Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arogya evaM zAntidAyinI dhyAna-sAdhanA paddhati - zrI ratana muni Aja hama sAdhanA ke kSetra meM praveza kara rahe haiN| pahale yaha samajha leM ki sAdhanA kyA hai, isakA lakSya aura uddezya kyA hai? isake bAda maiM Apako sAdhanA kI vidhi btaauuNgaa|' sAdhanA hai kramika unnati; apane sAdhya kI ora bddh'naa| jaba yaha unnati apanI carama sImA taka pahu~ca jAtI hai to sAdhanA svayaM hI siddhi bana jAtI hai| siddhi kA abhiprAya hai - lakSya meM saphalatA tathA Ananda kI uplbdhi| Ananda bhautika nahIM apitu Atmika! sva-yAnI AtmA ke Ananda kI anubhUti-svAnandAnubhUti-usakA anubhv| AtmA svayaM Ananda-dhana hai, usa Ananda kI anubhUti yA usakA rasAsvAdana, usameM lInatA, tallInatA, DUba jAnA, vibhora ho jAnA hI svAnandAnubhUti hai, svAtmAnubhAva haiM, Atmika Ananda rUpI amRta kA pAna karanA hai| yaha jisa vidhi se prApta hotA hai, usI ko sAdhanA kahA gayA hai| yaha sAdhanA dhyAna rUpa hai, dhyAna-sAdhanA hI AtmArUpI amRta ghaTa ko udghATita karane kA aura isa amRtAnanda ko prApta karane kA eka mAtra upAya hai, mArga hai, paddhati hai| isa dhyAna paddhati ko Apako samajhanA ___maiM ise cAra caraNoM meM vibhAjita karake Apa sabake samakSa rakhUgA, jisase Apa isa dhyAna paddhati ko saralatA se hRdayaMgama kara sakeM aura isake prayoga se apane lakSya taka pahu~ca sakeM, svAtmA ke Ananda kI rasAnubhUti kara skeN| prathama caraNa prathama caraNa ko hama navakAra mantra se prArambha kara rahe haiM, usake pazcAt vIra-vandana, gurU-vandana sUtra kA uccAraNa kareMge aura phira maiM Apako kucha aise halke AsanoM ke bAre meM batAU~gA, jisase Apa apanI kAyA ko sthira karake dhyAna kI pUrvabhUmikA taiyAra kara leN| kyoMki kAyA kAya-yoga kI sthiratA ke abhAva meM dhyAna ekAgra nahIM ho pAtA, vacanayoga aura mana bhI caMcala banA rahatA hai, idhara-udhara ghUmatA rahatA hai| jaba ki dhyAna ke liye mana kA sthira honA ati Avazyaka hai| __ mana sthira hue binA dhyAna meM Ananda nahIM A sktaa| dhyAna kA lakSaNa hI yaha diyA hai ekAgracintAnirodhI dhyaanm| citta athavA mana ko eka dhyeya para sthira karanA hI dhyAna hai| jisa prakAra vAyurahita sthAna meM dIpaka kI lau sthira ho jAtI haiM, tanika bhI kaoNpatI nahIM, usI prakAra jaba mana apane dhyeya para sthira ho jAtA hai, tabhI dhyAna sthiti banatI hai| lekina Apa to jAnate hI haiM ki mana mahAbalI aura vAyu se bhI adhika vega vAlA haiM, isako vaza meM karanA, eka dhyeya para sthira karanA bar3A hI kaThina kArya hai| gItA meM arjuna ne bhI zrIkRSNa ke samakSa yahI prazna kiyA aura uttarAdhyayanasUtra meM bhI kezIsvAmI ne bhI yahI jijJAsA rakhI haiN| zrIkRSNa ne mana ko vaza meM karane kA upAya abhyAsa aura vairAgya batAyA hai tathA gautama 328 mahApuruSoM kI prabhAvI rupa meM mAtra unakI caraNa raja bhI ghara meM paDa jAya to dainyatA naSTa ho jAtI hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI ne dharma - zikSA / isa mana ko vaza meM karane kA upAya dhyAna meM bhI batAyA hai vaha kaise vaza meM hotA hai ? kisa prakAra use ekAgra kiyA jAtA hai ? isa viSaya meM maiM Apako Age batAU~gA / hA~ to, aba hama dhyAna paddhati ke prathama caraNa ko leN| isa caraNa meM sarvaprathama hameM navakAra maMtra kA sasvara uccAraNa karanA hai| maiM samajhatA hU~ Apa sabhI ko yaha mahAmantra kaMThAgra hogA, Apa loka nitya isakI mAlA bhI japate hoNge| lekina isa dhyAna paddhati meM isake uccAraNa meM kucha vizeSatA lAnI hotI hai| uccAraNa sasvara to ho hI sAtha sarasa bhI ho, layayukta boleM, uccAraNa meM zIghratA na kareM, pratyeka svara, bindu Adi kA dhyAna rakheM, anAvazyaka vilamba bhI na kreN| hA~ to aba maiM navakAra mantra kA sasvara uccAraNa karatA hU~, Apa saba bhI mere svara ke sAtha svara milAkara boleM namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANa namo uvajjhAyANaM namo lAe savvasAhUNaM aba hameM vIra vandana karanA hai| Apa sabako jJAta hI hai ki bhagavAna mahAvIra vartamAna kAla kI caubIsI ke antima tIrthaMkara haiM unhIM bhagavAna mahAvIra kA zAsana cala rahA hai| aba mere sAtha bhagavAna mahAvIra kA vandana zloka bolie| yaha zloka saMskRta bhASA meM hai, uccAraNa meM thor3I sAvadhAnI apekSita hai| vIraH sarvasurAsurendramahitA, vIraM budhA saMzritAH vIreNAbhihataH svakarmanicayo, vIrAyaH nityaM namaH / vIrAt tIthImedaM pravRttamatulaM, vIrasya ghoraM tapoH, vIre zrIdhRtikIrtikAMti nicayo he vIra ! bhadraM diza: // tIrthakara bhagavAna kI anupasthiti meM hamAre sabase bar3e upakArI haiM- gurUdeva ! gurU bhagavAna ke batAe hue mArga para svayaM calate hai aura hama saba ko vaha mArga batAkara calane kI preraNA dete haiN| hameM satya dRSTi dete haiM, sanmArga batAte haiM aura AcaraNa - zuddhi kI preraNA dete haiN| ve samyak jJAna-darzana-caritra meM sahAyaka banate hai| guru kA mahatva samajhane ke bAda aba hama guru vandana kreN| tikkhutto AyAhiNaM payahiNaM karemi vaMdAmi nama'sAmi, sakkAreni sammANeni, kallANaM maMgalaM, devayaM ceyaM, pajjuvAsAmi matthaeNa vNdaami| jisa hAtha se kiyA hai, jisa hRdaya se kiyA hai, usI hAtha aura hRdaya ko bhugatanA bhI par3atA haiN| - 329
