Book Title: Darshan aur Sampradaya
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229011/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana aura sampradAya' / nyAyakumudacandra yaha darzanakA grantha hai, so bhI sampradAya vizeSakA, ataeva sarvopayogitA kI dRSTi se yaha vicAra karanA ucita hogA ki darzanakA matalaba kyA samajhA jAtA hai aura vastutaH usakA matalaba kyA honA cAhie / isI taraha yaha bhI vicAranA samucita hogA ki sampradAya kyA vastu hai aura usake sAtha darzanakA saMbandha kaisA rahA hai tathA usa sAMpradAyika saMbandhake phalasvarUpa darzana meM kyA guNa-doSa Apa haiM ityAdi / saba koI sAmAnya rUpase yahI samajhate aura mAnate Ae haiM ki darzanakA matalaba hai tasya sAkSAtkAra | sabhI dArzanika apane-apane sAMpradAyika darzanako sAkSAtkAra rUpa hI mAnate Ae haiM / yahA~ savAla yaha hai ki sAkSAtkAra kise kahanA ? isakA javAba eka hI ho sakatA hai ki sAkSAtkAra vaha hai jisameM bhrama yA sandehako avakAza na ho aura sAkSAtkAra kie gae tattvameM phira matabheda yA virodha na ho | agara darzanakI ukta sAkSAtkArAtmaka vyAkhyA sabako mAnya hai to 'dUsarA prazna yaha hotA hai ki aneka sampradAyAzrita vividha darzanoM meM eka hI tattva ke viSaya meM itane nAnA matabheda kaise aura unameM samAdheya samajhA jAnevAlA paraspara virodha kaisA ? isa zaMkAkA javAba deneke lie hamAre pAsa eka hI rAstA hai ki hama darzana zabdakA kucha aura artha samajheM / usakA jo sAkSAtkAra artha samajhA jAtA hai aura jo cirakAlase zAstroM meM bhI likhA milatA hai, vaha artha agara yathArtha hai, to merI rAya meM vaha samagra darzanoM dvArA nirvivAda aura asaMdigdha rUpase sammata nimnalikhita AdhyAtmika prameyoMmeM hI ghaTa sakatA hai ------------------ , 1 - punarjanma, 2 -- usakA kAraNa 3 - punarjanmagrAhI koI tattva, 4-sAdhanavizeSa dvArA punarjanmake kAraNoM kA uccheda / ye prameya sAkSAtkAra ke viSaya mAne jA sakate haiN| kabhI-na-kabhI kisI tapasvI draSTA yA draSTAnako ukta tatvoMkA sAkSAtkAra huA hogaa| aisA kahA jA sakatA hai; kyoMki Ajataka kisI zrAdhyAtmika darzanameM ina tathA aise tattvoM ke bAre meM 1. paM0 mahendrakumArasampAdita nyAyakumudacandra ke dvitIya bhAga ke prAkkathanakA za, I0 1641 | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na to matabheda prakaTa huaA hai aura na unameM kisIkA virodha hI rahA hai| para ukta mUla zrAdhyAtmika prameyoM ke vizeSa-vizeSa svarUpake viSayameM tathA unake vyaurevAra vicArameM sabhI pradhAna-pradhAna darzanoMkA aura kabhI-kamI to eka hI darzanakI aneka zAkhAoMkA itanA adhika matabheda aura virodha zAstroM meM dekhA jAtA hai ki jise dekhakara taTastha samAlocaka yaha kabhI nahIM mAna sakatA ki kisI eka yA sabhI sampradAyake vyaurevAra mantavya sAkSAtkArake viSaya hue hoM / agara ye mantavya sAkSAtkRta ho to kisa sampradAyake ? kisI eka sampradAyake pravartakako vyaureke bAremeM sAkSAtkartA draSTA sAbita karanA Ter3hI khIra hai / ataeva bahuta huzrA to ukta mUla prameyoMmeM darzanakA sAkSAtkAra artha mAna leneke bAda byoreke bAremeM darzanakA kucha aura hI artha karanA pdd'egaa| vicAra karanese jAna par3atA hai, ki darzanakA dUsarA artha 'sabala pratIti' hI karanA ThIka hai| zabda ke arthoM ke bhI jude-jude stara hote haiN| darzanake arthakA yaha dUsarA stara