Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmakA bIja aura usakA vikAsa 1 laoNrDa morle ne kahA hai ki dharmakI lagabhaga 10000 vyAkhyAe~ kI gaI haiM, phira bhI unameM saba dharmokA samAveza nahIM hotA / Akhira bauddha, jaina Adi dharma una vyAkhyAoM ke bAhara hI raha jAte haiM / vicAra karanese jAna par3atA hai ki sabhI vyAkhyAkAra kisI na kisI paMthakA avalambana karake vyAkhyA karate haiM / jo vyAkhyAkAra kurAna aura muhammadako vyAkhyA meM samAveza karanA cAhegA usakI vyAkhyA kitanI hI udAra kyoM na ho, anya dharma-paMtha usase bAhara raha jAe~ge / jo vyAkhyAkAra bAibila aura krAisTakA samAveza karanA cAhegA, yA jo veda, purANa Adiko zAmila karegA usakI vyAkhyAkA bhI yahI hAla hogA / sezvaravAdI nirIzvara dharmakA samAveza nahIM kara sakatA aura nirIzvaravAdI sezvara dharmakA / aisI dazA meM sArI vyAkhyAe~ adhUrI sAbita hoM, to koI acaraja nahIM | taba prazna yaha hai ki kyA zabdoM ke dvArA dharmakA svarUpa pahacAnanA saMbhava hI nahIM ? isakA uttara 'hA~' aura 'nA' donoM meM hai / 'nA' isa artha meM ki jIvana meM dharmakA svataH udaya hue binA zabdoMke dvArA usakA spaSTa bhAna honA saMbhava nahIM aura 'hA~' isa artha meM ki zabdoMse pratIti zravazya hogI, para vaha anubhava jaisI spaSTa nahIM ho sakatI / usakA sthAna anubhavakI apekSA gauNa ho rahegA ataeva, yahA~ dharmake svarUpake bAremeM jo kucha kahanA hai vaha kisI pAnthika dRSTikA avalaMbana karake nahIM kahA jAegA jisase anya dharmapaMtha kA samAveza hI na ho sake / yahA~ jo kucha kahA jAegA vaha pratyeka samajhadAra vyaktike anubhava AnevAlI hakIkatake zrAdhArapara hI kahA jAegA jisase vaha hara eka paMthakI paribhASAmeM ghaTa sake aura kisIkA bahirbhAva na ho / jaba varNana zAbdika hai taba yaha dAvA to kiyA hI nahIM jA sakatA ki vaha anubhava jaisA spaSTa bhI hogA / pUrva -mImAMsA meM 'athAto dharmajijJAsA' sUtrase dharmake svarUpakA vicAra prAraMbha kiyA hai ki dharmakA svarUpa kyA hai ? to uttara-mImAMsA meM 'athAto brahmajijJAsA' sUtrase jagat ke mUlatattva ke svarUpakA vicAra prArambha kiyA hai / pahale meM zrAcArakA aura dUsaremeM tattvakA vicAra prastuta hai / isI taraha zrAdhunika prazna yaha hai ki dharmakA bIja kyA hai, aura usakA prAraMbhika svarUpa kyA hai ? hama sabhI anubhava karate haiM ki hamameM jijIviSA hai / jijIviSA kevala manuSya,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazu-pakSI taka hI sImita nahIM hai, vaha to sUkSmAtisUkSma kITa, pataMga aura bekTeriyA jaise jaMtuoMmeM bhI hai| jijIviSAke garbha meM hI sukhakI zAta, ajJAta abhilASA anivAryarUpase nihita hai| jahA~ sukhakI abhilASA hai, vahA~ pratikUla vedanA yA duHkhase bacanekI vRtti bhI avazya rahatI hai| isa jijIviSA, sukhAbhilASA aura duHkhake pratikArakI icchAmeM hI dharmakA bIja nihita hai / / koI choTA yA bar3A prANadhArI akele apane ApameM jInA cAhe to jI nahIM sakatA aura vaisA jIvana bitA