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba Aiye thor3A sA AsanoM kA abhyAsa kreN| Asana zabda se cauMkiye mt| maiM Apako aise sAdhAraNa aura halke Asana batAU~gA jinhe Apa saralatA se kara skeNge| Asana kA abhiprAya hai - zarIra ko sthira karanA, zarIra kI caMcalatA samApta krnaa| kyoMki dhyAna sAdhanA paddhati meM aisA niyama hai ki zarIra kI sthiratA se hI mana sthira hotA hai| yadi ApakA zarIra sthira na rahA, bAra-bAra Asana badalate rahe to mana bhI caMcala banA rahegA aura jaba taka mana sthira na hogA, svAnandAnubhUti bhI na hogii| yoga granthoM meM do prakAra ke Asana batAye gaye haiM - (1) dhyAnAsana aura (2) shriiraasn| zarIrAsanoM ko sthUla Asana aura dhyAnAsanoM ko sUkSma Asana bhI kahA jA sakatA hai| dhyAnAsana padmAsana, kAryotsarga Adi haiM, yaha dhyAna meM - AtmAnubhUti meM sahAyaka hote haiN| zarIrAsanoM kA uddezya zArIrika aura mAnasika kampanoM meM saMtulana sthApita karanA hai| yaha zarIra aura mana ko sthira bhI karate hai| sAtha hI yaha dhyAnAsanoM kI pUrvabhUmikA nibhAte haiN| sthUla Asana sidhdha hone ke bAda hI sUkSma Asana sidhdha ho pAte haiN| dhyAna sAdhanA paddhati meM zarIra AsanoM kA yaha vizeSa mahatva hai| aba maiM Apako aise sarala Asana batAtA hU~ jinake dvArA Apa zArIrika aura mAnasika sphUrti to prApta kareMge hI, sAtha hI sAtha zarIra kI mA~sapeziyoM aura dhamaniyoM meM lacIlApana AyegA, rakta saMbaMdhI vikAra dUra hoMge aura zarIra meM sthiratA AyegI, yAnI Apa loga adhika samaya taka eka Asana se sthira baiThe rahane para bhI na Uba kA anubhava kareMge aura na thakeMge hii| - hA~ to, aba Apa saba loga sthira ho kara baiTha jaayeN| zarIra na adhika tanA rahe, aura na zithila ho| merUdaNDa (suSumnA-rIr3ha kI haDDI) sIdhA raheM, usI sIdha meM garadana aura kapAla bhii| ___ aba Apa apanA dAhinA pAMva phailAie, sIdhA kara dIjiye aura phira sikor3iye, pUrva sthiti meM le aaiye| isa taraha 9 bAra krie| isI prakAra bA~ye pA~va aura dAyeM tathA bA~yeM hAthoM ko sikor3ie phailaaie| yaha sabhI kriyAe~ nau-nau bAra krie| ___ aba Apa apanI garadana ko dhIre-dhIre dAyIM ora ghumAie aura phira bA~yIM ora ghumAie, phira pUrvavat sIdhI karie, sAmane dekhane lgie| yaha eka bAra kI kriyA huI, aisI kriyA nau bAra karie. isI prakAra A~khoM kA vyAyAma bhI krie| putaliyA~ pahale sIdhI rkhie| phira dAyIM ora, Upara kI ora, bA~yI ora aura nIce kI ora ghumAkara, putaliyoM ko sIdhI karake eka bindu para tathA sAmane kisI bhI vastu para TikA diijie| kucha kSaNa taka apalaka dRSTi se usa bindu ko dekhate rahie mana ko usa vastu se-usake rUpa, AkAra, raMga Adi se saMyojita karane kA prayAsa krie| jitane adhika samaya taka dekha sakeM, dekhate rahie, lekina dhyAna rakheM, A~kheM thakeM nahIM, unameM pAnI na A jaae| __ hAoM aura pairoM, tathA gardana ke isa halke vyAyAma se nasoM meM lacIlApana rahatA hai, sphUrti AtI hai| garadana kA vyAyAma garadana meM lacIlApana lAne ke sAtha-sAtha dhyAna meM bhI sahAyatA hotA hai, kyoMki vizuddhi cakra Ananda kendra kaNTha sthAna meM hI avasthita hai, garadana ke vyAyAma se vaha sajaga hone ko prerita hotA hai| 330 Asa-pAsa ke saMsAra ko bhUle-binA tanamyatA milatI hI nahI aura tanmayatA binA koI siddhi bhI prApta nahIM kara sktaa|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ oNkhoM ke vyAyAma se netra-jyoti bar3hatI hai, choTe-moTe vikAra dUra ho jAte haiM, dRSTi saMbaMdhI zirA-dhamanI-nasoM meM lacIlApana Ane se raktasaMcAra nirAbAdha hotA hai, motiyAbindu jaisI bImAriyA~ nahI hotI, vRddhAvasthA taka netrajyoti manda nahI hotii| netroM kA eka vastu para Tike rahanA aura mana kA usa vastu ke rUpa Adi se saMyojita rahanA, dhyAna-sAdhanA meM parama sahAyaka hai| AgamoM meM dhyAna ke lie sthAna-sthAna para AtA hai - egapoggala nivitttthditttthiie| (kisI bhI eka pudgala-paudgalika vastu para nirnimeSa dRSTi se lagAtAra avalokana karate rhnaa|) bhagavAna mahAvIra kI dhyAna sAdhanA ke viSaya meM AcArAMga meM ullekha AtA hai - adu porisiM tiriyabhittaM, cakkhumAsana aMtasoM jhaaii| (bhagavAna ne prahara-prahara taka tirachI bhitti para A~kha TikAkara dhyAna kiyaa|) isIlie maiMne Apa se kahA ki kisI bhI vastu ko yathAsaMbhava jitane samaya taka Apa apalaka dRSTi se dekha sakeM, dekheM aura mana ko usa vastu meM saMyojita kreN| yaha bAhya vastu kA sthUla dhyAna dhIre-dhIre sUkSma rUpa grahaNa kara legA, Apa apane zarIragata caitanya kendroM para dhyAna TikA sakeMge, zarIra ke andara hotI huI kriyAoM ko dekha sakeMge aura Atma-sAkSAtkAra karane meM bhI sakSama ho skeNge| to aba Aiye, hama isI ora bddheN| ina hAtha, pA~va, garadana Adi ke halke vyAyAmoM ke bAda apane zarIra kI ora dRSTi DAleM isakI kriyAoM ko anuzAsita karane kI vidhi smjheN| dUsarA caraNa yaha hamArI svAnandAnubhUti dhyAna sAdhanA paddhati kA dvitIya caraNa hai| isameM hameM zarIra kI kriyAoM ko niyaMtrita