Book Title: Dhyan Dipika Sangraha Granth Hai Author(s): Vinaysagar Publisher: ZZ_Anusandhan Catalog link: https://jainqq.org/explore/229583/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 upAdhyAya sakalacandrakaNi racita dhyAna - dIpikA (saMskRta) saMgraha grantha hai anusandhAna 47 - svAsthya kI dRSTi se evaM mana ko sAdhita karane kI dRSTi se jIvana meM yoga kA viziSTa prabhAva hai| yoga kI sAdhanA se hI vyakti yogI banatA hai aura triyoga ko svAdhIna kara kevalajJAnI banakara siddhAvasthA ko bhI prApta hotA hai| prAcIna yoga ke sambandha meM sAdhanA kI praNAlI avazya rahI hogii| AcArAMgasUtra meM prayukta vipaSya zabda ko lekara yaha siddha hai ki usa samaya bhI dhyAna sAdhanA kI praNAlI thii| jinabhadragaNi kSamAzramaNa kRta dhyAnazataka prAcInatama grantha mAnA jAtA hai / Apta AcArya haribhadrasUri ne Avazyaka sUtra kI bRhaTTIkA meM isa grantha ko pUrNa rUpa se uddhRta kiyA hai| AcArya haribhadra ke yoga sambandhI cAra grantha prApta hote haiM aura kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya kA yogazAstra prasiddha hI hai / nyAyAcArya yazovijayajI kA bhI yoga sambandhI viSayoM para adhikAra thA ma. vinayasAgara dhyAnadIpikA nAmaka grantha ke do saMskaraNa prApta hote haiM / eka saMskaraNa saMskRta bhASA kA jisake praNetA upAdhyAya sakalacandragaNi mAne gae haiM / sakalacandragaNi ke isa grantha kA ullekha 'jinaratnakoSa' aura 'jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa' meM bhI kiyA gayA hai / jinaratnakoSa ke anusAra sakalacandragaNi kRta dhyAnadIpikA ki eka prati DelA upAzraya, ahamadAbAda meM surakSita hai / sambhavata: isa prati kA yA anya prati kA upayoga karake yoganiSTha AcArya vijayakesarasUrijI mahArAja ne vistRta vivecana / TIkA likhI / isakA prakAzana mukti candra zramaNa ArAdhanA TrasTa, pAlItANA se san 2001 meM huA hai / AcAryazrI ne isakA anuvAda gujarAtI meM kiyA thA aura hindI anusAra pro. bAbUlAla TI. paramAra ne kiyA thaa| anuvAdaka zrI vijayakesarasUrijI mahArAja svayaM hI yoganiSTha sAdhaka the, apane anubhava ke sAtha isa vistRta vivecana ko likhA hai, jo ki yogasAdhakoM ke lie atyanta upayogI hai / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArca 2009 77 dUsarA grantha dhyAnadIpikA catuSpadI ke nAma se rAjasthAnI bhASA meM hai| isa catuSpadI ke praNetA cauvIsI aura adhyAtmagItAkAra upAdhyAya zrI devacandajI haiM / jo ki 'yugapradhAna jinacandrasUri kI paramparA meM rAjasAgara ke ziSya the| isa catuSpadI kI racanA vikrama saMvat 1766 mulatAna meM kI gaI hai| bhaNasAlI gotrIya miThumala ke Agraha se yaha racanA kI gaI hai| yaha racanA cha: khaNDoM meM hai aura yoganiSTha svargIya AcArya zrI buddhisAgarasUri ne sampAdana kara zrImad devacandra bhAga-1 meM vikrama saMvat 1974 meM prakAzita kiyA hai| jaisA ki upAdhyAya devacandajI ne isa catuSpadI kI prazasti ke rUpa meM likhA hai ki maiMne zubhacandrAcArya kRta jJAnArNava grantha jo saMskRta bhASA meM hai usakA rAjasthAnI bhASA meM anuvAda kiyA hai, jisameM aTThAvana DhAleM haiM - paMDitajana manasAgara ThANI, pUraNacaMdra samAna jI / subhacaMdrAcArijanI vANI, jJAnIjana mana bhANI jI // dhyAnaka0 2 bhavika jIva hitakaraNI dharaNI, pUrvAcArija