hai| hama vAcaka umAsvAtike 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" isa sUtrameM tathA isakI vyAkhyAnoM meM vaha dUsarA stara spaSTa pAte haiN| vAcakane sApha kahA hai ki prameyoMkI zraddhA hI darzana hai| yahA~ yaha kabhI na bhUlanA cAhie ki zraddhAke mAne hai balavatI pratIti yA vizvAsa, na ki sAkSAtkAra / zraddhA yA vizvAsa, sAkSAtkArako sampradAyameM jIvita rakhanekI eka bhUmikA vizeSa hai, jise maiMne darzanakA dUsarA stara kahA hai| yoM to sampradAya hara eka dezake cintakoM meM dekhA jAtA hai| yUropake tattvacintanakI zrAdya bhUmi grIsake cintakoMmeM bhI paraspara virodhI aneka saMpradAya rahe hai, para bhAratIya tatva-cintakoM ke sampradAyakI kathA kucha nirAlI hI hai / isa deza ke sampradAya mUlameM dharmaprANa aura dharmajIvI rahe haiN| sabhI sampradAyoMne tasvacintanako zrAzraya hI nahIM diyA balki usake vikAsa aura vistArameM bhI bahuta kucha kiyA hai| eka tarahase bhAratIya tatva-cintanakA camatkArapUrNa bauddhika pradeza jude jude sampradAyoMke prayatnakA hI pariNAma hai / para hameM jo socanA hai vaha to yaha hai ki haraeka sampradAya apane jina mantavyoMpara sabala vizvAsa rakhatA hai aura jina mantavyoMko dUsarA virodhI sampradAya kataI mAnaneko taiyAra nahIM hai ve mantavya sAmpradAyika vizvAsa yA sAmpradAyika bhAvanAke hI viSaya mAne jA sakate haiM, sAkSAtkArake viSaya nhiiN| isa taraha sAkSAtkArakA sAmAnya srota sampradAyoMkI bhUmipara vyaureke vizeSa pravAhoMmeM vibhAjita hote hI vizvAsa aura pratItikA rUpa dhAraNa karane lagatA hai / jaba sAkSAtkAra vizvAsakA pariNata huA taba usa vizvAsako sthApita Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rakhane aura usakA samarthana karaneke lie sabhI sampradAyoMko kalpanAoM kA, dalIloMkA tathA tarkoM kA sahArA lenA pdd'aa| sabhI sAmpradAyika tatva -cintaka apane-apane vizvAsakI puSTike lie kalpanAoM kA sahArA pUre taura se lete rahe phira bhI yaha mAnate rahe ki hama aura hamArA sampradAya jo kucha mAnate haiM vaha saba kalpanA nahIM kintu sAkSAtkAra hai / isa taraha kalpanAzroMkA tathA satya-asatya aura satya kA samAveza bhI darzanake artha meM ho gayA eka tarapha jahA~ sampradAyane mUla darzana yAne sAkSAtkAra kI rakSA kI aura use spaSTa karane ke liye aneka prakAra ke cintanako cAlU rakhA tathA use vyakta karanekI aneka manorama kalpanAe~ kIM, vahA~ dUsarI taraphase sampradAyakI bAr3hapara bar3hane tathA phUlanephalanevAlI tatva- cintanakI bela itanI parAzrita ho gaI ki use sampradAya ke sivAya koI dUsarA sahArA hI na rahA / phalataH pardebanda padminiyoMkI taraha - cintanakI bela bhI komala aura saMkucita dRSTivAlI bana gaI / tasva-1 hama sAmpradAyika cintakoMkA yaha jhukAva roja dekhate haiM ki ve apane cintana meM to kitanI hI kamI yA apanI dalIloM meM kitanA hI lacarapana kyoM na ho use prAyaH dekha nahIM paate| aura dUsare virodhI sampradAya ke tatva-cintanoM meM kitanA hI sadguNya aura vaizadya kyoM na ho ! use svIkAra karane meM bhI hicakicAte haiM / pradAyika tatva-cintanoMkA yaha bhI mAnasa dekhA jAtA hai ki ve sampradAyAntara ke prameyoMko yA vizeSa cintanoMko apanA kara bhI mukta kaNThase usake prati kRtajJatA darzAne meM hicakicAte haiM / darzana jaba sAkSAtkArakI bhUmikAko lA~ghakara vizvAsakI bhUmikApara zrAyA