tathA anuzAsita karanA hai, kyoMki isa zarIra (audArika zarIra - ApakA-hamArA jaisA zarIra) se hI dhyAna sAdhanA kI jA sakatI hai aura vaha bhI taba jaba zarIra kI kriyAoM ko hama sAdha leN| __ isa zarIra sAdhanA kI kriyA ko yoga kI bhASA meM prANAyAma kahA jAtA hai| prANAyAma meM do zabda haiM-prANa+AyAma = prANoM kA abhyaas-vyaayaam| prANa zvAsocchvAsa ko kahA jAtA hai| zvAsocchvAsa zarIra kI sahaja kriyA hai| pratyeka jIvita prANI zvAsa letA hai aura ucchvAsa bAhara chor3atA hai| zarIra kI sahaja kriyA ko niyantrita karanA, apanI icchA ke anukUla calAnA hI prANAyAma hai| isako maiM tIna khaNDoM meM Apako samajhAU~gA - 1/dIrgha shvaas| 2/ saumya bhastrikA kriyaa| 3/ pUraka, kumbhaka, recaka kriyaa| dIrgha zvAsa - zvAsocchavAsa jIvana kA lakSaNa hai. prANImAtra zvAsocchavAsa letA hai. yaha zarIra kI sahaja kriyA aura hai| kintu yoga dhyAna sAdhanA paddhati meM isame kucha vizeSatA lAI jAtI hai| dIrghazvAsa, vastuta: zvAsocchvAsa zuddhi kA upAya hai| sAmAnyatayA zvAsa lete samaya hama kama oNksIjana lete haiM; jabaki dIrghazvAsa meM oNksIjana kI mAtrA kAphI khIMca lI jAtI hai| aura Apa jAnate hI haiM ki oNksIjana hamAre rakta ko zuddha karatI hai| isa prakAra dIrghazvAsa se zaMkA ke vicitra bhUla se hI jIvana aura jagata donoM hI halAhala ho jAte hai| 331
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakta-zuddhi hotI hai| isake atirikta sAmAnya zvAsa se grahaNa kI huI prANavAyu zarIra ke pratyeka avayava meM pUrNarUpa se nahIM pahu~ca pAtI, jabaki dIrghazvAsa dvArA grahaNa kI huI prANavAyu phephar3oM, zarIra Adi ke lagabhaga sabhI aMgoM meM pahuMca jAtI hai| dIrghavAsa kA abhiprAya hai - gaharA zvAsa lenaa| itanA gaharA ki rIr3ha kI haDDI ke antima sire (gudA-mUla) taka pahu~ca jaay| kyoMki yahIM mUlAdhAra cakra hai, jo UrjAkendra hai aura yahIM kuNDalinI kA mukha hai, yahIM se sAdhaka suSumnA nAr3I meM hotA huA anya sabhI caitanya kendroM ke cakroM ko jAgRta karatA hai| dIrghazvAsa ke viSaya meM yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki vaha layabaddha aura sAmAnya samaya vAlI ho| prathama dIrghazvAsa meM jitanA samaya-yathA-15 sekeMDa lageM to dUsarI dIrgha zvAsa tathA Age kI anya pratyeka dIrghazvAsa meM bhI 15 sekeMDa kA hI samaya laganA cAhie, na kama na jyaadaa| hA~ to aba hama dIrghazvAsa kA abhyAsa kreN| prathama Apa saba sukhAsana athavA padamAsana meM sthita ho jaaye| merUdaNDa, grIvA, kapAla saba eka sIdha meM raheM bilkula sTreTa lAina meN| zarIra na adhika tanA huA rahe na zithila, sahaja mudrA rakheM, hRdaya meM prasannatA, utsAha ho tathA mukha para madhura muskaan| aba dIrgha sAMsa leN| prathama bAra, dvitIya bAra aura tIsarI baar| tIna dIrghazvAsoM kA abhyAsa prArambhika dazA meM yatheSTa hai| saumya bhastrikA kriyA :- bhastrikA prANAyAma kA hI eka prakAra hai| maiMne isako 'saumya' nAma diyA hai| kucha yoga granthoM meM isako 'samazItoSNa' bhI kahA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yaha prANAyAma kriyA na to zarIra aura mana meM adhika zIta utpanna karatI hai aura na hI adhika uSNatA lAtI hai| apitu saumyAvasthA meM hI zarIra tathA mana rahate haiN| isI vizeSatA ke kAraNaM isakA saumya nAma ucita hai| aba isa bhastrikA prANAyAma kI kriyA vidhi samajha leN| ise cAra prakAra se kiyA jAtA hai (1) madhyama bhastrikA (2) vAma bhastrikA (3) dakSiNa bhastrikA aura (4) anuloma pratiloma bhstrikaa| (1) madhyama bhastrikA - luhAra kI dhamanI ke samAna donoM nAsApuToM se pUrI zakti lagAkara dIrgha zvAsa kA mUlAdhAra cakra taka pUraka kareM aura tatkAla recana (bharI prANa vAyu ko nikAla denA) kara deN| isa taraha nau bAra kareM tathA dazavIM bAra kumbhaka (kucha samaya taka mUlAdhAra cakra meM vAyu ko rokakara) karake recana kara deN| yaha eka prANAyAma huaa| isa prakAra ke prArambha meM tIna prANAyAma kreN| phira zakti ke anusAra bar3hAte jaayeN| (2) vAma bhastrikA - dAhine nAsApuTa ko a~gUThe athavA tarjanI a~gulI se dabAkara banda kara deM, vAma nAsApuTa se dIrghazvAsa leN| isakI zeSa kriyA madhyama bhastrikA ke samAna hai| (3) dakSiNa bhastrikA - bAyeM nAsApuTa ko a~gUThe se banda karake dAhine nAsApuTa se dIrghazvAsa leN| zeSa vidhi madhyama bhastrikA ke samAna hI kreN| 332 saMsAra meM roga kabhI naSTa nahIM hue kAraNa manuSya zarIra svata: rogAya tana sama hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) anuloma viloma bhastrikA bAe~ nAsArandhra se dIrgha zvAsa kA pUraka mUlAdhAra cakra taka nikAla recana deN| isI prakAra dakSiNa nAsAraMdhra se dIrghazvAsa lekara ina prANAyAmoM ko karate samaya pUraka meM mUlAdhAra cakra para kucha kumbhaka meM maNipUracakra nAbhisthAna para aura recana meM nAsAgra para kreN| phira dAhine nAsApuTa se bAe~ nAsArandhra se nikAla deN| sekaMDa taka dhyAna sthira kareM, dhyAna jamAne kA prayAsa kreN| ina prANAyAma bhastrikA prANAyAma se mastiSka zUla Adi roga miTa jAte haiM, phephar3oM aura mastiSka kI jakar3ana jo zleSma Adi ke kAraNa ho gaI ho, vaha miTa jAtI