varaNI jI / graMtha jJAnArNava mohaka taraNI, bhavasamudra jalataraNI jI / dhyAnaka0 3 saMskRtavANI paMDita jANe, sarava jIva sukhadANI jI / jJAtAjanane hitakara jANI, bhASArUpa vakhANI jI / dhyAnaka0 4 DhAla aThAvana SaDa adhikAru, zuddhAtamaguNa dhAru jI / Akhe anupama zivasukhavAru, paMDitajana urahAru jI // dhyAnaka0 5 upAdhyAya devacandrajI to dhyAnadIpikA grantha kA AdhAra zubhacandrAcArya kRta jJAnArNava ko mAnate haiM / jabaki sakalacandragaNi ne isakA koI ullekha nahIM kiyA hai| ataH jJAnArNava kA aura sakalacandragaNi kRta dhyAnadIpikA kA samIkSaNa Avazyaka hai / zubhacandrAcArya racita jJAnArNava grantha, jaina saMskRta saMrakSaka saMgha, solApUra se san 1977 meM sAnuvAda prakAzita huA thA / isake anuvAdaka paMDita bAlacandra zAstrI the / isakA racanA kAla 12vIM zatAbdI ka hai / isameM 37 adhikAra haiM / zloka saMkhyA 2230 hai / jJAnArNava kI eka TIkA labdhivimalagaNi kRta zvetAmbara pratIta hotI hai / racanA samaya 1728 aura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anusandhAna 47 lekhakAla 1730 hai / isakI prati digambara jaina mandira godhoM kA jayapura, vesTana naM. 194 hai / yaha labdhivimala zvetAmbara jaina yati hI pratIta hotA hai / ( rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI caturtha bhAga pR. 108, naM. 1393) sakalacandragaNi kRta dhyAnadIpikA meM kula 206 padya haiM / donoM granthoM ko dekhane para aisA pratIta hotA hai ki jJAnArNava viSayAnusAra 39 vibhAjana meM prApta hotA hai jabaki dhyAnadIpikA meM vibhAjana nahIM hai kintu anukaraNa to jJAnArNava ke anusAra hI hai / aisA pratIta hotA hai ki jJAnArNava kA yaha saMkSipta saMskaraNa ho / dhyAnadIpikA meM lagabhaga 25 padma to vaise ke vaise hI isameM uddhRta haiM / lagabhaga 30 padyoM ke prathama caraNa yA caraNoM kA sAmya hai / tulanA kI dRSTi se dekhiye : dhyAnadIpikA ekacintAnirodho yastaddhyAnaM bhAvanAH parAH / anuprekSArthacintA vA dhyAnasantAnamucyate // 66 // vItarAgo bhavet yogI yatkiJcidapi cintayan / tadeva dhyAnamAmnAtamato'nye granthavistarAH // 68 // aniSTayogajaM cAdyaM paraM cessttviyogjm| rogArttaM ca tRtIyaM syAt nidAnArthaM caturthakam // 70 // rAjyaizvaryakalatraputravibhavakSetrasvabhogAtyaye / cittaprItikaraprazastaviSayapradhvaMsabhAve'thavA / santrAsapramazokamohavivazairyaM cintyate'harnizam / tatsyAdiSTaviyogajaM tanumatAM dhyAnaM manoduHkhadam // 73 // dRSTazrutAnubhUtaistaiH padArthaizcittaraJjakaiH / viyoge yanmanaH klezaH syAdArttaM ceSTahAnijam // 74 // jJAnArNava eka cintAnurodho yastaddhyAnaM bhAvanAH parAH / anuprekSArthacintA vA tajjJairabhyupagamyate // 1195 // vItarAgo bhavedyogI yatkiJcidapi cintayet / tadeva dhyAnamAmnAtamato'nye pranyavistarAH // / 2029 / / aniSTayogajanmAdyaM tthessttaarthaatyyaatprm| rukprakopAnRtIyaM syAnnidAnAturyamaGginAm // 1203 // rAjyaizvaryakalatrabAndhavasuhRtsaubhAgyabhogAtyaye, cittaprItikaraprasannaviSayapradhvaMsabhAve 'thavA / santrAsazramazokamohavivazairyakhidyate'haniza tatsyAdiSTaviyogajaM tanumatAM dhyAnaM kalaGkAspadam // 128 // dRSTazrutAnubhUtaistaiH padArthaizcittaraJjakai / viyoge yanmanaH khinnaM syAdArtaM tadvito yakam // 1209 // 6 dhyAna dIpikA ke padhAGka