Book Title: Dharm ka Antarhridaya
Author(s): Amarmuni
Publisher: Z_Jain_Vidyalay_Granth_012030.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211193/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA antarhadaya 1 upAdhyAya kaviratna zrI amara mani manuSya kA jo sahI rUpa hai, vaha itanA hI nahIM hai ki vaha zarIra se sundara hai aura sugaThita hai! eka AkRti hai, jo sajI-sa~varI hai| yadi yahI kucha manuSya hotA, to rAvaNa, duryodhana aura jarAsaMdha bhI manuSya the| unakA zarIra bhI bar3A baliSTha thA, sundara thaa| para, saMsAra ne unheM bar3e logoM meM ginakara bhI satpuruSa nahIM mAnA, zreSTha manuSya nahIM khaa| purANoM meM rAvaNa ko rAkSasa batAyA gayA hai| duryodhana aura jarAsaMdha ko bhI unhoMne mAnava ke rUpa meM nahIM ginaa| aisA kyoM? isakA kAraNa hai, unameM Atmika saundarya kA abhAva ! deha kitanI hI sundara . ho, para, jaba taka usake andara soyI huI AtmA nahIM jAgatI hai, AtmA kA divya rUpa nahIM camakatA hai, taba taka vaha deha sirpha miTTI kA gharauMdA bhara hai, vaha sUnA mandira mAtra hai, jisameM aba taka devatA kI yogya pratiSThA nahIM huI hai| isa deha ke bhItara AtmA aMgar3AI bhara rahI hai yA nahIM? jAgRti kI lahara uTha rahI hai yA nahIM? yahI hamArI insAniyata kA paimAnA hai| hamAre darzana kI bhASA meM devatA ve hI nahIM haiM, jo svarga meM rahate haiM, balki isa dharatI para bhI devatA vicaraNa kiyA karate haiM, manuSya ke rUpa meM bhI deva hamAre sAmane ghUmate mAnava jIvana eka aisA jIvana hai, jisakA koI bhautika rahata h| rAkSasa Ara datya va hA nahA hai, jo jagalA, pahAr3I mUlya nahIM AMkA jA sktaa| bAhara meM usakA eka rUpa meM rahate haiM aura rAtri ke gahana andhakAra meM idhara-udhara cakkara dikhAI detA hai, usake anusAra vaha haDDI, mA~sa aura majjA lagAte phirate haiM, balki manuSya kI sundara deha meM bhI bahuta se Adi kA eka DhA~cA hai, gorI yA kAlI camaDI se DhaMkA hai. rAkSasa aura pizAca chupe baiThe haiN| nagaroM aura zaharoM kI kucha viziSTa prakAra kA raMga-rUpa hai, AkAra-prakAra hai, kintu sabhyatA evaM ekAcauMdha meM rahane vAlA hI insAna nahIM hai, hamArI yahI saba manuSya nahIM hai| A~khoM se jo dikhAI de rahA hai, vaha insAniyata kI paribhASA kucha aura hai| tattva kI bhASA meM, to kivala miTTI kA eka khilaunA hai. eka DhA~cA hai. Akhira insAna vaha hai, jo andara kI AtmA ko dekhatA hai aura koI na koI rUpa to isa bhautika zarIra kA hotA hii| usakI pUjA karatA hai, usakI AvAja sunatA hai aura usakI bhautika tattva milakara manuSya ke rUpa meM dRzya ho ge| A~kheM batAi rAha para calatA hai| kyA dekhatI haiM? ve mAnava ke zarIra se sambandhita bhautika 'jana' Ara 'jina' : rUpa ko hI dekha pAtI haiN| antara kI gaharAI meM adRzya ko jisa hRdaya meM karuNA hai, prema hai paramArtha ke saMkalpa haiM dekhane kI kSamatA A~khoM meM nahIM hai| ye carmacakSu manuSya ke aura paropakAra kI bhAvanAe~ haiM, vahI insAna kA hRdaya hai| Antarika svarUpa kA darzana aura paricaya nahIM karA skte| Apa apane svArthoM kI sar3aka para sarapaTa daur3e cale jA rahe __ zAstra meM jJAna do prakAra