAna bahuta sahAyaka siddha huA hai / isa viSaya para pramukha anveSaNa bhArata meM hI ho rahe haiN| 18
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa (16) svAmI rAma ne amerikA meM dhyAnAbhyAsa se apanI icchA-zakti ko tIna evaM niyantrita karane meM saphalatA pAI hai| isase ve aneka siddhiyAM pradarzita karate haiN| (17) dhyAna abhyAsa se sIjophreniyA (antarAbaMdha) ke samAna aneka mAnasika bImAriyAM dUra ho jAto haiN| mantra japana se zithilatA evaM ekAgratA prApta hoto hai / yaha dhyAna ko anya vidhAoM se bhI sambhava hai| (18) dhyAna ke samaya prArambha meM manuSya ke vAtAvaraNa meM ailphA-taraMgoM (8-15 haja) kI mAtrA bar3ha jAtI hai| ye mastiSka kI zakti evaM zAMti kI pratIka hai| bAda meM ye taraMgeM 40-45 sAikala prati sekeNDa kI tIbragAmI taraMgoM meM pariNata ho jAtI hai| dhyAna ke vibhinna prabhAvoM kI vaijJAnika vyAkhyA hamArI sajIvatA ke saMcAlana ke mukhya srota AhAra aura zvAsocchvAsa hai / yadyapi udara hamAre dRzya AhAra kA pramukha kendra hai, para Avega, saMvega aura vicAra bhI to hamAre mastiSka meM Ate jAte haiN| isa taraha hamArA udara tIna prakAra kA hotA hai jisameM AhAra jAve, jisameM vicAra jAve aura jisameM bhAvanAyeM aaveN| ye AhAra ho zvAsocchvAsa tathA zarIra tantra meM vidyamAna aneka srAvoM, ainjAimoM aura pAcaka rasoM kI sahAyatA se hone vAlI cayApacayI kriyAoM ke mAdhyama se hameM jIvana zakti pradAna karatA rahatA hai| hamAre zarIra kI agaNita kozikAyeM inhIM kriyAoM se jIvanazakti prApta karatI haiN| yadi inheM niyamita rUpa se aura samucita mAtrA meM UrjA na mile, to inake kArya evaM sAmaJjasya meM bAdhA A sakatI hai| eka sthala kI bAdhA sampUrNa tantra ko prabhAvita karatI hai| yadyapi zarIra-tantra para sabhI prakAra ke sahaja saMcAlana kA dAyitva hai, para tantra kI jaTilatA ko dekhate hae isameM samaya-samaya para, sthAnasthAna para pariveza evaM vidyata laghapathoM ke kAraNa asantulana, avarodha. apakSaya Adi sambhAvita hai| dhyAna ke vividha rUpoM ke abhyAsa se ye bAdhAeM dUra hotI haiM aura tantra zaktizAlI, sthira evaM niyamita banA rahatA hai / dhyAna kI eka sau bAraha prakriyAoM meM pramukha Asana aura prANAyAma ke do pramukha uddezya hote haiM-(i) zarIra ke vibhinna tantroM ko lacIlA evaM kriyAzIla banAye rakhanA tathA (ii) zvAsocchvAsa ke dvArA sampUrNa zarIra aura usake vividha aMgoM meM vAyu yA oNksIjana pahu~cAnA / prArambha meM yaha zvAsocchvAsa hI 'prANa' mAnA jAtA thA, isI se prANI nAma hai| isase phephar3oM evaM rakta ke mAdhyama se sampUrNa zarIra tantra ke kAryakArI ghaTakoM meM oNksIjana pahu~cAyA jAtA hai| isake samacita abhyAsa se cayApacayI kriyA ko pUrNatA se pUrvokta aneka bAdhAyeM dUra hotI haiM aura doghaMjIvitA Ato hai| yaha dekhA gayA hai ki adhikAMza prANiyoM meM yaha Adarza sthiti