Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. dharmadivAkara zrI cothamalajI mahArAja janma ane bAlyakALa : bhAratanI puNyabhUmi aneka karmavIro, zUravIro, dharmavIronA janmathI sadA pavitra rahI che. temAMya mAlavabhUmimAM to aneka saMto temaja tapasvIo uparAMta vikramAditya jevA pratApI, vidyAvyAsaMgI ane prajAvatsala rAjAono janma thayo hato. A ja bhUmimAM, madhyapradezanA nImaca' nagaramAM saMvata 1934nA kArataka suda 13 ne ravivAre mAtA kesarabAInI kUkhe eka zizuno janma thayo. tenA pitA gaMgArAmajI eka AcAraniSTha ane dharmapremI, sadgRhastha hatA. temanA ghare avAranavAra sAdhu-sAdhvIo AvatAM. tethI sarva kuTuMbIjanone temanA darzanano lAbha saheje saheje maLI raheto. nAma-vivecana ; bALakanA janmathI sArAya parivAramAM harSA mAto nahoto. vidvAna brAhmaNo-jyotiSIo dvArA A bALakanuM nAma 'cothamala' rAkhavAmAM AvyuM. cothano artha cAra thAya che. cAranA AMkaDAnI vizeSatA nIce pramANe jANavI : (1) mokSamArgamAM jJAna, darzana ane cAritra pachI cothuM aMga 'tapa' gaNAya che. koTi varSamAM karelAM karmo tapa karavAthI naSTa thaI jAya che. (2) pAMca - 130
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadivAkara zrI cothamalajI mahArAja 131 mahAvratomAM cothA "brahmacaryane DhAla samAna gaNavAmAM Ave che. brahmacaryane AtmasAdhanAnuM sarvocca aMga mAnavAmAM Ave che. (3) dharmanA cAra bhedomAM cotho bheda bhAva" che. dharmamArgamAM bhAva mukhya che. tenA dvArA mukti prApta thaI zake che. (4) cauda guNasthAnakomAM cothuM guNasthAnaka samyakatva che. tene AdhArazilA gaNIne mokSamArgano prAraMbha thAya che. bhAratamAM prAcIna kALathI evuM mAnavAmAM Ave che ke, "vyaktinA nAmathI paNa vyaktino prabhAva avazya paDe che." parivAra : cothamalajI mahArAjane be bhAI ane be baheno hatAM. moTA bhAInuM nAma kAlUrAma ane nAnA bhAInuM nAma phatehagaMda hatuM. navalabAI tathA suMdarabAI e be baheno hatI. cothamalajI sAta varSanA thayA tyAre pitAjIe temane vidyA-adhyayana mATe skUlamAM mUkyA. bALakamAM kuzAgrabuddhi hovAthI akSarajJAna temaja hindI, urdU, aMgrejI, gaNita vagere viSayonuM jJAna teNe zIghratAthI prApta karyuM. bALapaNathI ja navAM navAM pustako vAMcavAno zokha hovAthI jyAre paNa samaya maLato tyAre teno teo saduupayoga karI letA. temane saMgItano paNa zokha hato. gharamAM dhArmika vAtAvaraNa hovAthI gaMbhIratA ane vinaya jevA guNo temanAmAM bAlyAvasthAthI ja hatA. vairAgya pharANA: cothamalajInI uMmara 13 varSanI thaI tyAre gharamAM dhArmika vAtAvaraNa hovA chatAM temanA moTA bhAIkAlUrAmajIne bahAranA kusaMgane kAraNe jugAra ramavAnI Adata paDI gaI hatI. tenA kAraNe eka divasa rAtre temane satata jItatA joIne mitroe gaLuM dabAvIne mArI nAkhyA. AthI kizora cothamalajI samajI gayA ke vyasananuM pariNAma du:khada hoya che. A prasaMgathI temanI gaMbhIratA vadhI gaI. kAlUrAmajInA mRtyuthI gaMgArAmajIne vRddhAvasthAmAM bhAre AghAta lAgyo. mAtA kesarabAI ane