ke batAe gae haiM, eka aindriya haiM, para calate-calate kahIM paramArtha kA caurAhA A jAe, to aura dUsarA atiindriy| rUpa, rasa, gandha, sparza Adi viSayoM vahA~ rUka sakate haiM yA nahIM? apane bhoga-vilAsa kI kAlI kA jJAna cakSu Adi indriyoM ke dvArA hotA hai, jo bhautika hai, __ ghaTAoM meM ghire baiThe haiM, para kyA kabhI ina kAle bAdaloM ke use bhautika indriyA~ dekha sakatI haiN| para, isa bhautika deha ke bIca paropakAra aura tyAga ko bijalI bhI camaka pAtI hai yA bhItara, jo caitanya kA virATa rUpa chipA hai, jo eka akhaNDa nahIM? yadi ApakI insAniyata marI nahIM hai, to vaha jyoti lau jala rahI hai, jo parama devatA kaNa-kaNa meM samAyA huA hai. avazya hI jalatI hogI! usa atIndriya ko dekhane kI zakti A~khoM meM kahA~ hai? vidvat khaNDa/14 zikSA-eka yazasvI dazaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apako mAlUma hai ki hamArA Izvara kahAM rahatA hai? vaha kahIM AkAza ke kisI vaikuNTha meM nahIM baiThA hai, balki vaha Apake mana ke siMhAsana para baiThA hai, hRdaya mandira meM virAjamAna hai vaha / jaba bAhara kI A~kha mUMdakara antara meM dekheMge, to usakI jyoti jagamagAtI huI pAeMge, Izvara ko virAjamAna huA dekheNge| Izvara aura manuSya alaga-alaga nahIM haiN| AtmA aura paramAtmA sarvathA bhinna do tattva nahIM haiN| nara aura nArAyaNa do bhinna zaktiyA~ nahIM haiN| jana aura jina meM koI antara nahIM hai, koI bahuta bar3A bheda nahIM hai| AdhyAtmika darzana kI bhASA meM kahA jAe, to soyA huA Izvara jIva hai, saMsArI prANI hai, aura jAgRta jIva Izvara hai, paramAtmA hai mohamAyA kI nidrA meM manuSya jaba taka andhA ho rahA ho, vaha jana hai, aura jaba jana kI anAdi kAla se samAgata moha - tandrA TUTa gaI, jana prabuddha ho uThA, to vahI jina bana gyaa| jIva aura jina meM, aura kyA antara hai ? jo karma-lipta dazA meM azuddha jIva hai, karma mukta dazA meM vahI zuddha jIva jina hai| 'karmabaddho bhavejjIvaH karmamuktastathA jina: ' bAhara meM bindu kI sImAe~ haiM, eka choTA-sA dAyarA hai| para antara meM vahI virAT sindhu hai, usameM ananta sAgara hiloreM mAra rahA hai, usakI koI sImA nahIM koI kinArA nhiiN| eka AcArya ne kahA hai "dikkAlAdyanavacchinnA'nanta-cinmAtramUrtaye / svAnubhUtyekamAnAya namaH zAntAya tejase / " jaba taka hamArI dRSTi deza - kAla kI kSudra sImAoM meM ba~dhI huI hai, taba taka vaha ananta satya ke darzana nahIM kara pAtI aura jaba vaha deza - kAla kI sImAoM ko tor3a detI hai, to use andara meM ananta, akhaNDa dezAtIta evaM kAlAtIta caitanya jyoti ke darzana hote haiN| eka divya, zAnta, teja kA virAT puMja parilakSita ho jAtA hai| AtmA kI ananta zaktiyA~ prakAzamAna ho jAtI haiN| hara sAdhaka usI zAnta taijasa rUpa ko dekhanA cAhatA hai, prakaTa karanA cAhatA hai| sAdhaka ke lie vahI namaskaraNIya upAsya hai| caitanya kaise jage ? hameM isa bAta para bhI vicAra karanA hai ki jisa virAT cetanA ko hama jagAne kI bAta kahate haiM, usa jAgaraNa kI prakriyA kyA hai? usa sAdhanA kA vizuddha mArga kyA hai? hamAre jo ye kriyAkANDa cala rahe haiM, bAhya tapasyAe~ cala rahI haiM, zikSA eka