Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura saMskRti dharmakA saccA artha hai AdhyAtmika utkarSa, jisake dvArA vyakti bahirmukhatAko chor3akara-vAsanAoMke pAzase haTakara-zuddha cidrUpa yA Atma-svarUpakI ora agrasara hotA hai | yahI hai yathArtha dharma / agara aisA dharma sacamuca jIvanameM prakaTa ho rahA ho to usake vAhya sAdhana bhI-cAhe ve eka yA dUsare rUpameM aneka prakArake kyoM na hoM-dharma kahe jA sakate haiN| para yadi vAsanAoMke pAzase mukti na ho yA muktikA prayatna bhI na ho, to bAhya sAdhana kaise bhI kyoM na hoM, ve dharma-koTimeM kabhI pA nahIM skte| balki ve sabhI sAdhana adharma hI bana jAte haiM / sArAMza yaha ki dharmakA mukhya matalaba satya, ahiMsA, aparigraha-jaise zrAdhyAtmika sadguNoMse hai / sacce arthameM dharma koI bAhya vastu nahIM hai| to bhI vaha bAhya jIvana aura vyavahArake dvArA hI prakaTa hotA hai / dharmako yadi zrAtmA kaheM, to bAhya jIvana aura sAmAjika saba vyavahAroMko deha kahanA cAhie / dharma aura saMskRtimeM vAstavika rUpameM koI antara honA nahIM cAhie / jo vyakti yA jo samAja saMskRta mAnA jAtA ho, vaha yadi dharma-parAGmukha hai, to phira jaMgalIpanase saMskRtimeM vizeSatA kyA ? isa taraha vAstava meM mAnava-saMskRtikA artha to dhArmika yA nyAya-sampanna jIvana-vyavahAra hI hai| parantu sAmAnya jagatmeM saMskRtikA yaha artha nahIM liyA jAtA / loga saMskRtise mAnavakRta vividha kalAe~, vividha AviSkAra aura vividha vidyAe~ grahaNa karate haiN| para ye kalAe~, ye AviSkAra, ye vidyAe~ hamezA mAnava-kalyANakI dRSTi yA vRttise hI prakaTa hotI haiM, aisA koI niyama nahIM hai| hama itihAsase jAnate haiM ki aneka kalAoM, aneka AviSkAroM aura aneka vidyAaoMke pIche hamezA mAnavakalyANakA koI zuddha uddezya nahIM hotA hai / phira bhI ye cIjeM samAjameM zrAtI hai aura samAja bhI inakA svAgata pUre hRdayase karatA hai / isa taraha hama dekhate haiM aura vyavahArameM pAte haiM ki jo vastu mAnavIya buddhi aura ekAgra prayatnake dvArA nirmita hotI hai aura mAnava-samAjako purAne starase nae starapara lAtI hai, vaha saMskRtikI koTimeM AtI hai| isake sAtha zuddha dharmakA koI anivArya saMbandha ho, aisA niyama nahIM hai / yahI kAraNa hai ki saMskRta kahI aura mAnI jAnevAlI jAtiyA~ bhI anekadhA dharma-parAGmukha pAI jAtI haiN| udAharaNake lie mUrti nirmANa, mandiroMko tor3akara masjida banAnA aura masjidoMko tor3akara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mandira nirmANa, chInA-jhapaTI Adi saba dharma athavA dharmoddhAra ke nAmapara hotA hai / ye saMskRta jAtiyoMke lakSaNa to kadApi nahIM haiM / ] sAmAnya samajha ke loga dharma aura saMskRti meM abheda kara DAlate haiM / koI saMskRtikI cIja sAmane AI, jisapara ki loga mugdha hoM, to bahudhA use dharma kahakara bakhAnA jAtA hai aura bahuta se bhole-bhAle loga aisI sAMskRtika vastuko hI dharma mAnakara unase santuSTa ho jAte haiM / unakA dhyAna sAmAjika nyAyocita vyavahAra kI ora jAtA hI nahIM / phira bhI ve saMskRti ke nAmapara nAcate rahate haiM / isa taraha yadi hama auroMkA vicAra chor3akara kevala apane bhAratIya samAjakA hI vicAra kareM, to kahA jA sakatA hai ki hamane saMskRtike nAmapara apanA vAstavika sAmarthyaM bahuta kucha ga~vAyA hai / jo samAja hajAroM varSo se apaneko saMskRta mAnatA zrAyA hai aura apaneko anya samAjoMse saMskRtatara samajhatA hai vaha samAja yadi naitika bala meM, caritra - balameM, zArIrika bala meM aura sahayoga kI bhAvanA meM pichar3A huA ho, khuda zrApasameM chinna-bhinna ho, to vaha samAja vAstava meM saMskRta hai yA asaMskRta, yaha vicAra karanA Avazyaka hai / saMskRti bhI uccatara ho aura nirbalatAkI bhI parAkASThA ho, yaha paraspara virodhI bAta hai / isa dRSTise bhAratIya samAja saMskRta hai, ekAntataH aisA mAnanA bar3I bhArI galatI hogI / jaise sacce mAnI meM hama Aja saMskRta nahIM haiM, vaise hI sacce mAnI meM hama dhArmika bhI nahIM haiM / koI bhI pUcha sakatA hai ki taba kyA itihAsakAra aura vidvAn jaba bhAratako saMskRti tathA dharmakA dhAma kahate haiM, taba kyA ve