cothamalajI temanI sevAmAM rAta-divasa rahevA lAgyAM. chatAM vi.saM 195mAM zrI gaMgArAmajIno svargavAsa thayo. AthI mAtA-putranuM jIvana duHkhamaya thaI gayuM, paNa banne jaNAM saMskArI hovAthI potAnA vicAromAM vairAgyabhAva vadhAratAM gayAM. mAtA kesarabAInA du:khanI kalpanA thaI zake tema nathI chatAM kizora cothamalajIno bhAra temanA mAthe hato, tethI tene kAma para lagADavo ane tenuM gRhasthajIvana zarU karavuM-A be kArya pUrAM thaI jAya pachI pote tarata ja dIkSA laI leze tevo temaNe nizcaya karyo. cothamalajInI uMmara 16 varSanI thaI tyAre mAtA temaja kuTuMbIjanoe temane lagnabaMdhanamAM bAMdhI devAno nirNaya karyo. temanAM lagna pratApagaDha(rAjasthAna)nA nivAsI zrI pUnamacaMdajInI putrI mAnakuMvara sAthe 1950mAM thayAM. temanAmAM vairAgyanI bhAvanA pahelethI hovAthI arthopArjana karatAM dhamAMpArjana karavAnI icchA vadhAre rahetI hatI. te vakhate nImacanagaramAM avAra-navAra saMtonuM Agamana thatuM. teo vadhAre samaya temanI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 arvAcIna jaina jyotirdharo pAse rahI sevA ane dharmazravaNa karatA, mAnA kesarabAI pAga sAthe jatAM. eka vAra temaNe putra samakSa dIkSA levAnI potAnI bhAvanA prakaTa karatAM kahyuM ke, mArA AmAnuM kalyANa karavA icchuM chuM." A sAMbhaLIne cothamalajIe mAtAjIne kahyuM ke tamArI icchA prazaMsanIya che. huM paNa tamArA mArge cAlavAnI hArdika IcchA dharAvuM chuM, tethI Apa mane paNa AjJA Apo.' putramAM rahelA A vairAgyabhAvane jANatAM hovA chatAM mAnAe kahyuM, "beTA, tArA vivAha thaI gayA che. tethI atyAre gRhastha dharmanuM pAlana karo. uMmara paripakava thAya tyAre dIkSA laI zakAya che. cothamalajI bolyA, "A mAnavazarIra bhogo mATe nathI, paraMtu tapa ane saMyama mATe che. huM dIkSA levA mATe daDhasaMka9pa chuM." mAtAne lAgyuM ke putra vairAgyamAM TakI zakaze tethI temaNe AjJA ApI. sAthe sAthe patnI mAnakuMvaranI AjJA pAga mAMgavAnuM kahyuM. cothamalajIe vinamrabhAve patnI pAse saMmati mAgI paNa te virodha karavA lAgI ke, huM paNa dIkSA na lauM ane tamane paNa AjJA na ApyuM. A bAju sasarAne jANa thatAM teone putrInI ciMtA thavAthI cothamalajIne dIkSA na levAnuM samajAvavA lAgyA. A uparAMta keTalIka pratiSThita vyaktioe, vRddhajanoe ane kuTuMbIjanoe temane rokavAno ghaNo prayAsa karyo paNa aMte te nirarthaka nIvaDyo. te badhAne javAba ApatAM comalajIe kahyuM, "gRhasthAzramamAM dharma pALavAnI teTalI suvidhAo nathI jeTalI sAdhujIvanamAM che. mATe AtmakalyANa arthe sAdhujIvana bahu jarUrI che. A saMdarbhamAM bIjA saMsArIo dvArA thayelAM paNa keTalAka parISaha temane sahana karavA paDyA; paraMtu vairAgyamAMthI teo jarA paNa vicalita thayA nahi, kAraNa ke temano vairAgya jJAnagarbhita hato. pahelAMnA jamAnAnAM dIkSAthInAM kuTuMbIjanonI saMmati vinA jaina sAdhuo koI paNa vyaktine dIkSA ApatA nahotA. saMgha paNa tevI dIkSAne mAnyatA Apato nahIM. A mAtA-putranI dIkSA mATe vilAMbanuM kAraNa