bhI nahIM sktaa| vaha apane choTe-bar3e sajAtIya dalakA aAzraya liye binA caina nahIM paataa| jaise vaha apane dalameM rahakara usake Azrayase sukhAnubhava karatA hai vaise hI yathAvasara apane dalakI anya vyaktiyoko yathAsaMbhava madada dekara bhI sukhAnubhava karatA hai| yaha vastusthiti cIMTI, bhauMre aura dImaka jaise kSudra jantuoMke vaijJAnika anveSakoMne vistArase darasAI hai| itane dUra na jAnevAle sAmAnya nirIkSaka bhI pakSiyoM aura bandara jaise prANiyoM meM dekha sakate haiM ki totA, mainA, kauzrA Adi pakSI kevala apanI saMtatike hI nahIM balki apane sajAtIya dalake saMkaTa ke samaya bhI usake nivAraNArtha maraNAMta prayatna karate haiM aura apane dalakA zrAzraya kisa taraha pasaMda karate haiN| Apa kisI bandarake bacce ko pakar3ie, phira dekhie ki kevala usakI mA~ hI nahIM, usa dala ke choTe-bar3e sabhI bandara use bacAnekA prayatna karate haiN| isI taraha pakar3A jAnevAlA baccA kevala apanI mA~kI hI nahIM anya bandaroMkI ora bhI bacAvake lie dekhatA hai / pazu-pakSiyoM kI yaha rojamarrAkI ghaTanA hai to atiparicita aura bahuta mAmUlI-sI, para isameM eka satya sUkSmarUpase nihita hai| ___ vaha satya yaha hai ki kisI prANadhArIkI jijIviSA usake jIvanase alaga nahIM ho sakatI aura jijIviSAkI tRpti tabhI ho sakatI hai, jaba prANadhArI apane choTe-bar3e dala meM rahakara usakI madada leM aura madada kreN| jijIviSAke sAtha anivArya rUpase saMkalita isa sajAtIya dalase madada leneke bhAva meM hI dharmakA vIja nihita hai| agara samudAyameM rahe binA aura usase madada lie binA jIvanadhArI prANIkI jIvanecchA tRpta hotI, to dharmakA prAdurbhAva saMbhava hI na thaa| isa dRSTise dekhanepara koI sandeha nahIM rahatA ki dharmakA bIja hamArI jijIviSAmeM hai aura vaha jIvana-vikAsakI prAthamikase prAthamika sthiti meM bhI maujUda hai, cAhe vaha ajJAna yA avyakta avasthA hI kyoM na ho| ___ hariNa jaise komala svabhAvake hI nahIM balki jaMgalI bhaiMsoM tathA gaiNDoM jaise kaThora svabhAvake pazuoMmeM bhI dekhA jAtA hai ki ve saba apanA-apanA dala
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bA~dhakara rahate aura jIte haiN| ise hama cAhe AnuvaMzika saMskAra mAneM cAhe. pUrvajanmopArjita, para vikasita manuSya-jAtimeM bhI yaha sAmudAyika vRtti anivArya rUpase dekhI jAtI hai| jaba purAtana manuSya jaMgalI avasthAmeM thA taba aura jaba AjakA manuSya sabhya ginA jAtA hai taba bhI, yaha sAmudAyika vRtti eka sI zrakhaNDa dekhI jAtI hai / hA~, itanA pharka avazya hai ki jIvana vikAsakI amuka bhUmikA taka sAmudAyika vRtti utanI samAna nahIM hotI jitanI ki vikasita buddhizIla gine jAnevAle manuSyameM hai| hama abhAna yA aspaSTa bhAnavAlI sAmudAyika vRttiko prAvAhika yA audhika vRtti kaha sakate haiN| para yahI vRtti dharma-bIjakA Azraya hai, isameM koI sandeha nahIM / isa dharma-bIjakA sAmAnya aura saMkSipta svarUpa yahI hai ki vaiyaktika aura sAmudAyika jIvanake lie