yazasvI dazaka kyA usase hI vaha antara kA caitanya jAga uThegA ? kevala bAhya sAdhanA ko pakar3a kara calane se to sirpha bAhara aura bAhara hI ghUmate rahanA hotA hai, andara meM pahu~cane kA mArga eka dUsarA hai aura use avazya TaTolanA caahie| Antarika sAdhanA ke mArga se hI antara ke caitanya ko jagAyA jA sakatA hai usake lie Antarika tapa aura sAdhanA kI jarUrata hai| hRdaya meM kabhI rAga kI mohaka lahareM uThatI haiM, to kabhI dveSa kI jvAlA dahaka uThatI hai| vAsanA aura vikAra ke A~dhI-tUphAna bhI Ate haiN| ina saba dvandvoM ko zAnta karanA ho antara kI sAdhanA hai| AMdhI aura tUphAna se antara kA mahAsAgara kSubdha na ho, samabhAva kI jo lau jala rahI hai, vaha bujhane nahIM pAe, basa yahI caitanya deva ko jagAne kI sAdhanA hai / yahI hamArA samatva yoga hai| samatA AtmA kI mUla sthiti hai, vAstavika rUpa hai jaba yaha vAstavika rUpa jaga jAtA hai, to jana meM jinatva prakaTa ho jAtA hai| nara se nArAyaNa banate phira kyA dera lagatI hai ? isalie antara kI sAdhanA kA matalaba huA samatA kI sAdhanA / rAga-dveSa kI vijaya kA abhiyAna ! kyA karma ne bA~dha rakhA hai ? sAdhakoM ke muMha se bahudhA eka bAta sunane meM AtI hai ki hama kyA kareM? karmoM ne itanA jakar3a rakhA hai ki unase chuTakArA nahIM ho pA rahA hai| isakA artha hai ki karmoM ne becAre sAdhaka ko bA~dha rakhA hai| kintu prazna yaha hai ki kyA karma koI rassI hai, saoNkala hai, jisane Apako bA~dha liyA hai? yaha prazna gaharAI se vicAra karane kA hai ki karmoM ne Apako bA~dha rakhA hai yA Apane karmoM ko bA~dha rakhA hai? yadi karmoM ne Apako bA~dha rakhA hai, to phira ApakI dAsatA kA nirNaya karmoM ke hAtha meM hogA aura taba mukti kI bAta to chor3a hI denA caahie| aisI sthiti meM japa, tapa aura Atmazuddhi kI anya kriyAe~ saba nirarthaka haiN| jaba sattA karmoM ke hAtha meM sauMpa dI hai, to unake hI bharIse rahanA caahie| koI prayatna karane kI kyA AvazyakatA hai? ve jaba taka cAheMge, Apako bA~dhe rakheMge aura jaba mukta karanA cAheMge, Apako mukta kara deNge| Apa unake gulAma haiN| Apa kA svatantra kartRtva kucha artha nahIM rkhtaa| kintu jaba yaha mAnA jAtA hai ki Apane karmoM ko bA~dha rakhA hai, to bAta kucha aura taraha se vicArane kI ho jAtI hai| isa se yaha to siddha ho jAtA hai ki karma kI tAkata se ApakI tAkata jyAdA hai| ba~dhane vAlA gulAma vidvat khaNDa / 15 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai, bA~dhane vAlA mAlika gulAma se mAlika bar3A hotA hai| to, jaba hamane karma ko bA~dhA hai, to phira unheM chor3ane kI zakti kisake pAsa hai, jisane bA~dhA hai usI ke pAsa hI hai| na ? spaSTa hai, karmoM ko chor3ane kI zakti AtmA ke pAsa hI hai, caitanya ke pAsa hI hai, matalaba yaha ki Apake apane hAtha meM hI hai| hamArA ajJAna isa zakti ko samajhane nahIM detA hai, apane Apako pahacAnane hI nahIM detA hai, yahI to hamArI sabase bar3I durbalatA hai| adhyAtma darzana ne hameM spaSTa batalA diyA hai ki jo bhI karma haiM, ve saba tumane bA~dhe haiM, phalataH tumhIM unheM chor3a bhI sakate ho 'baMdhapamokkho tujja ajjhattheva '- baMdhana