Book Title: Dharm aur Sanskruti
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Dharma_aur_Samaj_001072.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229198/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dharma aura saMskRti dharmakA saccA artha hai AdhyAtmika utkarSa, jisake dvArA vyakti bahirmukhatAko chor3akara -- vAsanAoMke pAzase haTakara --- zuddha cidrUpa yA Atma-svarUpakI ora agrasara hotA hai / yahI hai yathArtha dharma / agara aisA dharma sacamuca jIvanameM prakaTa ho rahA ho, to usake bAhya sAdhana bhI - cAhe ve eka yA dUsare rUpameM aneka prakArake kyoM na hoM - dharma kahe jA sakate haiN| para yadi vAsanAoMke pAzase mukti na ho yA muktikA prayatna bhI na ho, to bAhya sAdhana kaise bhI kyoM na hoM, ve dharma- koTi meM kabhI A nahIM sakate | balki ve sabhI sAdhanaH adharma hI bana jAte haiM / sArAMza yaha ki dharmakA mukhya matalaba satya, ahiMsA, aparigraha jaise AdhyAtmika sadguNoM se hai| sacce artha meM dharma koI bAhya vastu nahIM hai / to bhI vaha bAhya jIvana aura vyavahArake dvArA hI prakaTa hotA hai / dharmako yadi AtmA kaheM, to bAhya jIvana aura sAmAjika satra vyavahAroMkoH deha kahanA cAhie | dharma aura saMskRtimeM vAstavika rUpameM koI antara honA nahIM cAhie / jo vyakti yA jo samAja saMskRta mAnA jAtA ho, vaha yadi dharma-parAGmukha hai, to phira jaMgalIpanase saMskRti meM vizeSatA kyA ? isa taraha vAstava meM mAnava-saMskRtikA artha to dhArmika yA nyAya sampanna jIvana vyavahAra hI hai / parantu sAmAnya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja jagata meM saMskRtikA yaha artha nahIM liyA jAtA / loga saMskRti se mAnavakRta vividha kalAe~, vividha AviSkAra aura vividha vidyAe~ grahaNa karate haiM / para ye kalAe~, ye AviSkAra, ye vidyAe~ hamezA mAna-kalyANa kI dRSTi yA vRttile hI prakaTa hotI haiM, aisA koI niyama nahIM hai| hama itihAsase jAnate haiM ki aneka kalAoM, aneka AviSkAroM aura aneka vidyAoM ke pIche hamezA mAnava-kalyANakA koI zuddha uddezya nahIM hotA hai| phira bhI ye cIjeM samAja meM AtA haiM aura samAja bhI inakA svAgata pUre hadayase karatA hai / isa taraha hama dekhate haiM aura vyavahAra meM pAte haiM ki jo vastu mAnavIya buddhi aura ekAgra prayatna ke dvArA nirmita hotI hai aura mAnava-samAjako purAne starase naye starapara lAtI hai, vaha saMskRtikI koTimeM AtI hai| isake sAtha zuddha dharmakA koI anivArya sambandha ho, esA niyama nahIM hai| yahI kAraNa hai ki saMskRta kahI aura mAnI jAnevAlI jAtiyA~ bhI anekadhA dharma-parAGmukha pAI jAtI hai / udAharaNake lie buddhakA mUrtinirmANa, mandiroMko tor3akara masjida banAnA aura masjidoMko tor3akara mandira-nirmANa, chInA-jhapaTI Adi saba dharma athavA 'dharmoddhAra ke nAmapara hotA hai| ye saskRta jAtiyoM ke lakSaNa to kadApi nahIM haiM / sAmAnya samajhake loga dharma aura saMskRti meM abheda kara DAlate haiN| koI saMskRtikI cIz2a sAmane AI, jisapara ki loga mundha hoM, to bahudhA use dharma kahakara bakhAnA jAtA hai aura bahuta se bhole-bhAle loga aisI sAMskRtika vastu oMko hI dharma mAnakara unase santuSTa ho jAte haiN| unakA dhyAna sAmAjika nyAyocita vyavahAra kI ora jAtA hI nhiiN| phira bhI ve saMskRti ke nAmapara nAcate rahate haiN| isa taraha yadi hama auroMkA vicAra chor3akara kevala apane bhAratIya samAja kA hI vicAra kareM, to kahA jA sakatA hai ki hamane saMskRti ke nAmapara apanA vAstavika sAmarthya bahuta-kucha ga~vAyA hai| jo samAja hajAroM varSoMse apaneko saMskRta mAnatA AyA hai aura apaneko anya samAjoMse saMskRta-tara samajhatA hai. vaha samAja yadi naitika balameM, caritra-bala), zArIrika bala meM aura sahayogako bhAvanAmeM pichar3A huA ho, khuda Apasa-Apasa meM chinna-bhinna ho, to vaha samAja vAstava meM saMskRta hai yA asaMskRta, yaha vicAra karanA Ava. zyaka hai| saMskRti bhI uccatara ho aura nirbalatAkI bhI parAkASThA ho, yaha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura saMskRti paraspara virodhI bAta hai / isa dRSTi se bhAratIya samAja saMskRta hai, ekAntataH aisA mAnanA bar3I bhArI galatI hogI / jaise sacce mAnImeM hama Aja saMskRta nahIM haiM, vaise hI sacce mAnImeM hama