jo anukUla ho use karanA aura jo pratikUla ho use TAlanA yA usase bcnaa| ____ jaba hama vikasita mAnava jAtike itihAsa-paTapara pAte haiM taba dekhate haiM ki kevala mAtA-pitAke sahAre bar3hane aura palanevAlA tathA kuTumbake vAtAvaraNase puSTa honevAlA baccA jaise-jaise bar3A hotA jAtA hai aura usakI samajha jaise-jaise bar3hatI jAtI hai vaise-vaise usakA mamatva aura prAtmIya bhAva mAtA-pitA tathA kuTumba ke vartulase aura bhI Age vistRta hotA jAtA hai| vaha zurUmeM apane choTe gA~vako hI deza mAna letA hai| phira kramazaH apane rASTrako deza mAnatA hai aura kisI-kisakI samajha itanI adhika vyApaka hotI hai ki usakA mamatva yA zrAtmIyabhAva kisI eka rASTra yA jAtikI sImAmeM baddha na rahakara samagra mAnava jAti hI nahIM balki samagra prANI-vargataka phaila jAtA hai / mamatva yA zrAtmIya-bhAvakA eka nAma moha hai aura dUsarA prem| jitane parimANameM mamatva sImAbaddha adhika, utane parimANameM vaha moha hai aura jitane parimANameM nissIma yA sImAmukta hai utane parimANameM vaha prema hai / dharmakA tattva to mohameM bhI hai aura premameM bhii| zrantara itanA hI hai ki mohakI dazAmeM vidyamAna dharmakA bIja to kabhI-kabhI vikRta hokara adharmakA rUpa dhAraNa kara letA hai jabaki prema kI dazAmeM vaha dharmake zuddha svarUpako hI prakaTa karatA hai / / manuSya-jAtimeM aisI vikAsa zakti hai ki vaha prema-dharmakI zrora pragati kara sakatI hai| usakA yaha vikAsa-bala eka aisI vastu hai jo kabhI-kabhI vikRta hokara use yahA~ taka ulaTI dizAmeM khIMcatA hai ki vaha pazuse bhI nikRSTa mAlUma hotI hai| yahI kAraNa hai ki mAnava-jAtimeM devAsura-vRttikA dvandva dekhA jAtA hai| to bhI eka bAta nizcita hai ki jaba kabhI dharmavRttikA adhikase adhika
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 yA pUrNa udaya dekhA gayA hai yA saMbhava huA hai to vaha manuSya kI AtmAmeM hI / deza, kAla, jAti, bhASA, veza, AcAra zrAdikI sImA meM aura sImAse pare bhI sacce dharmakI vRtti apanA kAma karatI hai / vahI kAma dharma - bIjakA pUrNa vikAsa hai / isI vikAsako lakSyameM rakhakara eka RSine kahA ki 'kurvaneveha karmANi jijIviSet zataM samAH' arthAt jInA cAhate ho to kartavya karma karate hI karate jiyo | kartavya karmakI saMkSepa meM vyAkhyA yaha hai ki " tena tyaktena bhuJjIthAH mA gRdhaH kasyacit dhanam' arthAt tuma bhoga karo para binA tyAgake nahIM aura kisIke sukha yA sukhake sAdhanako lUTane kI vRtti na rakho / sabakA sArAMza yahI hai ki jo sAmudAyika vRtti janmasiddha hai usakA buddhi aura vivekapUrvaka adhikAdhika aisA vikAsa kiyA jAe ki vaha sabake hita meM pariNata ho / yahI dharma - bIjakA mAnava-jAti meM saMbhavita vikAsa hai / Upara jo vastu saMkSepa meM sUcita kI gaI hai, usIko hama dUsare prakArase arthAt tattvacintamake aitihAsika vikAsa kramakI dRSTise bhI soca sakate haiM / yaha nirvivAda tathya hai ki sUkSmAtisUkSma jantuoM se lekara bar3ese bar3e pazu-pakSI