hai, nAsikAraMdhra sApha ho jAte haiM, sardI kA prakopa samApta ho jAtA hai aura mUlAdhAra tathA maNipUracakra jAgRta hone lagate haiN| - pUraka, recaka, kumbhaka kriyA bhastrikA prANAyAma ke varNana meM pUraka, kumbhaka aura recaka inakA abhiprAya samajhanA Avazyaka hai jarUrI hai ki ina tInoM ke samaya kA anupAta kitanA rakhanA caahie| vastusthiti yaha hai ki yoga aura dhyAna paddhati vaijJAnika AdhAra para avasthita haiN| inake nizcita niyama haiN| anargala kriyA koI bhI nahIM hai aura apanI manamAnI bhI nahIM cala sktii| yadi koI sAdhaka yogya gurU se nirdezana lie binA manamAnI yoga aura dhyAna sAdhanA karatA hai to usake aniSTakArI pariNAma use bhogane par3ate haiN| isIlie kahA gayA hai - dekhA dekhI sAdhe jog| chIjai kAyA bAr3he roga // - to aba Apa recaka, pUraka, kumbhaka-ina tInoM kA yathArtha svarUpa jAna leM aura sAtha hI inakI vidhi aura samaya kA anupAta bhI pUraka kA abhiprAya hai-zvAsa ke dvArA bAhya vAtAvaraNa meM phailI huI prANavAyu ko nAsArandhroM se zarIra ke andara le jAnA, kumbhaka isa vAyu ko zarIra ke kisI bhI cakra athavA sthAna para rokanA hai aura recaka isa vAyu ko nAsArandho dvArA bAhara nikAlanA hai| kriyA ke rUpa meM yaha recana, kumbhana aura pUraNa kahalAte haiM tathA recaka, pUraka aura kumbhaka inakA saMjJA rUpa maiMne tIna zabda batAye haiM sAtha hI yaha jAnanA bhI yoga - maharSiyoM ne recaka, kumbhaka aura pUraka kA anupAta 2:4:1 batAyA hai, yAnI / sekaNDa meM pUraka kareM to 4 sekaNDa taka kumbhaka aura 2 sekaNDa meM recana kara deN| yadi Apa 'ahaM' maMtra ko leM to 'a' akSara ke pUraka meM 4 sekaNDa kA samaya lagAyeM 'ha' akSara ke sAtha 16 sekaMDa kA kumbhaka aura 'm' akSara kA mAnasika uccAraNa karate hue 8 sekaNDa meM isakA recana kara deN| kucha yoga zikSaka aMkagaNita ke aMka 4:16:8 ke sAtha pUraka, kumbhaka, recaka karane kI zikSA dete haiM para maiM Apako 'arham' maMtra ke mAnasika uccAraNa ke sAtha pUraka, kumbhaka, recaka kriyA karane kI preraNA denA cAhatA hU~ isakA kAraNa yaha hai ki yaha maMtra arhanta parameSThI kA vAcaka hai| isake dvArA mana-mastiSka bhI zuddha hotA hai, hRdaya meM zraddhA bhakti kI bhAvanA kA saMcAra hotA hai| dhyAna karate samaya A~khoM ke sAmane yA nAsAgra para 'arhanta' paramAtmA kA rUpa deMkhe / isase apAra Atmika prasannatA prApta hotI hai| to aba Apa 'arham' maMtra ke mAnasika uccAraNa ke sAtha pUraka, kumbhaka aura recaka prANAyAma saccI zAMti kevala bAhara ke sAdhana-saMpati yA pada- sattA meM nahIM hai| sacI zAMti kA nivAsAlaya to mana hI haiN| 333
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyA kreN| tIsarA caraNa / Apa prANAyAma kriyA ko samajha cuke haiM, isakA abhyAsa bhI ho gayA hai| aba maiM Apako tIsare caraNa kI ora le calanA cAhatA hU~ yaha tIsarA caraNa hai kAryotsarga athavA shvaasn| maiMne kAyotsarga ko zavAsana kahA haiM, isameM eka rahasya hai, vaha rahasya yoga aura dhyAna sAdhanA paddhati se saMbaMdhita hai| zAstroM ke anusAra kAyotsarga, eka tapa hai| yaha khar3e hokara bhI kiyA jA sakatA hai, baiThakara bhI aura zava ke samAna leTakara bhI / kAyotsarga kA zAbdika artha hai kAyA kA utsarga tyAga karatA kyoMki kAyA kA tyAga to AtmahatyA hai, jo sabhI dRSTiyoM taba kAyotsarga kA yoga aura dhyAna meM artha hai kAyA ke mamatva kA tyAga sAtha hI kASAyika vRttiyoM kA cintAoM, udvegoM kA tyAga jo zarIra, mana aura AtmA meM tanAva utpanna karatI haiM, yAnI mana-mastiSka ko tanAvarahita karanA kAyotsarga hai| - tanAvarahitatA ko yadi vidheyAtmaka rUpa meM kaheM to isako sakate haiM aura pUrNa zithilatA mAnava ko jIvita avasthA meM hai isIlie maiMne yahA~ zavAsana zabda kA prayoga kiyA hai| zavAsana kA abhiprAya hai zava ke samAna nizceSTa aura zithila hokara leTa jaanaa| sirpha zarIra hI nahIM, mana, prANa, Avega, saMvega sabhI zithila ho jAveM, sama aura zAMta ho jaayeN| mana kI zithilatA kA abhiprAya hai ki vaha (mana) jo viSaya kaSAyoM kI ora daur3a lagAtA rahatA hai usakI vaha daur3a kama ho jAya, vaha zAMta-upazAMta ho jaay| isI prakAra prANa ( zvAsocchvAsa) kI kriyA jo pratipala tIvragati se ( vaijJAnikoM ke matAnusAra 4 saikaNDa meM eka zvAsocchavAsa) ho rahI hai, usakI bhI gati kama nimnatama sImA taka kama ho jAya / lekina sAdhaka kAyA kA tyAga nahIM se nindita hai| prANa athavA zvAsocchvAsa ko zAMta-upazAMta athavA usakI gati kama karanA isalie Avazyaka hai ki zvocchravAsa kI tIvra gati se zarIra meM caMcalatA adhika hotI hai| yadi gati kama hogI to zarIra ke Antarika bhAgoM, nasA-jAla Adi meM bhI caMcalatA kama hogii| aura caMcalatA jitanI kama hogI utanA hI kAyayoga sthira hogaa| Apa zavAsana meM vaha bhAvanA karie - 1 / zarIra zithila ho rahA hai| 2/ zvAsa zithila ho rahA hai| mana kI bhI do avasthAe~ haiM- caMcala aura sthira / prANazakti ( prANavAyu grahaNa karanA, chor3anA athavA zvAsocchravAsa) mana ko bhI caMcalatA pradAna karatI hai| isIlie kAyotsarga athavA yoga kI bhASA meM zavAsana meM zvAsocchvAsa ko sImita karanA athavA zithila karanA