banyuM. paraMtu cothamalajIne zIdhra dIkSA levAnI bhAvanA hovAthI mAtAe temane jaNAvyuM ke jo sAdagIpUrNa dIkSA levI hoya to jaladI thaI zakaze, paNa bAhya ADambarapUrvaka dIkSA levI hoya to pratIkSA karavI paDaze, A prastAva gurudeve mAnya rAkhyo ane vi. saM. 195ra nA phAgaNa suda pAMcama ne ravivAranA divase teo pU. kavivarya hIrAlAlajI mahArAjanA ziSya banI gayA. cothamalajInI dIkSAnA be mahinA pachI mArA kesarabAIe mahAsatI zrI phadIjI pAse dIkSA aMgIkAra karI. Ama vIramAtA ane vIraputra sAdhanA dvArA potAnuM AtmakalyANa karavA lAgyAM. vihAra dvArA AtmakalyANa : navadIkSita muni cothamalajI mahArAje prathama cAturmAsa vi. saM. 1953mAM gurudeva zrI hIrAlAlajI mahArAjanI nizrAmAM chAvaNImAM karyA. tyAM dazavaikAlika tathA opapAtika sUtronuM adhyayana karyuM. A uparAMta anya sthaLoe vihAra karatAM karatAM adhyayana ane abhyAra karanA gayA.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadivAra zrI cothamalajI mahArAja 133 mAtA kesarakuMvarajI tathA mAnakuMvarajI svargavAsa:ratalAmamAM vi. saM. 1962mAM cAturmAsa cAlatA hatAM. tyAM mAtA kesara kuMvarajI mahArAjanuM svAzya bagaDayuM hovAthI temaNe saMthAro grahaNa karyo ane bIje divase temano svargavAsa thayo. aneka zahero ane gAmaDAMmAM vihAra karatAM karatAM temane gurujInI AjJA thaI ke pratApagaDhamAM jAo ane sAMsArika saMbaMdhe potAnI patnIne sadbodha Apo. temanAmAM mohanuM baMdhana hatuM ja nahIM paraMtu manamAM evI vicAraNA cAlatI hatI ke sasarA ane mAnakuMvara AvezamAM AvIne temane gRhasthanAM kapaDAM paherAvI na le. A badhI paristhiti hovA chatAM teo gurunI AjJA mAnIne pratApagaDha gayA. temanuM pravacana bajAramAM rAkhavAmAM AvyuM hatuM. temanA AgamananI khabara mAnakuMvara ane sasarAne paDI. sasarAjI pote na AvyA paNa mAnakuMvara pravacana sAMbhaLavA AvI hatI. cothamalajIne koI paNa prakAre saMghamAMthI pAchA lAvavA mATe te mandasaura, jAvarA gaI. teNe kahyuM ke eka vAra mane temane maLavA do, pachI teo jema kaheze tema huM karIza. tenI icchAno svIkAra thayo ane cothamalajI mahArAje cAra-cha zrAvaka-zrAvikAo tathA keTalAka sAdhuonI hAjarImAM tene bolAvI. teNe AvIne kahyuM, "tame mane choDI saMyama grahaNa karyo, have huM zuM karuM? konA sahAre jiMdagI vitAvuM?" mahArAjazrIe gaMbhIra avAje kahyuM, "tAro ane mAro aneka janmomAM sAMsArika saMbaMdha thayo. paraMtu dharmasaMbaMdha thayo nathI. dharma ekamAtra sAcA AdhArarUpa che. mAruM kahyuM mAno to dharmano AkAya grahaNa karIne sAdhvI bano. te ja tamArA mATe koyakara che." saMtanA pravacanathI koI paNa vyaktinuM hRdaya pIgaLI jAya che. mAnakuMvaramAM paNa vairAgyanI bhAvanA jAgRta thaI. teNe dIkSA ApavA mATe vinaMtI karI. vi. saM. 1967 vijayAdazamInA divase mAnakuMvara, sAdhvI mAnakuMvara banI gaI. mahAsanI mAnakuMvarajIe cha varSa sudhI vividha prAranI tapa-ArAdhanA karI. potAno aMtima samaya najIka joI saMthAro karyo ane zrAvaNa suda 10 vi. saM. 1973nA