nahIM hotii| aneka kAraka isa asantulita sthiti ko janma dete * prANAyAma kI zvAsAcchavAsa prakriyA ko tIbratA, mandatA yA stambhana zarIra tantra meM adhika vAyu pradAna karatA hai| isase uparokta kAraNoM se damita yA mandita cayApacayo kriyAoM evaM avarodhoM meM samApti kI dazA banatI hai| isase kozikIya vikAsa sahaja gati se hotA rahatA hai / zarIra kI antaHUrjA kozikAoM ko sakriyatA evaM cayApacayI kriyAoM kI pUrNatA para nirbhara karatI hai| dhyAna dvArA ye donoM hI lakSya prApta hote haiM / phalataH zarIra meM UrjA kI mAtrA saMtulita aura vardhamAna hotI hai / cayApacayI kriyAoM meM utpanna UrjA hI prANazakti kahalAtI hai / nizcita rUpa se yaha pAMca prakAra ke prANoM se sUkSmatara hai / sAmAnyataH prANa aNu hote haiM, kriyA ke samaya ve paramANurUpa ho jAte haiM aura upayogitA ke samaya ve zaktirUpa meM vyakta hote haiN| isa prakAra prANa uttarottara sUkSmatara hote jAte haiN| yaha pAyA gayA hai ki dhyAna isa zakti meM vRddhi karatA hai / yaha zakti aura isakA saMkendraNa hI dhyAna ke atirikta usake vividha sahayogo rUpa-maMtra, japa Adi se hone vAle zithilIkaraNa evaM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA vaijJAnika vivecana 139 vizrAnti ke kAraNa bhI baDhatI hai / isakI prabalatA hI sparza-cikitsA ke prabhAva kA mUla kAraNa hai / yaha pAyA gayA hai ki prabala prANazakti ke sparza se rogI ke rakta meM homoglobina kI mAtrA bar3ha jAtI hai / dhyAna kA eka anya uddezya bhI hai jo sarvAdhika mahatvapUrNa hai| uparokta prakriyA meM prANazakti kI vRddhi evaM saMcaya mAtra huA hai / yahI hamAre jIvana kI, mana, vacana aura zarIra kI saMcAlaka zakti hai| jIvana kI vividha dizAoM meM itanI bhinnatA hai ki kabhI-kabhI to samucita saMtulana hetu zarIra meM vidyamAna prANazakti ko kamI kA anubhava hone lagatA hai / dhyAna isa kamI ko dUra karatA hai / vaha pravRttiyoM kI vividhatAoM para niyaMtraNa karatA hai aura eka viziSTa dizA detA hai| isase anAvazyaka zakti ke vyaya meM bahuta kamI ho jAtI hai aura hamArA jIvana sadaiva zakti saMpanna banA rahatA hai / yaha mAnA jAtA hai ki hamArA mastiSka zarIra kA do pratizata bhAga hI hai, para vaha apanI vividha kriyAyeM saMpanna karane meM zarIra kI samagra UrjA kA bIsa pratizata taka vyaya karatA hai| dhyAna ke abhyAsa se vicAroM kI vividhatA samApta hokara ekalakSyI nivicAratA AtI hai / isa sthiti meM zakti kA vyaya kama hotA hai / isa prakAra zakti-saMvardhana tathA zakti-vyaya meM apratyAzita kamI se prANI meM adbhuta avasthA vikasita hotI hai| umAsvAti kA 'labdhi pratyayaM ca sUtra saMbhavataH isI zaktisaMpannatA kI abhivyakti ko vyakta karatA hai| prANa zakti aura taijasa zarIra janoM ne pAMca zarIra mAne haiM-audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa aura kaarmnn| inameM