koSThaka rahita haiM aura jJAnArNava ke padyAGkaH koSThaka sahita haiM / 75 (1210); 78 (1214 ); 82 (1225 ); 87 (1239); 88 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArca 2009 (1238); 90 (1249); 96 (1264); 117 (1324); 120 (1621); 123 (1640); 142 (1886); 143 (1887); 144 (1888); 145(1889); 146 (1890); 148 (1892); 154 (1920); 168 (2076); 173 (1505); 174 (1506); 175 (1507); 178 (1575); 192 (2125); 197 (2148); 198 (2149); 181 (2114); 199 (2152) prArambhika caraNoM kI tulanA kIjie : 12 (1283); 21 (117); 32 (180); 37 (194); 43 (117); 47 (270); 55 (288); 61 (1168); 72 (1206); 92 (1251); 96 (1264); 100 (1462); 112 (1283); 129 (1690); 130 (1269); 137 (1877); 138 (1878); 139 (1880); 147 (1891); 162 (1992); 170 (1941); 178 (1574); 181 (2114); 200 (2152) isa tulanAtmaka adhyayana se pratIta hotA hai ki jJAnArNava kA AdhAra lekara sakalacandragaNi ne saMgraha grantha ke rUpa meM isa dhyAna dIpikA kA nirmANa kiyA hai / kucha zloka pUrNa rUpa se kucha eka caraNa ke rUpa meM uddhRta karake zeSa zlokoM kI racanA svayaM ne kI ho / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki yaha maulika grantha na hokara jJAnArNava kA AbhArI hai|| sambhava hai zrI hemacandrAcArya kRta yogazAstra ke sAtha tulanA karane para aneka padya yathAvat prApta ho sakate haiN| anuvAdaka zrI vijayakesarasarijI mahArAja ne dhyAna dIpikA ke zloka saMkhyA 206 meM nimna padya uddhRta kiyA hai jo ki jJAnArNava meM nahIM hai : "candrArkadIpAlimaNiprabhAbhiH kiM yasya citte'sti tamo'stabodham / tadantakI kriyatAM svacitte jJAnyaMgina: dhyAnasudIpikeyam // 206 // " isa zloka ke anuvAda meM kartA ke sambandha meM AcAryazrI likhate "isa zloka ke prArambha meM Aye hue candra zabda se isa grantha ke kartA sakalacandra upAdhyAya kA nAma bhI prakaTa hotA hai, kyoMki pUrNimA kA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 47 candra sakala-akSaya-akhaMDa-pUrNa hotA hai aura usa para se kartA sakalacandra ne apanA gupta nAma isameM chipAyA hai| aura arka, dIpAli aura maNi ke saMkhyA vAcaka aMkoM kI ginatI para se yaha grantha saMvat 1621 meM racA gayA ho yaha bhI sUcita hotA hai / " (pRSTha saMkhyA 236) isa zloka se jo sakalacandra grahaNa kiyA gayA hai vaha drAviDI prANAyAma jaisA pratIta hotA hai / spaSTataH sakalacandra kA ullekha ho aisA pratIta nahIM hotA hai| usI prakAra arka, dIpAlI aura maNi se nirmANa saMvat kA grahaNa kisa AdhAra se kiyA hai pratIta nahIM hotA / merI dRSTi meM ina zabdoM se 1621 nikAlanA duSkara kArya hai| yaha sambhava hai ki grantha kI prAnta puSpikA meM "zrI sakalacandragaNi kRtA dhyAnadIpikA' likhA ho aura usI ke AdhAra para anuvAdaka AcAryazrI ne isa grantha ko zrI sakalacandragaNi kRta mAnakara hI ullekha kiyA ho / yaha nirNaya karanA vijJoM kA kArya hai ki yaha dhyAna dIpikA jJAnArNava ke AdhAra se banA huA saMgraha grantha hai yA maulika grantha hai ? zrI sakalacandropAdhyAya zrI vijayahIrasUrijI ke rAjya meM vidyamAna the| acche vidvAn the| sataraha bhedI pUjA Adi inakI prasiddha kRtiyA~ haiM / zrI desAI ne kucha racanAoM ko 1644 ke pUrva aura kucha racanAoM ko 1660 ke pUrva mAnA hai / ata: inakA samaya 17vIM zatAbdI hai / Clo. prAkRta bhAratI jayapura