divase temano svargavAsa thayo. saMpradAyAtIta prabhAvazALI vyakitatva: zrI jena divAkara mahArAja eka saMpradAyanA vizeSa saMta hovA chatAM bIjA saMpradAyonI mahAnatAno Adara karatA. teo sneha ane sadabhAva dvArA paraspara maitrIbhAva sthApavA mAMgatA hatA. pote kaSTa sahIne paNa bIjAne AnaMda ApavA mAMgatA hatA. temanAmAM dharma ane jIvanano marma samajavAnI adbhuta kSamatA hatI. jAtivAda, paMthavAda, prAMtavAdathI upara AvIne temaNe mAnavane mahAmAnava banavAnI preraNA ApI. temanAmAM apAra sAhasa, ciMtanazIlatA ane bIjAo pratye svAbhAvika snehabhAva hato. temanuM manobaLa meru parvatanI jema acaLa ane aTaLa hatuM. teoe vyavahArakuzaLatAthI badhA lokonAM mana jItI lIdhAM hatAM ane saMyama-sAdhanA dvArA attaraMgane vikasAvyuM hatuM. jeo temanA saMparkamAM AvatA te temanA svaccha hRdaya ane saraLatApUrNa vyavahArathI prabhAvita thayA vagara rahetA nahi. temanuM vyaktitva ane kRtitva kharekhara bahumukhI hatuM.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 arvAcIna jaina jyotirdharo ahiMsAthI svAra kalyANa: temanA pravacanamAM hindu ane musalamAna badhA loko AvatA ane pravacana sAMbhaLI durbasanono tyAga karI potAnuM jIvana dhanya banAvatA. bhAratanI janatAnuM naitika jIvana unnata banAvavA ane ahiMsAno pracAra-prasAra karavA jena divAkarajI mahArAje je yogadAna ApyuM te avismaraNIya che. temaNe potAnA vyaktitvathI ane potAnI asAdhAraNa vakatRtvazaktithI moTA moTA rANA, mahArANA, adhikArI, vidvAna, zeTha, zAhukArane prabhAvita karI yathAzakti jIvadayA tathA ahiMsAno vyApaka pracAra karyo. te yugamAM A eka mahAna camatkAra hato. jaina dharmamAM ahiMsAdharmanuM vizuddha rUpa batAvyuM che. bhAratanA samasta dharmapracArakoe paNa ahiMsA, dayA, karuNA vagere para bhAra mUkyo che, paraMtu jeTalI sUkSmatAthI jainAcAryoe ahiMsAkaruNAno pracAra karyo che te kharekhara addabhuta ane vaMdanIya che. zrI jenadivAkara cothamalajI mahArAje jayAM paNa vihAra karyo tyAM temanA pravacanothI zAsakavarga prabhAvita thaI jato ane temane bheTa dharavAnI IcchA karato tyAre teo kahetA : tyAga karo, dayA ane sadAcAranA pracAramAM sahayogI bano." teo mahArASTra, madhyapradeza, rAjasthAna, hariyANA, paMjAba vagere prAtomAM vihAra karIne lokomAM ahiMsaka banavAno saMdezo phelAvatA rahyA. vANInA jAdUgara : parama zraddheya zrI divAkarajI mahArAja vANInA jAdugara che. temanI vANI zronAo para ajaba prabhAva pADe che. temanI anubhavavANIthI zrotAonA mana para bhAre asara thatI ane temane jIvana sudhAravA mATe tatpara karI detI. temanI vANIthI keTalAya loko hRdayaparivartana karI potAnA pAponuM prAyazcitta karatA thayA. teoe pravacano dvArA vArAMganAone sajajana nArIo banAvI, zikArIonAM zastro pheMkAvI dIdhAM, dArU ane bIDI-sigAreTanA vyasanIone nirbasanI banAvyA tathA adhArmikone dharmanI zItaLa chAyAmAM AvatA karI dIdhA. sAcA saMta-sArA vakA : upadeza] jaina divAkara zrI cothamalajI mahArAja