ati Avazyaka hai| / mamatva visarjana ho rahA hai| 4 / maiM Atmastha ho rahA huuN| Apa soca rahe hoMge, mana to atyadhika caMcala haiM, use zithila karanA bahuta kaThina hai lekina yaha kAma bhAvanA se saMbhava hai| 334 zithilatA zabda se vyakta kara zavAsana meM hI prApta ho pAtI saMsAra meM pratyeka puruSa ke jIvana meM Atma nirIkSaNa dvArA siddhi ke eka-do avasara milate hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanA meM bahuta zakti hotI hai| viSa bhI bhAvanAoM dvArA amRta rasAyana - Arogya vardhaka bana jAtA hai| AcArya siddhasena kA kathana hai - pAnIyamapyamRtamityanucintyamAnaM kiM nAma no viSa vikAramapAkaroti abhimaMtrita pAnI ko amRta mAnakara sevana karane para kyA viSa bAdhA dUra nahIM hotI ? * yaha satya hai- yAdRzI bhAvanA yasya siddhirbhavati tAdRzI / jaisI bhAvanA hotI hai, vaisI hI siddhi hotI hai| Apa bhI bhavAnAoM dvArA mana, kAyA, zvAsa Adi ko zithila kara sakate haiN| mana, zAsa, zarIra Adi kI zithilatA hone para Apa antaryAtrA kara sakate haiN| caturtha caraNa aba maiM Apako antarayAtrA kI ora le calatA huuN| antarayAtrA kA abhiprAya hai bhItara jaanaa| bhItara kA caitanya kendro ko prANazakti se jAgRta krnaa| hama bAhya saMsAra se bahuta paricita haiN| hamAre mana aura indriyoM kI sthiti hI aisI hai ki unakI saMpUrNa gati bAhara kI ora bAhya padArthoM kI ora hI ho rahI haiN| hama apane zarIra ke bhI bAhya bhAga ko hI dekhate hai| hamAre zarIra ke andara kyA ho rahA haiM, isakI ora hamane lakSya hI nahIM diyA, kabhI jAnane kI ceSTA hI nahIM kI / sabase pahale maiM yaha batAnA cAhU~gA ki abhiprAya hai zarIra ke andara avasthita hamArA zarIra eka saMpUrNa loka haiM, isameM AtmA kA nivAsa hai| isa audArika zarIra ke andara eka sUkSma zarIra hai| zAstra ise tejasa zarIra kahate haiM aura vaijJAnika vidyunmaya zarIra isa tejasa zarIra meM hamArI caitanya dhArA pravAhita ho rahI hai| yadyapi saMpUrNa zarIra meM hI cetanA kA nivAsa haiM, kintu kucha vizeSa kendra aise haiM, jinameM caitanya zakti kA pravAha anya kSetroM kI apekSA adhika hai| ina viziSTa kSetroM athavA kendroM ko yoga kI bhASA meM 'caitanya kendra' athavA 'cakra' kahA gayA hai| cakra kahane kA kAraNa yaha hai ki ina viziSTa kendroM para tejasa zarIra ke ( aura audArika zarIra ke bhI) paramANu cakrAkAra rupa meM avasthita haiM, jinameM Atma cetanA kI dhArA cakrAkAra rUpa meM ghUmatI huI pravAhita hotI hai| isIlie yahA~ AtmacetanA kI dhArA vizeSa balavatI ho gaI hai| kucha yoga granthoM meM inheM kamala yA padma nAma se bhI abhihita kiyA gayA hai| inakA mArga suSamnA ke madhya meM hotA huA gayA hai jisakA mUla athavA praveza dvArA suSumnA kA nicalA sirA (gudA sthAna para jahA~ rIDha kI haDDI kA anta hai usa sire para ) mUlAbAra cakra meM hai aura isakA zIrSa kapAla meM (kapAla kA madhya bhAga jahA~ brahmaraMdhra hai) sahastrAra cakra athavA jJAna kendra meM avasthita hai| antaryAtrA se merA abhiprAya inhIM caitanya kendro cakroM athavA kamaloM ko jo abhI taka suSupta avasthA meM paDe hue haiM, jAgRta karane se hai| yaha kArya prANazakti se saMpanna hotA hai, prANazakti dvArA inheM jAgRta kiyA jAtA hai| aba maiM Apa ko ina caitanya kendroM kA paricaya de rahA hU~ / yogazAstroM meM vibhinna apekSAoM se inakI saMkhyAe~ bhinna-bhinna dI gaI haiM, kahIM chaha cakra batAye gaye to kahIM sAta, kahIM nau to kahIM hajAra taka kI saMkhyA batA dI gaI hai| lekina maiM zaMkA ke vicitra bhUta se hI jIvana aura jagata donoM hI halAhala hoM jAte haiN| 335
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apako pramukha sAta kendroM ke bAre meM hI btaauuNgaa| sAtha hI inheM jAgRta karane kI vidhi aura inake jAgRta hone para jo vizeSa upalabdhiyA~ prApta hotI haiM; una para bhI prakAza ddaaluuNgaa| (1) mUlAdhAra cakra isakA sthAna gudAmUla meM, jahA~ suSumnA nAr3I kA isakA AkAra 4 dala vAle kamala jaisA hai, varNa lAla haiN| kamala dala ke SaM saM haiM zikhAkara svarNima jyoti ke rUpa meM dhyAna kiyA jAtA hai isa kA phala Ayogya aura adhyAtma vidyA meM pravRtti ke rUpa meM milatA hai yaha sAdhaka cakroM meM praveza isI kendra se karatA hai| (2) svAdhiSThAna cakra - isakA sthAna nAbhi aura liMgamUla ke madhya meM hai| kamala dala chaha haiM, bIjAkSara haiM baM bhaM maM yaM raM laM varNa sindUrI hai bijalI kI rekhA ke samAna isakA / jyoti svarUpa hai aura isa cakra para dhyAna karane se vAsanAoM kA kSaya hotA hai tathA tejasvitA bar3hatI hai| ise svAsthya kendra bhI kahA gayA hai| (3) maNipUra cakra ise zakti kendra bhI kahate haiN| isakA sthAna nAbhi aura varNa nIla hai isakI jyoti kA svarUpa bAla sUrya ke samAna arUNa hai yAnI isa kendra para dhyAna karate samaya bAla sUrya kI aruNAbhA kA dhyAna kiyA jAtA hai| isa cakra kI AkRti dasa kamala jaisI hai| bIjAkSara hai-DaM, DhaM NaM, taM, thaM, daM, dhaM naM paM phaM isa cakra para dhyAna karane se sAdhaka ko Arogya, Atma sAkSAtkAra aura prabhAvazIlatA kI upalabdhi hotI hai| (4) anAhata cakra ise taijasa kendra bhI kahA jAtA