taijama aura kAmaMNa zarIra sUkSma aura adRzya hote haiM / nirbANa prApti ke pUrva ye sadaiva jIva-saMbaddha rahate haiM / zarIroM kA yaha nAma krama uttarottara sUkSmatA ke AdhAra para yaha mAnA jAtA hai / yaha krama prathama tona zaroroM ke liye to ThIka hai, para antima do sUkSma zarIroM ke liye vicAraNIya lagatA hai| taijasa zarIra ko sahI rUpa meM samajhane ke liye zAstro ne bhI kucha prazna lagAye hai| yaha mAnA jAtA hai ki yaha tejorUpa hai. jvAlA ( UrjA ) rUpa hai, paramANu pracayita ( kaNikAmaya ) hone para sUkSmatara hai| .. kArmaNa zarIra isase bhI anaMtagunA sUkSmatara hai / zAstroM meM prAyaH sarvatra hI kAmaMNa zarIra ko paramANu-pracaya rUpa hI mAnA hai / mahAprajJa aura anyoM ne taijasa zarIra kI UrjAtmaka rUpa meM hI vyAkhyA kI hai| yaha UrjA USmA, prakAza yA vidyutkisI bhI rUpa meM ho sakatI hai| isake viparyAsa meM kArmaNa zarIra ko tejorUpa nahIM mAnA jaataa| AinsTIna ke samIkaraNa ( UrjA-dravyamAna prakAzavega kA varga = mc ) ke anusAra, vibhinna UrjAoM kA dravyamAna, ausata taraMga-dadhyaM ke AdhAra / para ilaikTrAna-jaise sUkSma kaNa se alpatara (10-21-10-35g) parikalita hotA hai / phalataH dravyamAna ke AdhAra para vibhinna UrjAyeM yA taijasarUpa sUkSmatara hotI haiM / ye paramANu ke sUkSmatara maulika avayavoM-phoTAnoM ke rUpa hai| vistAra ke AdhAra para bhI ye kaNikAyeM ilekTrAna koM se sUkSmatara hote haiN| prakAza, USmA aura dhvani ko tulanA meM kAmaNa zarIra kI kaNikAyeM vRhattara honI caahie| anyathA ye taijasarUpa meM hI samAhita ho jAtI / phalataH taijasa aura kAmaNa zarIra kI zAstrIya sUkSmatA kA AdhAra dravyamAna hai yA vistAra, yaha spaSTa nahIM hai / Adhunika bhautika dRSTi se taijasa UrjAyeM kAmaNa se sUkSmatara mAnI jAtI haiN| yaha prazna uThatA hai ki pahake kAmaMNa zarIra hotA hai yA taijasa zarIra ? vastutaH ye donoM anyAnyAzrita hai / eka-dUsare ke preraka aura janmadAtA hai| dhyAnI kahate haiM ki taijasa zarIra prANazakti yA zArIrika antaHkriyAoM meM utpanna hone vAlI UrjAzakti hai| ataH jabataka zArIrika antaHkriyAyeM nahIM hotI, prANazakti kA utpAdana yA vikAsa nahIM ho sakatA / ataH lagatA hai ki kArmaNa zarIra taijasa zarIra kA pUrvavartI honA caahiye| yaha mAnyatA, phalataH sahI lagatI hai ki paryApti prANa kA kAraNa hai| paryAptiyoM ko kArmaNa zarIra ke samakakSa mAnanA cAhiye / paryApti svayaM zaktirUpa nahIM, apitu prANazakti kI janmadAtrI hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 5 0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa dhyAnAmyAsa kI dRSTi se, zarIra kI yaha antaHzakti yA prANazakti zAstrIya taijasa zarIra kA eka rUpa hai| yahI zarIra aura mastiSka ko aneka prakAra se prabhAvita kara usakI kSamatA meM vRddhi karatI hai| jaba mastiSka prANavAn hotA hai, taba manaHzakti kA