potAnAM pravacano sAdI saraLa bhASAmAM ApatA. teo sadA saraLa viSaya pasaMda karatA. gaMbhIra ane dArzanika prazno teo evI rIte rajU karatA ke zrotAone bhArasvarUpa pratIta na thAya. teonAM pravacano e kevaLa vANI-vilAsa nathI paNa jIvana-nirmANanI kaLA che. temanAM pravacanomAM jaina AgamanAM rahasyo, vaidika paraMparAnA graMtho, subhASito, paMktio, gAthAo ane urdunI zAyarIo tathA saMgItano madhura samanvaya thato hovAthI zrotAone kalAko sudhI te sAMbhaLatAM kaMTALo Avato nahIM. pravacanamAM koI vAra jaina lokakathAo ane bauddhakathAo AvatI, kyAreka sAmAjika kurUDhio para, lokadhAraNAo para kaTAkSa AvatA to koI vAra vIrarasanI gaMgA pravAhita thatI. koI vAra hAsyarasa to koIka vAra zAntarasano pravAha vaheto. temanA pravacanamAM hindu, musalamAna, pArasI, khristI vagere aDhAreya varaNanA loko potAno bhedabhAva bhUlI upasthita thatA ane temanI vANIno lAbha letA tethI samavasaraNanI racanA jevuM lAgatuM hatuM. temanI vANImAM amRtano akSaya srota vaheto hato.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadivAkara zrI cothamalajI mahArAja samAja-sudhAraNA : samAja-sudhAraNA mATe je kArya cothamalajI mahArAje karyuM che te anupama che. paraMparAthI cAlI AvatI kuruDhio ane aMdhavizvAso dUra karAvI, bALavivAha ane vRddha-vivAha jevI kuprathAo sadAne mATe baMdha karAvI, kanyA-vikraya ane mRtaka-bhojana baMdha karAvyAM. devI-devatAo para caDhatA pazurbala jevI bhayaMkara kuruDhi baMdha karAvI, aspRzyatAnuM kalaMka dUra karAvyuM, jelanA kedIone pharI bhaviSyamAM AvuM duSkarma na karavAnI pratijJA levaDAvI, temaja kasAI, camAra, cora vagerenAM hRdayaparivartana karAvyAM. vaizyAvRtti sAmAjika jIvana mATe eka kalaMka ane patananuM drAra che, te dUra karAvyuM. kharekhara, temanA upadezomAM samAja sudhAravAnI mahAna zakti hatI. saMgaThana-nirmANanA preraka : jaina divAkarajI mahArAja saMgaThananuM mahattva khUba samajatA hatA. samAja-sudhAraNA ane maMgaLakArI kAryo temanA saMcAlana dvArA thatAM. teoe bAlotarA, vyAvara, pIpalodA, udayapura vagere aneka sthaLo para mahAvIra jaina mahAmaMDaLa' tathA 'jaina maMDaLo'nI sthApanA karI. ratalAmamAM 'jainodaya prakAzana samiti'nI sthApanA karI. tyAMthI satsAhityanuM prakAzana paNa thatuM. rAyapura, delavADA, sanavADA, gogUMdA vagere sthaLo para bALakone dhArmika zikSaNa ApavA mATe "jaina pAThazALA"nI sthApanA karI. jodhapuramAM mahilAzrama, ahamadanagaramAM 'osavAla nirAAita phaMDa', mandauramAM 'samAja hitaiSI zrAvaka maMDaLa', cittoDagaDhamAM "caturtha jaina vRddhAzrama" vagere aneka saMsthAo temanI preraNAthI sAmAjika kAryo karatI hatI. 135 sAhityanI racanA : mahAna sarjaka : uttama mAnavajIvananA sarjakanI sAthe sAthe jaina divAkarajI mahArAja utkRSTa sAhityanI racanA karanAra mahAna lekhaka paNa hatA. A kSetramAM temanI pratibhA bahumukhI hatI. temaNe gadya ane padya baMnemAM sAhitya racyuM che. lokagIta, bhajana, gajhala