hai| isakA sthAna hRdaya aura varNa arUNa hai yahA~ agnizikhA kA dhyAna kiyA jAtA hai| yaha 12 dala kamalAkAra hai| bIjAkSara hai kaM khaM gaM ghaM jaM. caM chaM jaM jhaM JaM TaM ThaM isa para dhyAna karane se AtmasthatA aura yaugika upalabdhiyA~ sAdhaka ko prAptI hotI haiN| AtmasthatA kI dazA meM sAdhaka ko eka vizeSa madhura dhvani hRdaya sthAna se nikalatI huI sunAI detI haiM isI dhvani ko madhyakAlIna sAdhakoM ne 'anahadanAda' kahA hai| 336 (5) vizuddhi cakra ise Ananda kendra bhI kahA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki isa cakra ke jAgane para kAmanA vijaya hotI hai aura kAmanAoM (icchAoM) kI vijaya se viziSTa Ananda kI anubhUti sAdhaka ko hotI hai| yaha cakra kaMTha sthAna meM avasthita hai| solaha dala kamalAkRti rUpa hai isake bIjAkSara 'a' se 'a' taka 16 mAtRkA varNa hai| varNa isakA dhumra ke samAna hai kintu isa para dIpazikhA kA dhyAna kiyA jAtA hai| AgneyI dhAraNA maM jo aSTakarma unake prathama akSarAMkita auMdhe aSTadala kamala kI kalpanA kI jAtI hai, usakA nAla kaMTha pradeza meM avasthita hotA hai aura vaha kamala dala hRdaya pradeza para kalpita kiyA jAtA hai vaha kamala aura usakI nAla dhUmravarNa kI hotI hai, isI kAraNa vizuddhi cakra ( jaba taka vaha jAgRta nahIM hotA taba taka) kA varNa dhUmra rahatA hai| aura jAgRta hone para dIpazikhA ke samAna ujjavala ho jAtA hai, jaise nirdhUma agni zikhA / (6) ajJA cakra isako darzana kendra bhI kahA jAtA hai| yaha bhUmadhya meM avasthita hai| isakA varNa zveta hai aura zaradacandra kI jyoti svarUpa dhyAna kiyA jAtA hai yahA~ dvidala kamalAkRti kI racanA hai| isake bIjAkSara hai haM ksse| isa para dhyAna karane se antarjJAna kI prApti aura vAsiddhi kI upalabdhi hotI hai, sAdhaka jo kucha bhI kaha detA hai, vaisA hI ho jAtA hai| - - - anta hotA hai, bIjAkSara vaM, zaM, akArya meM jIvana bitAnA guNI aura jJAnI jana kA kiMcita bhI lakSaNa nahIM / para dhyAna karane UrjA kendra hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa cakra kA yoga sAdhanA meM atyadhika mahatva hai| isa cakra ko triveNI saMgama bhI kahA jAtA hai, kyoMki isI kendra para IDA, piMgalA aura suSumnA tInoM nAr3iyoM kA saMgama (milana) hotA hai isa cakra ke jAgRta hone para sAdhaka ko anya kisI se bhI nirdeza lene kI AvazyakatA nahI rahatI, vaha apane satat abhyAsa se hI Age bar3ha jAtA hai aura sahastrAra cakra ko jAgRta kara letA hai| (7) sahastrAra cakra isa ko zUnya cakra aura jJAna kendra bhI kahA jAtA hai| isakA sthAna kapAla meM sthita tAlU meM hai yaha sthAna samasta zaktiyoM kA kendra hai| ataH isa cakra ke jAgRta hote hI, sAdhaka kI samasta zaktiyA~ udghATita ho jAtI hai| usakI zakti atula aura teja pracaNDa ho jAtA hai| - Adhunika vijJAna ke anusAra bhI mastiSka samasta zArIrika-mAnasika kriyAoM kA kendra hai| smRti, jJAna-zakti, kriyA-zakti Adi sabhI prakAra ke kendra yahIM avasthita haiN| mastiSka meM hI nirdezana kakSa haiM, jahA~ se samasta AvegoM, saMvegoM, kriyAoM-pratikriyAoM kA niyaMtraNa hotA hai aura yogya nirdezana diyA jAtA hai| Adhunika bhASA meM mastiSka eka pAvara hAusa hai, jahA~ se samasta zarIra ko urjA saplAI hotI hai niyaMtraka ke rUpa meM yaha haiDa Aphisa hai jisake nirdezana meM zarIra ke aMgopAMga rUpI samasta brAMca ophisa kArya karate hai| ataH yoga sAdhanA kI dRSTi se bhI isa kendra kA sarvAdhika mahatva hai| yoga graMthoM meM yahA~ sahastradala kamala avasthita mAnA gayA hai| sahasvAra kA abhiprAya hI hai-hajAra Araka ArakoM ko hI yoga kI bhASA meM dala yA paMkhur3iyA~ kahA gayA hai| isa kendra meM avasthita kamala avarNa mAnA gayA hai| yAnI isa para dhyAna kendrita karate samaya kisI bhI varNa (raMga) kI kalpanA nahIM kI jAtI hai| navapada kI sAdhanA meM bhI isa kendra para siddha parameSThI kA dhyAna kiyA jAtA hai aura siddha bhagavAna avarNa haiM hii| isa kendra para dhyAna karake jaba sAdhaka ise jAgRta karatA hai to pracaNDa teja prakaTa hotA hai aura isakA phala mukti prApti hai| tIrthaMkaroM, Adi alaukika puruSoM ke sira ke pIche citroM meM jo prabhAmaMDala dikhAyA jAtA hai, vaha isa cakra se hI prasphuTita teja se nirmita hotA hai| isa sthAna para avasthita sahastradala kamala ke pratyeka dala se eka-eka kiraNa nikalatI hai, isa prakAra hajAra kiraNeM prasphuTita hotI haiM isIlie yoga-graMthoM meM zAstroM meM kahA gayA hai ki pUrNa mahApurUSoM kA prabhAmaMDala hajAra kiraNoM vAlA hotA hai| stotroM meM bhI bhagavAna tIrthaMkara ke bhaammnnddl| ( prabhAmaNDala) / ke viSaya meM kahA gayA hai 'candesu nimmalayarA Aiccesu ahiyaM payAsayarA' bhagavAna kA teja sUrya candra ke prakAza se bhI koTi gunA adhika nirmala zubhra aura prabhAsvara hotA hai| itanA avarNanIya prabhAva hai sahastrAra cakra kaa| isake jAgrata hote hI sAdhaka pUrNatayA kiSkAma, niSpApa, mamatva rahita, paramasamAdhi meM lIna, jIvanmukha ho jAtA hai| yaha maiMne Apa logoM ko ina sAtoM cakroM kA svarUpa aura unake jAgRta hone para prApta upalabdhiyoM ke viSaya meM smjhaayaa| aba maiM Apako ina cakroM ko jAgRta karane kI vidhi kA paricaya denA cAhatA huuN| saMsArI aura saMsAra tyAgI, donoM kA saMrakSaNa karane vAlI yadi koI saMjIvanI hai, to vaha hai mAtra dharma 337