dhArmika bhI nahIM hai| koI bhI pUcha sakatA hai ki taba kyA itihAsakAra aura * vidvAn jaba bhAratako saMskRti tathA dharmakA dhAma kahate haiM, taba kyA ve jhUTha kahate haiM ? isakA uttara 'hA' aura 'nA' donoM meM hai / agara hama itihAsakAroM aura vidvAnoM ke kathana kA yaha artha samajheM ki sArA bhAratIya samAja yA sabhI bhAratIya jAtiyA~ aura paramparAe~ saMskRta evaM dhArmika hI haiM. to unakA kathana avazya satyase parAGmukha hogaa| yadi hama unake kathanakA artha itanA hI samajhe ki hamAre dezameM khAsa-khAsa RSi yA sAdhaka saMskRta evaM dhArmika hue haiM tathA battamAnameM mI haiM, to unakA kathana asatya nhiiN| uparyukta carcAse hama isa natIjepara pahu~cate haiM ki hamAre nikaTake yA dUravartI pUrvajoMke saMskRta evaM dhArmika jIvanase hama apane ko saMskRta evaM dhArmika mAna lete haiM aura vastutaH vaime haiM nahIM, to yaha sacamuca hI apane ko aura dUsaroMko dhokhA denA hai / maiM apane alpa-svalpa itihAsake adhyayana aura vartamAna sthitike nirIkSaNa dvArA isa natIjepara pahu~cA hU~ ki apane ko Arya kahanevAlA bhAratIya samAja vAstavameM saMskRti evaM dharmase kosoM dUra hai / jisa deza meM karor3oM brAhmaNa hoM, jinakA ekamAtra jIvana vrata par3hanA-par3hAnA yA zikSA denA kahA jAtA hai, usa dezameM itanI nirakSaratA kaise ? jisa dezameM lAkhoM kI saMkhyA meM bhikSu. saMnyAsI, sAdhu aura zramaNa ho, jinakA ki ekamAtra uddezya akiMcana rahakara saba prakArako mAnava-sevA karanA kahA jAtA hai, usa dezameM samAjakI itanI nirAdhAratA kaise ? hamane 1943 ke baMgAla-durbhikSake samaya dekhA ki jahA~ eka ora sar3akoMpara asthi-kaMkAla viche par3e the, vahIM dUsarI ora aneka sthAnoM meM yajJa evaM pratiSThAke utsava dekhe jAte the, jinameM lAkhoMkA vyaya vRta, havi aura dAna-dakSiNAmeM hotA thA---mAno aba mAnava-samAja khAna-pAna, vastra-nivAsa Adise pUrNa nukhI ho aura bacI huI jIvana-sAmagrI isa loka meM z2arUrI na honese hI paralo. kake lie kharca kI jAtI ho ! Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja pichale eka varSase to hama apanI saMskRti aura dharmakA aura bhI saccA rUpa dekha rahe haiM / lAkhoM zaraNArthiyoMko niHssIma kaSTa hote hue bhI hamArI saMgraha tathA parigraha-vRtti tanika bhI kama nahIM huI haiN| aisA koI viralA hI vyApArI milegA, jo dharmakA DhoMga kiye binA cora-bAz2Ara na karatA ho aura jo ghUsako ekamAtra saMskRti evaM dharmake rUpameM apanAe hue na ho / jahA~ lagabhaga samUcI janatA dilase sAmAjika niyamoM aura sarakArI kAnUnakA pAlana na karatI ho, vahA~ agara saMskRti evaM dharma mAnA jAya, to phira kahanA hogA ki aisI saMskRti aura aisA dharma to cora-DAkuoMmeM bhI saMbhava hai / hama hajAroM varSose dekhate A rahe haiM aura isa samaya to hamane bahuta bar3e paimAnepara dekhA hai ki hamAre jAnate hue hI hamArI mAtAe~, bahane aura putriyA~ apahRta hii| yaha bhI hama jAnate haiM ki hama puruSoM ke abalatvake kAraNa hI hamArI striyA~ vizeSa abalA evaM anAtha banakara apahta huI, jinakA rakSaNa evaM svAmitva karane kA hamArA smRtisiddha kattavya mAnA jAnA jAtA hai| phira bhI hama itane adhika saMskRta, itane adhika dhArmika aura itane adhika unnata haiM ki hamArI apanI nirbalatA ke kAraNa apahRta huI striyA~ yadi phira hamAre samAjameM Ana? cAheM, to hamameMse bahutase uccatAbhimAnI paMDita, brAhmaNa aura unhIMkI-sI manovRttivAle kaha dete haiM ki aba unakA sthAna hamAre yahA~ kaise ? agara koI sAhasika vyakti apahRta strIko apanA letA hai, to usa strIkI durdazA yA avagaNanA karane meM hamArI bahaneM hI adhika rasa letI haiN| isa prakAra hama jisa kisI jIvana-kSetra ko lekara vicAra karate haiM, to yahI mAlUma hotA hai ki hama bhAratIya jitane pramANameM saMskRti tathA dharmakI bAte karate haiM, hamArA samUcA jIvana utane hI pramANameM saMskRti evaMH dharmase dUra hai| hA~, itanA avazya hai ki saMskRtike bAhya rUpa aura dharmakI bAharI sthUla lIke hamameM itanI adhika haiM ki zAyada hI koI dUsarA deza hamAre mukAbale meM khar3A raha ske| kevala apane virala puruSoMke nAmapara jInAH aura bar3AIkI TImeM hA~kanA to asaMskRti aura dharma-parAGmukhatAkA hI lakSaNa hai| [ nayA samAja, julAI 1948 ]