vagerenI sAthe sAthe jIvanane preraNA ApanArA sAhityanI tathA dhArmika sAhityanI paNa racanA karI. temanI 30 padyaracanAomAM 19 jIvanacaritra ane 11 bhajanasaMgraha che. A racanAo vAMcatAM pAka bhAva-vibhora banI jatA hatA. bhagavAna mahAvIranuM Adarza jIvana, jambukumAra ane pArzvanAtha vagerenAM caritra temaNe gadyamAM paNa lakhyAM hatAM. jevI rIte zrIkRSNe samasta vedAMtazAstronA sArarUpa gItAno upadeza Apyo che, tevI rIte samasta jaina Agama sAhityanuM maMthana karI 'nigraMtha pravacana" nAmathI bhagavAna mahAvIranI vANInuM teozrIe saMkalana karyuM. pU. cothamalajI mahArAjanI A eka amara kRti che. te yugo-yugo sudhI prakAzastaMbhanI jema jana-samAjane preraNAdApaka banI raheze. A uparAMta temaNe ApelAM pravacano saMkalita karI 'divAkara divya jyoti'nA nAmathI 20 bhAgomAM prakAzita karavAmAM AvyAM che. ekatAnA agradUta : cothamalajI mahArAja dIkSA lIdhA pachI paNa bhinna bhinna saMpradAyomAM ekatA sthApita karavA mATe bharapUra prayAsa karatA hatA. vi. saM. 2007mAM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 arvAcIna jaine jyotirdharo koTA caturmAsamAM temaNe ekanA-bhAvanA vikasAvavA mATe digambara AcArya sUryasAgarajI. mahArAja, zvetAmbara mUrtipUjaka AcArya AnaMdasAgarajI mahArAja ane pote eka ja maMca para ekasAthe pravacana karavAno nirNaya karyo ane te phaLIbhUta thayo. vi. saM. 1953mAM teozrInuM cAturmAsa sAdaDImAM hatA tyAre "jainaprakAza"nA saMpAdaka zrI jhaveracaMda jAdavajI kAmadAra samakSa teozrIe potAnA ekatA saMbaMdhI vicAro prakaTa karyA hatA, je nIce pramANe che : (1) badhA sAdhu-sAdhvIo eka sthAna para samelana kare. (2) sAdhuonI samAcArI ane AcAra-vicAranI praNAlI eka ja hoya. (3) sthAnakavAsI saMdho taraphathI pramANabhUta zreSTha sAhityanuM prakAzana thAya. (4) koI paraspara ekabIjAnI nidA-TIkA, TippaNI na kare. (5) parva-tithiono sarvasaMmata nirNaya hovo joIe. A uparAMta, jaina samAjanI sAMskRtika ekatAne sAkAra banAvavA mATe mahAvIra jayaMtIno utsava sAmUhika rIte UjavavAnI teo preraNA ApatA. ujajaina, ajamera, AgrA vagere sthaLoe temanA prayatnothI digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI badhA saMpradAyoe haLI-maLIne bhagavAna mahAvIrano janmadivasa Ujavayo. atyAre pAga amuka sthaLo para A paraMparA cAlu rahI che. upasaMhAra: ratalAma pachI vi. saM. 2007mAM temanuM cAturmAsa koTAmAM thayA. jainasamAjanI bhAvAtmaka ekatAnA saMdarbhamAM A cAturmAsa advitIya rahyA. te daramyAna temane peTamAM vyAdhinI pIDA zarU thaI. 14 divasa sudhI A pIDA cAlu rahI ane vi. saM. 2007 nA mAgazara suda 9 ne ravivAre temano AtmA dehathI alaga thaIne amara banI gayo. jaina divAkarajI mahArAjanI pratibhA bahumukhI hanI. te prasiddha vaktA, vAmI, mahAmanISI, jagavallabha, kAntadaza ane yugapuruSa saMta hatA. te divAranI samAna camakatA ja raheze. temanI prabhA Aja sudhI satata jaina samAjane preraNA ApatI rahI che ane AgaLa paNa ApatI raheze.