jaise prANiyoMtaka meM jo jijIviSAmUlaka zramaratvakI vRtti hai, vaha daihika yA zArIrika jIvana taka hI sImita hai / manuSyetara prANI sadA jIvita rahanA cAhate haiM para unakI dRSTi yA cAra vartamAna daihika jIvana ke Age nahIM jAtI / ve Age yA pIche ke jIvana ke bAremeM kucha soca hI nahIM sakate / para jahA~ manuSyatvakA prAraMbha huA vahA~ se isa vRtti meM sImA-bheda ho jAtA hai / prAthamika manuSya dRSTi ca ! he jaisI rahI ho yA aba bhI hai, to bhI manuSya jAtimeM hajAroM varSake pUrva eka aisA samaya AyA jaba usane vartamAna daihika jIvana se Age dRSTi daur3AI | manuSya vartamAna daihika amaratvase saMtuSTa na rahA, usane maraNottara jijIviSAmUlaka zramaratva kI bhAvanAko cittameM sthAna diyA aura usIko siddha karane ke lie vaha nAnA prakAra ke upAyoMkA anuSThAna karane lagA / isImeMse balidAna, yajJa, vrataniyama, tapa, dhyAna, Izvara bhakti, tIrtha sevana, dAna Adi vividha dharma mArgoM kA nirmANa tathA vikAsa huA / yahA~ hameM samajhanA cAhie ki manuSyakI dRSTi vartamAna janma se Age bhI sadA jIvita rahane kI icchA se kisI na kisI upAyakA zraya letI rahI hai / para una upAyoMmeM aisA koI nahIM hai jo sAmudAyika vRtti yA sAmudAyika bhAvanAke sivAya pUrNa siddha ho sake / yajJa aura dAnako to bAta hI kyA, ekAMta sApekSa mAnA jAnevAlA dhyAnamArga bhI Akhirako kisI -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyakI madada ke binA nahIM nibha sakatA yA dhyAna-siddha vyakti kisI anyameM apane ekatra kiye hue saMskAra DAle binA tRpta bhI nahIM ho sktaa| kevala daihika jIvanameM daihika sAmudAyika vRtti aAvazyaka hai, to mAnasika jIvana meM bhI daihikake alAvA mAnasika sAmudAyika vRtti apekSita hai / jaba manuSyakI dRSTi pAralaukika svargIya dIrgha jIvanase tRpta na huI aura usane eka kadama Age socA ki aisA bhI jIvana hai jo videha amaratva-pUrNa hai, to usane isa amaratvako siddhike lie bhI prayatna zurU kiyA / purAne upAyoM ke atirikta naye upAya bhI usane soce / sabakA dhyeya ekamAtra azarIra zramaratya rahA / manuSya abhI taka mukhyatayA vayaktika amaratvake bAremeM socatA thA, para usa samaya bhI usakI dRSTi sAmudAyika vRttise mukta na thI / jo mukta honA cAhatA thA, yA mukta huA mAnA jAtA thA, vaha bhI apanI zreNI meM anya muktoMkI vRddhi ke lie satata prayatnazIla rahatA thA / arthAt mukta vyakti bhI apane jaise muktokA samudAya nirmANa karanekI vRttise mukta na thA / isIlie mukta vyakti apanA sArA jIvana anyoMko mukta banAnekI ora lagA detA thA / yahI vRtti sAmudAyika hai aura isImeM mahAyAnakI yA sarva-muktikI bhAvanA nihita hai / yahI kAraNa hai ki dhAge mAkara mukti kA artha yaha hone lagA ki jaba taka eka bhI prANI duHkhita ho yA vAsanAbara ho, taba taka kisI akelekI muktikA koI pUrA artha nahIM hai / yahA~ hamai itanA hI dekhanA hai ki vartamAna daihika jijIviSAse zrAge amaratva kI bhAvanAne kitanA hI prayANa kyoM na kiyA ho, para