Book Title: Chikitsaya Jyotish ke Kshetra me jain Sahitya ka Yogadan
Author(s): Gyanchandra Jain
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210483/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikitsIya jyotiSa ke kSetra meM jaina sAhitya kA yogadAna anAdikAla se sRSTimeM AvirbhUta prANimAtrake hRdayameM sadaivase yaha abhilASA utkRSTa rUpameM vidyamAna rahI hai ki vaha sadaiva svastha rahatA huA sukhapUrvaka jIvana yApana karate hue sukhasamRddhike zikharako prApta karake apane punarjanmako bhI sukhamaya banA sake / prANimAtrakI isa icchAko AcAryoMne nimna DaoN0 jJAnacandra jaina Ayurvedika mahAvidyAlaya, lakhanaU, ( u0 pra0) je tribhuvanameM jIva anantA, sukha cAheM, duHkha to bhayavanta / tAte duHkhahArI sukhakAra, kaheM sIkha guru karuNAdhAra // rUpameM vyakta karate hue sukhamaya jIvana yApana karanekA upAya bhI batalAyA hai / prANimAtrako isa jIvanameM pAralaukika sukhadhana hetu, caturvargakI prApti hetu puruSArtha karanA cAhiye / caturvarga meM dharma, artha, kAma evaM muktikA samAveza kiyA gayA hai / ina cAroMkI prApti ke lie Arogya prApti mUlarUpase Avazyaka hai kyoMki sukha rUpa abhilASA Arogya meM hI nihita hai aura jisa duHkharUpI bAdhAse prANimAtra bhayabhIta hai, vahI Arogya yA vikAra hai : sukhasaMjJakamArogyaM vikAro duHkhameva ca / isa prakAra sukhI jIvanake lie Arogya mUlabhUta tattva hai / parantu Arogya prAptike mArga meM roga bAdhA hote haiM / isase zreSTha jIvana prApta nahIM ho pAtA hai / yathA-- dharmArthakAmamokSANAmArogyaM bhUlamuttamam I rogAstasyApahartAraH zreyaso jIvitasya ca / / ataeva Arogya mArgake bAdhaka rogoMkI dUra karaneke lie hI 'kit rogApanayane' ke anusAra cikitsA kArya - kA prAvadhAna kiyA gayA hai / prANimAtrakI mUlabhUta icchAke anurUpa cikitsA kAryake bhI do prayojana haiMsvasthake svAsthyakI rakSA karanA (svasthyasya svArathyarakSaNam ) aura dUsarA, rogIkA rogaharaNa karanA (Artasya rogaharaNaM) / isI punIta uddezyako dRSTigata rakhakara AcAryoMne cikitsA kAryako sarvazreSTha pratipAdita kiyA hai / isa rogonmUlaka pAvana kartavya hetu kAlakramake anusAra Ayurveda, ailopaithika, yUnAnI homyopaithika, siddha Adi cikitsAkI anekoM paddhatiyoMkA AviSkAra evaM vikAsa dina-pratidina hotA jA rahA hai / isake pratiphala svarUpa cikitsAvijJAnake AcAryoMne maleriyA jaisI janapadodhvaMsakAraka vyAMdhiyoMke unmUlanakA dAvA kiyA hai / ve yakSmA, kuSTha jaisI mahAvyAdhiyoMke niyantraNakI ghoSaNA bhI kara rahe haiM / isa prakAra cikitsA vijJAna nitya navIna anveSaNoM dvArA roga saMtapta mAnavako Arogya pradAna karanekI dizAmeM agrasara ho rahA - 414 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / parantu phira bhI kabhI-kabhI usa samaya nirAza honA par3atA hai athavA vicAraNIya sthiti utpanna ho jAtI hai jaba ucita nidAna evaM cikitsA dvArA rogIkI cikitsAke samaya lAbha hote-hote kAlakrama anusAra yA to lAbha kama hone lagatA hai athavA viparIta sthiti hokara hAni dRSTigocara hone lagatI 1 udAharaNArtha, jalodara, prameha, zvAsa evaM anyAnya rogiyoMmeM aisI paristhitiyA~ utpanna ho jAtI haiM / usa samaya mastiSka meM vicAra utpanna hone lagate haiM ki kyA tridoSa ke atirikta bhI rogotpattike lie anya tattva uttaradAyI ho sakatA hai / UhApohake phalasvarUpa jyotiSavijJAnakA vicAra AyA evaM tadanurUpa sahayoga kArya sampAdita karanepara utsAhavardhaka pariNAma prApta huA / udAharaNArtha, aise eka AturakA itivRtta prastuta hai / rogIkA nAma rAmagopAla, vaya, 40 varSa mukhyavyathA-- dandazUla, dantaharSa, dantaveSTa zotha, raktasrAva, agnimAMdya ityAdi / rogI lagabhaga pA~ca varSase ukta vyAdhise pIr3ita rahA hai| parIkSaNa