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ cakra jAgaraNa kI vidhi Apa sukhAsana athavA padmAsana se baiTha jaaiye| Asana sthira rakhe mana se sAre saMkalpa-vikalpa bAhara nikAla deN| sthiracitta hokara dIrghazvAsa leM, pUraka kareM, zvAsa meM lI huI prANavAyu ko phephar3e, hRdaya se nIce kI ora le jAte hue gudAmUla taka pahu~cA deM, suSumnA nAr3I kA yahI praveza dvAra haiM, jo mUlAdhAra cakra kahalAtA hai| isa cakra meM vAyu kA praveza karAveM aura suSumnA nAr3I meM Upara kI ora dhakeleM / yaha kriyA bAra-bAra karanI par3egI pahalI bAra meM hI saphalatA milanA bahuta kaThina hai, kintu bAra-bAra ke abhyAsa se sarala sahaja ho jaayegii| aba mUlAdhAra cakra mArga se suSumnA meM Upara kI ora car3hatI huI prANavAyu ko aura UrdhvagAminI banAveM, svAdhiSThAna cakra meM praveza karAyeM isI taraha svAdhiSThAna, anAhata, vizuddhi, AjJAcakra taka prANavAyu ko le jAyeM aura nAsikArandhra se isakA recana kreN| dhyAna rakheM yaha sabhI cakra suSumnA nAr3I meM eka sIdha meM avasthita haiM ataH prANavAyu kA saMcaraNa suSumnA nAr3I meM stambha ke samAna UrdhvagAmI hotA calA jAya / pratyeka cakra para unake svarUpa meM batAye anusAra bIjAkSaroM varNo Adi kA bhI dhyAna karate cleN| isa vidhi se cakra zIghra hI jAgrata ho jAte haiN| dUsarI vidhi yaha hai ki mUlAdhAra aura svAdhiSThAna cakra ko chor3a deN| dIrghazvAsa lekara nAbhi pradeza meM kumbhaka kareM, phira usa prANavAyu ko anAhata aura vizuddhi cakra meM praveza karAte hue AjJA cakra para le jaayeN| ina tInoM cakroM ko pAra karate sirpha AjJA cakra para hI prANavAyu kA stambhana kara deM roga deM aura mana ko sthira karake AjJAcakra ke svarUpa meM batAye gaye bIjAkSara, varNa, kamaladala Adi kA dhyAna kareM jaba mana stambhita honA zurU ho jAya, dhyAna meM ekAgra hone lage to mana kA Azraya chor3akara Atmastha ho jAyeM / isa vidhi se anAhata, vizuddhi aura AjJAcakra zIghra hI jAgRta ho jAte hai| yaha dUsarI vidhi adhyAtma yogiyoM ke lie adhika hitakara hai; kyoMki nAmi pradeza se nIce gudA sthAna taka kA (peDU aura vaha bhAga jahA~ jananendriya hai) bhAga kAma kendra hai| yadi sAdhaka ke hRdaya meM vAsanA kA kucha bhI aMza hotA hai to kAma kendra bhar3aka sakatA hai, pariNAmasvarUpa sAdhaka apanI UrdhvamukhI sAdhanA se patita ho sakatA haiN| 1 - yahI kAraNa hai ki kuNDalinI jAgaraNa karane vAle bahuta se sAdhaka bIca hI meM patita hote dekhe jAte haiN| ve apane ko bhagavAna to kahalavAte haiM; kintu bana jAte hai vAsanA ke dAsa / ataH acchA yahI hai ki zakti evaM urjA prApta karane kI lAlasA meM ina kAma kendra avasthita cakroM ko cher3A hI na jaae| jo sAdhaka inako nahIM cher3ate unake patita hone kI saMbhAvanA bahuta kama raha jAtI hai| yaha sAmAnya jijJAsA hai ki amuka cakra jAgRta huA athavA ke prazna karate hai| isa prazna kA samAdhAna meM prastuta kara rahA hU~, aisI pahacAna batA rahA hU~ jisase Apa svayaM 338 kendra jAgRta hone kI pahacAna hameM itane dina dhyAna sAdhanA karate hue ho gaye kintu hamArA nhiiN| bahuta se sAdhaka mere pAsa Ate haiM aura isI prakAra mana jaba lAgaNI ke ghAva se ghavAtA hai taba kaThora bana hI nahIM sktaa|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAna sakate haiM ki hamArA amuka cakra jAgRta huA athavA nhiiN| isakI pahacAna ke lie nimna sUtra haiM - (1) cakra para prANoM kI sahaja gati honA yAni Apa AjJAcakra jAgRta karanA cAhate haiM to zvAsa prakriyA (Apake binA prayAsa ke sahajatayA) aisI bana jAya ki Apa jo zvAsa dvArA prANavAyu grahaNa kara rahe haiM, vaha nAbhi pradeza taka jAya, vahA~ kucha kSaNa ke lie rUke aura UrdhvagAminI banakara AjJA cakra taka pahu~ce, vahA~ kucha kSaNoM taka ke lie stambhita ho aura phira usa vAyu kA nAsApuTa dvArA recana ho, ucchvAsa ke rUpa meM bAhara nikala jaay| (2) aisA pratIta ho ki suSumnA nADI meM aura viziSTa rupa se usa cakra meM jise Apa jAgRta karane kA abhyAsa kara rahe hai, usa cakra meM cIMTiyA~ sI reMga rahI hai arthAt spandanoM kI anubhUti satat hotI rhe| (3) jisa cakra ko Apa jagA rahe hai, usameM spandanoM kI spaSTa anubhUti ke sAtha prakAza bhI dikhAI de| jaise-AjJA cakra kI sAdhanA meM jAgRta hone para A~kheM banda karate hI zarat candra kI jyotsnA jaisA dhavala dUdhiyA prakAza sabhI aura phailA huA dikhAI dene lage, jaise sabhI vastue~ dugdha dhavala ho gaI haiN| (4) vRttiyoM meM apratyAzita parivartana parilakSita ho aura hRdaya meM apUrva Ananda kI anubhUti ho| udAharaNArtha-vizuddhi cakra para dhyAna karane kA phala kAmanA vijaya hai| to ApakI icchAoM aura kAmanAoM kI saMsAra kI ora ruci thI usameM itanA adhika parivartana A jAye, ApakI ruci usa ora se itanI adhika haTa jAe ki Apa svayaM hI Azcaryacakita raha jAyeM ki aisA parivartana binA kisI bAhya kAraNa ke kaise ho gayA? isake atirikta bahuta se sAdhaka yaha prazna bhI