vaiyaktika jIvanakA paraspara saMbandha kabhI vicchinna nahIM hotaa| aba tattvacintanake itihAsameM vaiyaktika jIvana-bhedake sthAnameM yA usake sAtha-sAtha akhaNDa jIvanakI yA akhaNDa brahma kI bhAvanA sthAna pAtI hai| aisA mAnA jAne lagA ki vaiyaktika jIvana bhinna bhinna bhale hI dikhAI de, to bhI vAstava meM kITa-pataMgase manuSya taka saba jIvanadhAriyoMmeM aura nirjIva mAnIjAnevAlI sRSTi meM bhI eka hI jIvana vyakta-avyakta rUpase vidyamAna hai, jo kevala brahma kahalAtA hai| isa dRSTimeM to vAstava meM koI eka vyakti itara vyaktiyoMse bhinna hai hI nahIM / isalie isameM vaiyaktika amaratva sAmudAyika amaratva meM ghulamila jAtA hai| sArAMza yaha hai ki hama vaiyaktika jIvana-bheda kI dRSTise yA akhaNDa brahma-jIvanakI dRSTise vicAra kareM yA vyavahArameM dekheM, to eka hI bAta najarameM aAtI hai ki vaiyaktika jIvanameM sAmudAyika vRtti anivAryarUpase nihita hai aura usI vRttikA vikAsa manuSya-jAtimeM adhikase adhika saMbhavita hai aura tadanusAra hI usake dharmamArgoMkA vikAsa hotA rahatA hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ unhIM saba mAgauMkA saMkSepameM pratipAdana karanevAlA vaha RSivacana hai jo pahale nirdiSTa kiyA gayA hai ki kartavya karma karate hI karate jIo aura apanemese tyAga karo, dUsarekA haraNa na kro| yaha kathana sAmudAyika jIvana-zuddhi kA yA dharmake pUrNa vikAsakA sUcaka hai jo manuSya-jAtimeM hI viveka aura prayatnase kabhI na kabhI saMbhavita hai| hamane mAnava-jAtimeM do prakArase dharma-bIjakA vikAsa dekhA / pahale prakArameM dharma-bIjake vikAsake AdhArarUpase mAnava jAtikA vikasita jIvana yA vikasita caitanyaspandana vivakSita hai aura dUsare prakArameM dehAtmabhAvanAse Age bar3hakara punarjanmase bhI mukta honekI bhAvanA vivakSita hai| cAhe jisa prakArase vicAra kiyA jAe, vikAsakA pUrNa marma Upara kahe hue RSivacanameM hI hai, jo vaiyaktika aura sAmAjika zreyakI yogya dizA batalAtA hai / __ prastuta pustakameM dharma aura samAjaviSayaka jo, jo lekha, vyAkhyAna Adi saMgraha kiye gae haiM, unake pIche merI dharmaviSayaka dRSTi vahI rahI hai jo ukta RSivacanake dvArA prakaTa hotI hai| to bhI isake kucha lekha, aise mAlUma par3a sakate haiM ki eka varga vizeSako lakSyameM rakhakara hI likhe gae ho / vAta yaha hai ki jisa samaya jaisA vAcaka-varga lakSyameM rahA, usa samaya usI vargake adhikArakI dRSTise vicAra prakaTa kie gae haiN| yahI kAraNa hai ki kaI lekhoMmeM jainaparaMparAkA saMbandha vizeSa dikhAI detA hai aura kaI vicAroMmeM dArzanika zabdoMkA upayoga bhI kiyA gayA hai| parantu maiMne yahA~ jo apanI dharmaviSayaka dRSTi prakaTa kI hai yadi usIke prakAzameM ina lekhoM ko par3hA jAegA to pAThaka yaha acchI taraha samajha jAe~ge ki dharma aura samAjake pArasparika saMbandhake bAre meM maiM kyA socatA hU~ / yoM to eka hI vastu deza-kAlake bhedase nAnA prakArase kahI jAtI hai / I0 1651] ['dharma aura samAjase