aura usameM kalpanAoM tathA satyAsatya tarkoM kA bhI samAveza kiyA jAne lagA, taba darzana sAmpradAyika saMkucita dRSTiyoM meM AvRta hokara, mUlameM zuddha zrAdhyAtmika hote hue bhI aneka doSoMkA puJja bana gayA / aba to pRthakkaraNa karanA hI kaThina ho gayA hai ki dArzanika cintanoM meM kyA kalpanAmAtra hai, kyA satya tarka hai, yA kyA asatya tarka hai ? haraeka sampradAyakA anuyAyI cAhe vaha apar3ha ho, yA par3hA-likhA, vidyArthI evaM paNDita, yaha mAnakara hI apane tatvacintaka graMthoMko sunatA hai yA par3hatA- par3hAtA hai, ki isa hamAre tasvagrantha meM jo kucha likhA gayA hai vaha akSarazaH satya hai, isameM bhrAnti yA sandehako avakAza hI nahIM hai tathA isameM jo kucha hai vaha dUsare kisI sampradAyake grantha meM nahIM hai aura agara hai to bhI vaha hamAre sampradAyase hI usameM gayA hai | isa prakArakI pratyeka sampradAya kI apUrNa meM pUrNa mAna lene kI pravRtti itanI adhika balavatI hai ki agara isakA kucha ilAja na huA to manuSya jAtike upakAra ke liye pravRtta huA yaha darzana manuSyatAkA hI ghAtaka siddha hogA / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ maiM samajhatA hU~ ki ukta doSako dUra karaneke aneka upAyoMmeMse eka upAya yaha bhI hai ki jahA~ dArzanika prameyoMkA adhyayana tAtvika dRSTi se kiyA jAe vahA~ sAtha hI sAtha vaha adhyayana aitihAsika tathA tulanAtmaka dRSTise bhI kiyA jAe / jaba hama kisI bhI eka darzanake prameyoMkA adhyayana aitihAsika tathA tulanAtmaka dRSTi se karate haiM taba hameM aneka dUsare darzanoMke bAre meM bhI jAnakArI prAsa karanI par3atI hai| yaha jAnakArI adhUrI yA viparyasta nhiiN| pUrI aura yathAsambhava yathArtha jAnakArI hote hI hamArA mAnasa vyApaka zAnake Alokase bhara jAtA hai / zAnakI vizAlatA aura spaSTatA hamArI dRSTimeMse saMkucitatA tathA tajjanya bhaya zrAdi doSoMko usI taraha haTAtI hai jisa taraha prakAza tamako / hama asarvajJa aura apUrNa haiM, phira bhI adhika satyake nikaTa pahu~canA cAhate haiN| agara hama yogI nahIM haiM phira bhI adhikAdhika satya tathA tacca-darzanake adhikArI bananA cAhate haiM to hamAre vAste sAdhAraNa mArga yahI hai ki hama kisI bhI darzanako yathAsambhava sarvAGgINa aitihAsika tathA tulanAtmaka dRSTi se bhI pddh'eN| __myAyakumudacandra ke sampAdaka paM. mahendrakumArajI nyAyAcAryane mUla pranthake nIce eka-eka choTe-bar3e muddepara jo bahuzrutatvapUrNa TippaNa die haiM aura prastA. vanAmeM jo aneka sampradAyoMke prAcAryoMke jJAnameM eka dUsarese lena-denakA aitei. hAsika paryAlocana kiyA hai, una sabakI sArthakatA uparyukta dRSTi se adhyayana karanekarAne meM hI hai| sAre nyAyakumudacandra ke TippaNa tathA prastAvanAkA maheza agara kArya sAdhaka hai to sarvaprathama adhyApakoMke lie| jaina ho yA jainetara, saccA jijJAsu isa meM se bahuta kucha pA sakatA hai| adhyApakoMkI dRSTi eka bAra sApha huI, unakA avalokana pradeza eka bAra vistRta duA, phira vaha suvAsa vidyAthiyoMmeM tathA apar3ha anuyAyiyoMmeM bhI apane-Apa phailane lagatI hai| isa bhAvo lAbhako nizcita prAzAse dekhA jAe to mujhako yaha kahane meM leza bhI saMkoca nahIM hotA ki sampAdakakA TippaNa tathA prastAvanA viSayaka zrama dArzanika adhyayana kSetrameM sAmpradAyikatAkI saMkucita manovRtti dUra karanemeM bahuta kAragara siddha hogaa| ___ bhAratavarSako