pUchate haiM ki koI bhI cakra kitane samaya meM jAgRta ho jAtA hai| yAnI cakra jAgRti kI mahInA, do mahInA, chaha mahInA, eka varSa, do varSa Adi kitanI samaya-sImA haiN| isa viSaya meM merA anubhava yaha hai ki cakra jAgRti kI koI samaya-sImA nizcita nahIM kI jA sNktii| yaha to sAdhaka ke saMkalpa bala para AdhArita hai| dRDha saMkalpI sAdhaka 10-15 minaTa pratidina dhyAna karake kisI bhI cakra ko tIna mahIne meM jAgRta kara sakate haiM, jabaki zithila saMkalpa vAle sAdhaka varSoM meM bhI saphala nahIM ho paate| noTa-isa cakra jAgaraNa vidhi, samaya-sImA Adi meM maiMne sahastrAra cakra (jo brahmaraMdhra meM avasthita hai aura jJAna kendra bhI kahA jAtA hai)| kI jAgaraNa vidhi isalie nahIM batAI hai ki yaha yoga kI ucctama siddhi hai, dRzya rupa meM isase prabhAmaNDala banatA hai aura sAdhaka ke andara pracaNDa teja utpanna hotA hai tathA phala mukti hai| kintu Aja ke mAnavoM kI zArIrika kSamatA itanI nahIM hai ki ve usa pracaNDa teja ko saha sakeM aura mukti prApta kara skeN| zarIra sthita cakro kI pUrI jAnakArI ke bAda aba maiM cAhatA hU~ ki Apako zarIra zithilIkaraNa ke bAre meM bhI kucha batA duuN| tanAva mukti - zarIra zithilIkaraNa kAyotsarga kA hI eka aMga hai| isase zArIrika aura mAnasika tanAva samApta hokara naI sphUrti aura UrjA prApta hotI hai, zarIra meM halkApana AtA hai| sirpha zArirIka lAbha hI adhyAtma sAdhaka kA lakSya nahIM hotA, aura isase svAnandAnubhUti bhI nahIM hotii| isalie zarIra zithilIkaraNa ke sAtha vyutsarjana kA cintana bhI Avazyaka hai| smRti ke citra, mana kI duniyA hai| mana kI duniyA spaSTa hue binA svacchatA AtI hI nahIM haiN| 339
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutsarjana kisakA? sabhI saMyogaja vastuoM kaa| kyoMki bAhya saMyoga hI svAnandAnubhUti ke pramukha bAdhaka tatva haiN| jaisA ki kahA hai saMyogato duHkhamaneka bhedaM, yatoznute janmavane shriirii| tatastridhAso parivarjanIyo, yiyAsanA nivRttmaatmniinaam| ata: zithilIkaraNa ke sAtha-sAtha adhyAtma sAdhaka bhAvanA bhAtA haiM yaha bhavana, Asana, vastra, zarIra Adi sabhI bAhya vastue~ saMyogaja hai, merI nahIM hai| viSaya-kaSAya Adi kI bhAvanAe~ bhI parajanya hai, karmodaya se ho rahI haiN| maiM to eka mAtra zuddha, buddha-cidrUpa AtmA hU~, jJAna-darzana hI merA svabhAva hai isI meM ramaNa karanA merA lakSya/kartavya hai| usake antara se bhAva-pravAha bahatA hai zuddhoDaha, buddhoDaha, sarvaciddha poDahaM dhvaniyA~ isa bhAvanA-pravAha ke sAtha-sAtha zubha aura zuddha Avega meM usake mukha se dhvaniyA~ prasphuTita hotI 1. arham 2. OM hIM ahaM ahaM arham 3. manovijetA jagatovijetA 4. cidAnanda rUpaM namo vItarAgaM aura phira 5. arihaMte saraNaM pavajAmi, siddhe saraNaM pavajami, sAhU saraNaM pavajAmi 6. cAra zaraNa duHkhaharaNa jagata meM, aurA na zaraNa koI hogA / jo bhavi prANI kare ArAdhana, usakA ajara amara pada hogaa| Apa bhI sAdhaka haiN| svAnandAnubhUti dhyAna sAdhanA meM pravRtta hue haiN| maiMne Apako isa dhyAna sAdhanA kI paddhati btaaii| Apa sabhI ne hadayaMgama kii| merA vizvAsa hai ki Apa mere dvArA batAI haI vidhi se dhyAna sAdhanA kareMge aura svAnandAnubhUti kA amRta rasa pAna kreNge| anta meM, do zabda maiM svAnandAnubhUti ke bAre meM bhI kaha duuN| yoM to svAnandAnubhUti kA svarupa zabdoM meM vyakta nahIM kiyA jA sktaa| yaha to gUMge kA guDa hai, jo cAkhe, vahI jAne batA nahIM sktaa| kintu phira bhI kucha AbhAsa to Apako karA hI duu| svAnandAnubhUti meM tIna zabda hai -sva, Ananda aura anubhuuti| sva kA abhiprAya hai aatmaa| kaSAya AtmA nahIM, zuddha aatmaa| ApakI, merI, sabakI, sabhI bhavya prANiyoM kI AtmA Anandamaya hai| Ananda AtmA kA svabhAva hai| arihaMta bhagavAna ke cAra anantacatuSTayoM meM anantamukha kahA gayA hai| vaha sukha hI AtmA kA anandamaya svabhAva hai| isIlie AtmA ko sacidAnandaghana 340 deha kI thakAvaTa kA to upacAra hai kiMtu mana kI thakAvaTa kA upacAra nhiiN|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI kahA jAtA hai| isI Atmika Ananda kI anubhUti karanA, anubhava meM lAnA, isa lAnA isa sukha kA rasAsvAdana karanA svAnandAnubhati hai| meM vizvAsa ke sAtha kahAtA hU~ ki uparivarNita dhyAna paddhati kI sAdhanAsa karake Apa avazya hI usa Atmika Ananda kA anubhava kareMge, jo alaukika hai, acintya hai, anupama hai, jisakI tulanA meM saMsAra kA bar3e se bar3A sukha bhI kisI ginatI meM nahIM hai| merI bhAvanA hai-Apa isI svAnandAnubhUti meM nimagna hoN| * moha aura prema meM bar3A pharka hai| moha kisI kSaNa TUTa sakatA hai palaTa sakatA haiM athavA ThIka viparIta dizA meM bhI daur3a sakatA haiN| moha kI camaka-damaka mAtra svArtha yA tRpti pUrNa hone taka hI hotI hai| jabaki prema meM kiMcita bhI parivartana nahI hotaa| isame kucha bhI prApta karane kA bhAva nahI haiM, mAtra dene kI icchA hotI hai| prema to detA haiM, detA rahatA hai AjIvana detA rahatA/prema meM lUTa-khasoTa nhiiN| mAnava jaba parAsta hotA hai, hAratA hai, taba bhI apanA doSa dekhane jitanA nirmala-pavitra nahIM bana sktaa| 351