jhUTha kahate haiM ? isakA uttara 'hA~' aura 'nA' donoM meM hai / agara hama itihAsakAroM aura vidvAnoMke kathanakA yaha artha samajheM ki sArA bhAratIya samAja yA sabhI bhAratIya jAtiyA~ aura paramparAe~ saMskRta evaM dhArmika hI haiM to unakA kathana avazya satya se parAGmukha hogA / yadi hama unake kathanakA artha itanA hI samajheM ki hamAre deza meM khAsa-khAsa RSi yA sAdhaka sAMskRtika evaM dhArmika hue haiM tathA vartamAna meM bhI haiM, to unakA kathana asatya nahIM / uparyukta carcAse hama isa natIjepara pahu~cate haiM ki hamAre nikaTake yA dUravarttI pUrvajoMke saMskRta evaM dhArmika jIvanase hama apaneko saMskRta evaM dhArmika mAna lete haiM aura vastutaH vaise haiM nahIM, so sacamuca hI apane ko aura dUsaroMko dhokhA denA hai / maiM apane alpa-svalpa itihAsa ke adhyayana aura varttamAna sthiti ke nirIkSaNa dvArA isa natIje para pahu~cA hU~ ki apaneko Arya kahanevAlA bhAratIya samAja vAstava meM saMskRti evaM dharmase kosoM dUra hai / T
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa deza meM karor3oM brAhmaNa ho, jinakA ekamAtra jIdhana-vrata par3hanA-par3hAnA yA zikSA denA kahA jAtA hai, usa deza meM itanI nirakSaratA kaise ? jisa dezameM lAkhoMkI saMkhyAmeM bhikSu, saMnyAsI, sAdhu aura zramaNa hoM, jinakA ki ekamAtra uddezya akiMcana rahakara saba prakArakI mAnava-sevA karanA kahA jAtA hai, usa dezameM samAjakI itanI nirAdhAratA kaise ? ___ hamane 1643 ke baMgAla-durbhikSake samaya dekhA ki jahA~ eka ora sar3akopara asthi-kaMkAla biche par3e the, vahA~ dUsarI ora aneka sthAnoMmeM yajJa evaM pratiSThAke utsava dekhe jAte the, jinameM lAkhoMkA vyaya ghRta, havi aura dAna-dakSiNAmeM hotA thA--mAno aba mAnava samAja, khAna-pAna, vastra-nivAsa Adise pUrNa sukhI ho aura bacI huI jIvana-sAmagrI isa lokameM jarUrI na honese hI paralokake lie kharca kI jAtI ho! ___pichale eka varSase to hama apanI saMskRti aura dharmakA aura bhI saccA rUpa dekha rahe haiN| lAkhoM zaraNArthiyoMko nissIma kaSTa hote hue bhI hamArI saMgraha tathA parigraha vRtti tanika bhI kama nahIM huI hai / aisA koI biralA hI vyApArI milegA, jo dharmakA DhoMga kiye binA cora-bAjAra na karatA ho aura jo ghUsako ekamAtra saMskRti evaM dharmake rUpa meM apanAe hue na ho| jahA~ lagabhaga samUcI janatA dilase sAmAjika niyamoM aura sarakArI kAnUnakA pAlana na karatI ho, vahA~ agara saMskRti evaM dharma mAnA jAe, to phira kahanA hogA ki aisI saMskRti aura aisA dharma to cora-DAkuoMmeM bhI saMbhava hai / hama hajAroM varSoM se dekhate A rahe haiM aura isa samaya to hamane bahuta bar3e paimAnepara dekhA hai ki hamAre jAnate hue hI hamArI mAtAe~, bahaneM aura putriyA~ apahRta huii| yaha bhI hama jAnate haiM ki hama puruSoMke abalatvake kAraNa hI hamArI striyA~ vizeSa abalA evaM anAtha banakara apahRta huI, jinakA rakSaNa evaM svAmitva karanekA hamArA smRtisiddha karttavya mAnA jAtA hai| phira bhI hama itane adhika saMskRta, itane adhika dhArmika aura itane adhika unnata haiM ki hamArI apanI nirvalatAke kAraNa apahRta huI striyA~ yadi phira hamAre samAjameM pAnA cAheM, to hamameM se bahatase uccatAbhimAnI paMDita, brAhmaNa aura unhIMkI-sI manovRttivAle kaha dete haiM ki aba unakA sthAna hamAre yahA~ kaise ? agara koI sAhasika vyakti apahRta strIko apanA letA hai, to usa strIkI durdazA yA avagaNanA karane meM hamArI bahaneM hI adhika rasa letI haiN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra hama jisa kisI jIvana kSetrako lekara vicAra karate haiM, to yahI mAlUma hotA hai ki hama bhAratIya jitane pramANameM saMskRti tathA dharmakI bAte karate haiM, hamArA samUcA jIvana utane hI pramANameM saMskRti evaM dharmase dUra hai / hA~, itanA avazya hai ki saMskRtike bAhya rUpa aura dharmakI bAharI sthUla lIke hamameM itanI adhika haiM ki zAyada hI koI dUsarA deza hamAre mukAbalemeM khar3A raha sake / kevala apane virala puruSoMke nAmapara jInA aura bar3AIkI DIMgeM hA~kanA to asaMskRti aura dharma-parAGmukhatAkA hI lakSaNa hai / I0 1948] [nayA samAja |