aura mukti hara vyakti ke apane antara meM hI hai| bandhana kyA hai ? karma ke prasaMga meM hameM eka bAta aura vicAra lenI cAhie ki karma kyA hai aura jo bandhana hotA hai, vaha kyoM hotA hai ? / anya pudgaloM kI taraha karma bhI acetana jar3a- pudgala hai, paramANu piNDa hai| kucha pudgala aSTasparzI hote haiM, kucha catuHsparzI karma catuHsparzI pudgala haiM AtmA ke sAtha / / cipakane yA ba~dhane kI svatantra zakti unameM nahIM hai, na ve kisI dUsare ko bA~dha sakate haiM aura na svayaM hI kisI ke sAtha ba~dha sakate haiN| hamArI mana, vacana Adi kI kriyAe~ pratikSaNa calatI rahatI haiN| khAnA-pInA, hilanA-DolanA, bolanA Adi kucha kriyAe~ to mahApuruSoM ke jIvana meM bhI calatI rahI haiN| jIvana meM kriyAe~ kabhI banda nahIM hotIM / yadi hara kriyA ke sAtha karma bandha hotA ho, taba to mAnava kI mukti kA kabhI prazna hI nahIM utthegaa| cUMki jaba taka jIvana hai, saMsAra hai, taba taka kriyA banda nahIM hotI, pUrNa akriyadazA (akarma sthiti) AtI nhiiN| aura jaba taka kriyA banda nahIM hotI, taba taka karma ba~dhate raheMge, taba to phira yaha karma eka aisA sarovara huA, jisakA pAnI kabhI sUkha hI nahIM sakatA, kabhI nikAlA hI nahIM jA sktaa| aisI sthiti meM mokSa kyA hogA ? aura kaise hogA ? siddhAnta yaha hai ki kriyA karate hue karmabaMdha hotA bhI hai, aura nahIM bhii| jaba kriyA ke sAtha rAga-dveSa kA sammizraNa hotA hai, pravRtti meM Asakti kI cikanAI hotI hai, taba jo pudgala AtmA ke Upara cipakate haiM, ve karma rUpa meM pariNata ho jAte haiN| jisa-jisa zubha yA azubha vicAra aura vidvat khaNDa/ 16 adhyavasAya ke sAtha ve karma-grahaNa hote haiM, usI rUpa meM ve pariNata hote cale jAte haiN| vicAroM ke anusAra unakI alaga-alaga rUpa meM pariNati hotI hai| koI jJAnAvaraNa rUpa meM, to koI darzanAvaraNa Adi ke rUpa meN| kintu jaba AtmA meM rAga-dveSa kI bhAvanA nahIM hotI, pravRtti hotI hai, para Asakti nahIM hotI, taba karma- kriyA karate hue bhI karma - ba~dha nahIM hotaa| bhagavAn mahAvIra se jaba pUchA gayA ki isa jIvana-yAtrA ko kisa prakAra calAe~ ki karma karate hue, khAte-pIte, sote-baiThate hue bhI karma bandha na ho, to unhoMne kahA"jayaM care jayaM ciTThe, jayaM mAse jayaM sae / jayaM bhujanto bhAsanto, pAvakammaM na bNdhii|" - dazavaikAlika, 4, 8 tuma sAvadhAnI se calo, khar3e rahe taba bhI sAvadhAna raho, sote-baiThate bhI pramAda na kro| bhojana karate aura bolate hue bhI upayoga rakho ki kahIM mana meM rAga aura Akroza kI lahara na uTha jaae| yadi jIvana meM itanI jAgRti hai, sAvadhAnI hai, anAsakti hai, to phira kahIM bhI vicaraNa karo, koI bhI kriyA karate raho, pApakarma kA ba~dha nahIM hogaa| isakA matalaba yaha huA ki karma-baMdha kA mUla kAraNa pravRtti nahIM, balki rAga-dveSa kI vRtti hai| rAga-dveSa kA gIlApana jaba vicAroM meM hotA hai, taba karma kI miTTI kA golA AtmA kI dIvAra para cipaka jAtA hai| yadi vicAroM meM sUkhApana hai, nispRha aura anAsakta bhAva hai, to sUkhe gole kI taraha karma kI miTTI AtmA para cipakegI hI nahIM / vItarAgatA hI jinatva hai : - eka bAra hama vihAra kAla meM eka Azrama