darzanoMkI janmasthalI aura krIr3AbhUmi mAnA jAtA hai / yahA~kA apar3hajana bhI brahmajJAna, mokSa tathA anekAnta jaise zabdoMko pada-padapara prayukta karatA hai, phira bhI bhAratakA dArzanika pauruSazUnya kyoM ho gayA hai ? isakA vicAra karanA jarUrI hai / hama dekhate haiM ki dArzanika pradezameM kucha aise doSa dAkhila ho gae haiM jinakI ora cintakoMkA dhyAna avazya jAnA cAhie / pahalI bAta darzanoM ke paThana saMbandhI uddezya kI hai| jise koI dUsarA kSetra na mile aura buddhipradhAna AjIvikA karamI ho to bahudhA vaha darzanoMkI ora Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukatA hai| mAnoM dArzanika abhyAsakA uddezya yA to pradhAnatayA zrAjIvikA ho gayA hai yA vAdavijaya evaM buddhivilAsa | isakA phala hama sarvatra eka hI dekhate haiM ki yA to dArzanika gulAma bana jAtA hai yA sukhazIla / isa taraha jahA~ darzana zAzvata amaratAkI gAthA tathA anivArya pratikSaNa mRtyukI gAthA sikhAkara abhayakA saMketa karatA hai vahA~ usake abhyAsI hama nire bhIru bana gae haiM / jahA~ darzana hameM satyAsatyakA viveka sikhAtA hai vahA~ hama ulaTe asatyako samajhane meM bhI asamartha ho rahe haiM, tathA agara use samajha bhI liyA, to usakA parihAra karaneke vicArase hI kA~pa uThate haiN| darzana jahA~ dina-rAta Atmaikya yA zrAtmaupamya sikhAtA hai vahA~ hama bheda-prabhedoMko aura bhI vizeSa rUpase puSTa karanemeM hI laga jAte haiN| yaha saba viparIta pariNAma dekhA jAtA hai / isakA kAraNa eka hI hai aura vaha hai darzana ke adhyayanake uddezyako ThIka-ThIka na samajhanA / darzana paDhanekA adhikArI vahI ho sakatA hai aura use hI par3hanA cAhie ki jo satyAsatyake vivekakA sAmarthya prApta karanA cAhatA ho aura jo satyake svIkArakI himmatakI apekSA asatyakA parihAra karanekI himmata yA pauruSa sarva-prathama aura sarvAdhika pramANamaiM prakaTa karanA cAhatA ho / saMkSepameM darzanake adhyayanakA eka mAtra uddezya hai jIvanakI bAharI aura bhItarI zuddhi / isa udezyako sAmane rakhakara hI usakA paThana-pAThana jArI rahe tabhI vaha mAnavatAkA poSaka bana sakatA hai| / dUsarI bAta hai dArzanika pradeza meM nae saMzodhanoMkI / abhI taka yahI dekhA jAtA hai ki pratyeka sampradAyameM jo mAnyatAe~ aura jo kalpanAe~ rUr3ha ho gaI haiM unhIMko usa sampradAyameM sarvajJa praNIta mAnA jAtA hai aura Avazyaka nae vicAraprakAzakA unameM praveza hI nahIM hone pAtA / pUrva-pUrva purakhoMke dvArA kiye gae aura uttarAdhikArameM diye gae cintanoM tathA dhAraNAoMkA pravAha hI sampradAya hai / hara eka sampradAyakA mAnanevAlA apane mantavyoMke samarthana meM aitihAsika tathA vaijJAnika dRSTikI pratiSThAkA upayoga to karanA cAhatA hai, para isa dRSTikA upayoga vahA~ taka hI karatA hai jahA~ use kucha bhI parivartana na karanA pdd'e| parivartana aura saMzodhana ke nAmase yA to sampradAya ghabar3AtA hai yA apane meM pahalese hI saba kucha honekI DIMga hA~katA hai| isalie bhAratakA dArzanika pachi par3a gyaa| jahA~-jahA~ vaijJAnika prameyoMke dvArA yA vaijJAnika paddhatike dvArA dArzanika viSayoM meM saMzodhana karanekI guMjAiza ho vahA~ sarvatra usakA upayoga agara na kiyA jAegA to yaha sanAtana dArzanika vidyA kevala purANoMkI hI vastu raha jaaegii| ataeva dArzanika kSetrameM saMzodhana karane kI pravRttikI ora bhI mukAva honA jarUrI hai|