anubhava hotA hai| jaba zarIra prANavAn hotA hai, taba prANazakti abhivyakta hotI hai| ina donoM ke samparka meM Ane se sAMdraNa sela (mastiSka meM AksIjana kI adhikatA, anya tantroM meM isakI sAmAnya mAtrA) banatA hai| isase vidyata UrjA utpanna hotI hai| ise hI zarIra-vidyuta kahate haiN| ise zarIra ke kinhIM do bhinna aura viziSTa kendroM meM ilekTroDa lagAkara yantroM dvArA sampakita kara parakhA jA sakatA hai / isa samparka ko iDA-piMgalA nAr3iyoM ke samparka ke rUpa meM aneka zAstroM meM varNita kiyA gayA hai| isa vidyuta ke kAraNa zarIra meM kiMcit cumbakIya guNa bhI A jAte haiN| zarIra tantra meM vyakta hone vAlI ina vibhinna zaktiyoM (prANa, mana, vidyuta Adi) kA samaveta rUpa hI Adhunika dRSTi se cetanA zakti ke samakakSa mAnA jA sakatA hai| ise zAstrIya jana zAyada hI svIkAra kreN| dhyAna isI cetanA zakti kA saMvardhana evaM kendraNa karatA hai| mana aura zarIra kI asAmAnya uttejana yA bhAvanAtmaka dazAoM meM tantra ke ina vidyuta aura cumbakIya guNoM meM nyUnAdhikatA hotI rahatI hai / dhyAna ise bhI niyantrita karatA hai / vaijJAnika parIkSaNoM kA niSkarSa aura dhyAna kI upayogitA ___dhyAna para vibhinna dazAoM meM kiye gaye prayoga spaSTa karate haiM ki yaha zarIra-tantra kA zodhana kara usakI sakriyatA bar3hAtA hai| vaha mAnava meM asAmAnya UrjA kI vRddhi karatA hai| dhyAna ke samaya sAmAnya karma, pravRtti, prayatna zAnta hote haiM, vizrAnti rahatI hai para viziSTa karma karane kI kSamatA meM AzAtIta vRddhi hotI hai / hamAre zAstra aura AcArya dhyAna kA lakSya parA-indriya bodha evaM adhyAtma hI pramukha mAnate haiN| vaijJAnika vicAradhArA ke anusAra ye anubhUtiyA~ yA labdhiyA~ zArIrika yA mAnasika vikAsa ke hI UdhvamukhI rUpa haiN| isIliye uttaravartI jainAcAryoM ne zArIrika aura mAnasika UrjAoM ko Urdhvamukha karane vAle sabhI prakamoM ko dhyAna meM samAhita kiyA hai / dhyAna ke aneka lAbha ina prakramoM ke AnuSaMgika phala haiM / isa prakAra, zAstrIya vivaraNa dhyAna ke jina tatvoM ko pramukha mAnatA hai vaijJAnika unheM AnuSaMgika mAnakara aura bho adhika lAbhAnvita hotA hai / paThanIya sAmagrI 1 yoga vidyA (1978-83); vihAra yoga vidyAlaya, muMgera (bihaar)| . 2. hindustAna TAimsa, 5 julAI 1987 / 3. yuvAcArya mahAyajJa : prekSA dhyAna kA yAtrApatha : jana vizva bhArato, lADanUM, 1984 / 4. ugrAdityAcArya : kalyANakAraka, sakhArAma nemacandra graMthamAlA, zolApura, 1940 / 5. yuvAcArya mahAyajJa : AbhA maMDala, jaina vizva bhAratI, lADanU, 1984 / 6. sI0 eca0 besTa aiNDa ena0 bI0 Telara; do phijiyolojikala besisa Ava merikala prekTisa, sAiMTiphika buka ejensI, kalakattA, 1967 / 7. AcArya rajanIza; rajanIza dhyAna yoga, rajanIza dhAma, pUnA, 1987 / 8.50 jaganmohanalAla zAstrI jaina zAstroM meM vaijJAnika saMketa, (isI graMtha kA vijJAna khNdd)|