meM Thahare hue the / eka gRhastha AyA aura gItA par3hane lgaa| Azrama to thA hI / itane meM eka sanyAsI AyA, aura bolI - "par3hI gItA, to ghara kAhe ko kItA ?" maine pU "gItA aura ghara meM paraspara kucha baira hai kyA ? yadi vAstava meM vaira hai, taba to gItA ke upadeSTA zrIkRSNa kA bhI ghara se baira honA cAhie aura taba to gRhastha ko to chor3ie, Apa sAdhuoM ko bhI gItA ke upadeza se mukti nahIM hogii|" sAdhu bolA maiMne kahA hamane to ghara chor3a diyA hai| 1 ghara kyA chor3A hai, eka sAdhAraNa ghoMsalA chor3A, to dUsare kaI acche vizAla ghoMsale basA lie haiN| zikSA eka yazasvI dazaka - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIM mandira, kahIM maTha aura kahIM Azrama khar3e ho ge| phira ghara kahA~ chUTA hai? sanyAsI ne kahA - hamane ina saba kA moha chor3a rakhA hai| maiMne kahA - hA~, yaha bAta khie| asalI bAta moha chor3ane kI hai| ghara meM rahakara bhI yadi koI moha chor3a sakatA hai, to ber3A pAra hai| ghara bandhana nahIM hai, ghara kA moha bandhana hai| kabhI-kabhI ghara chor3ane para bhI ghara kA moha nahIM chUTatA hai aura kabhI ghara nahIM chor3ane para bhI, ghara meM rahate hue bhI, ghara kA moha chUTa jAtA hai| bAta yaha hai ki jaba moha aura Asakti chUTa jAtI hai, to phira karma meM mamatva nahIM rhtaa| ahaMkAra nahIM rhtaa| usake pratiphala kI vAsanA nahIM rhtii| jo bhI karma, kartavya karanA hai, vaha sirpha niSkAma aura nirapekSa bhAva se karanA caahie| usameM tyAga aura samarpaNa kA ucca Adarza rahanA caahie| saccA nirmala, niSkAma karmayogI jala meM kamala kI taraha saMsAra se nirlipta rahatA hai| vaha apane mukta jIvana kA sukha aura Ananda svayaM bhI uThAtA hai aura saMsAra ko bhI bA~TatA jAtA hai| manuSyatA kA yaha jo divya rUpa hai, vahI vAstava meM nara se nArAyaNa kA rUpa hai| isI bhUmikA para jana meM jinatva kA divya bhAva prakaTa hotA hai| insAna ke sacce rUpa kA darzana isI bhUmikA para hotA hai| isa mA~sapiNDa ke bhItara jo supta Izvara aura paramAtma tattva hai, vaha yahIM Akara jAgRta hotA hai| banecanda mAla AdamI nahIM thA kisI becAre kA eksIDeMTa ho gyaa| kAra to bhAga gaI para logoM ko bhI nahIM AI dyaa| khUna se lathapatha par3A thA sar3aka pr| koI pAsa ke aspatAla nahIM le jA rahA thA, kyoMki pulisa kA thA ddr| savAloM kA javAba denA hogaa| __ kaise huA, kisane dekhA, kahanA hogaa| bAda meM thAnA bhI jAnA hogA, korTa meM denI hogI gvaahii| isa taraha ghasITA jAnA par3egA, kyoM leM aisI vAha vaahii| samaya bIta gayA, becArA Dhera ho gyaa| kisI navayuvatI kA siMdUra, nanheM baccoM kI AzA, cira nidrA meM so gyaa| ghara meM koharAma maca gayA, mAtama chA gyaa| haMsI-khuzI bhare jIvana ko kAla-cakra khA gyaa| Ane jAne vAle sAntvanA de rahe the| pUcha-pUcha kara ghaTanA kA jAyajA le rahe the| eka aurata aphasosa jatA rahI thI, kaha rahI thI vyasta sar3aka thI bhIr3a to bahuta thii| phira par3A kyoM rahA, aspatAla bhI pAsa meM vahIM thaa| maiMne kahA bhIr3a to bahuta thI, aspatAla bhI pAsa meM vahIM thA, para bhIr3a meM koI AdamI nahIM thaa| zikSA-eka yazasvI dazaka vidvat khaNDa/17