karanepara roganidAna dantaveSTa kiyA gyaa| isakI samucita cikitsA vyavasthA kI gaI / prArambhameM cikitsopacArase AzAnukUla lAbha huA evaM upacAra calatA rahA / kabhI-kabhI rogIke pramAdavaza cikitsA nyUnatAke kAraNa tathA kabhI anAyAsa hI pratIta huA ki lAbha apekSAkRta nyUna ho rahA hai / chaha mAsa pazcAt vyAdhi vRddhi hokara pUyastrAva hone lagA tathA zanaiH zanaiH dantapAtana bhI hone lagA / rogI evaM cikitsakake lie vicAraNIya sthiti utpanna ho gaI / taba jyotiSavijJAnake anusAra Aturake janmAMga (citra 1 ) kA adhyayana kiyA gayA / tadanusAra Aturake janmakAlameM lagnameM vRSa rAzi hai evaM isapara pApa graha zanikI tIna caraNa, rAhukI eka caraNa, sUryakI do caraNa tathA maMgalakI eka caraNa dRSTi hai / bRhadajjAtaka aniSThAdhyAya 23 / 15 ke anusAra isa janmake vyaktiko dantarogI honA cAhiye / isaliye isake svarUpasvAsthya lAbhake liye cikitsopacAra ke sAtha graha zAntikA vidhAna taMtra - sArokta paddhatise karanA cAhiye / isake liye nimna poMkA vidhAna hai : sU.caM. bu. 6 ke. 3 5 maM. 7 zu. zanigraha zAntihetuH OM zaM zanaizcarAya namaH kA 23000 bAra jApa / rAhugraha zAntihetu OM rAM rAhave namaH kA 18000 bAra jApa / sUryagraha zAntihetu, OM ghRNiH sUryAya namaH kA 7000 bAra jApa / maMgalagraha zAntihetu, OM AM aMgArakAya namaH kA 10000 bAra jApa / 8 gu. 1 11 za. 9 rA. 12 jaina sAhitya meM bhI graha zAntikA vidhAna pAyA jAtA hai / kavivara manasukhasAgarajI kRta navagraha ariSTanivAraka vidhAna ke anusAra zani graha zAntihetu zani ariSTa nivAraka zrImunivrata jinapUjA, rAhu graha zAnti hetu rAhu ariSTa nivAraka zrI neminAtha jinapUjA, sUryagraha zAntihetu sUrya ariSTa nivAraka zrI padmaprabhu jinapUjA, maMgala graha zAntihetu ariSTa nivAraka zrI vAsupUjya jinapUjAkA vidhAna kiyA gayA haiM / pUjana pazcAt mahAmantra NamokArake 1008 bAra japakA bhI vidhAna hai / prastuta rogIko ina pUjA aura - 415 - 10 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jApoMke tiye salAha dI gii| aisA karanepara lAbha haa| danta pAtana ruka gayA evaM anya lakSaNoMkA bhI zamana huaa| rogI sAmAnya jIvana yApanameM sakSama ho gyaa| agnimAMdya zeSa hai jo bhaviSyake upacArake nirdeza kA sUcaka hai / isaprakAra anya 15 rogiyoMkI cikitsAmeM isa vidhikA saphala prayoga kiyA gayA hai| isa prakArake avalokanase yaha spaSTa hai ki grahoMkA vyAdhiyoMse sambandha haiN| isa sambandhameM vistRta adhyayanake liye jyotiSazAstrake vibhinna prAmANika granthoMkA adhyayana tathA tadanurUpa prayoga karanA upayogI hogaa| isa viSayameM mahAvIrAcAryakA jyotiSapaTala, zrIdharAcAryakI jyotinividhi, durgadevakA riTThasamuccaya, naracandrakA jyotiSaprakAza Adi granthoMke gambhIra vilokanakI AvazyakatA haiM / uparokta prayogase pratIta hotA hai ki jyotiSavijJAnake sahayogadvArA rogonmUlanameM apekSAkRta adhika zIghra saphalatA prApta hogii| yadi graha prabhAva mandasvarUpakA hai, to roga zamana zIghra hogA / yadi graha prakopa adhika hai, to adhika sakriya upacArase lAbha hogaa| ugra graha prakopa honepara upacAra prayAsoMdvArA kamase kama vyAdhi yA vedanAmeM mandatA to lAyI hI jA skegii| janmAMga adhyayanadvArA bhaviSyameM utpanna honevAlI vyAdhikI pUrva sUcanA prApta honepara usake pratibandhaka upAyoM dvArA anAgata bAdhA pratibandha jaise pakSakI ora bhI agrasara huA jA skegaa| yaha AzA karanI cAhiye ki cikitsIya kSetrameM jaina sAhityameM varNita jyotiSa vijJAnake sahayogase rogonmUlaka evaM rogapratibandhaka kAryAmeM saphalatA prApta karaneke liye pUjAoM aura japoMkI upayogitAkA adhyayana eka rocaka evaM jJAnavardhaka viSaya pramANita hogaa| lekhaka to isa viSayake adhyayanakA prArambha mAtra kara rahA hai| - 416 -