Book Title: Chaturvinshati Patta ya Chaubisi
Author(s): Shailendra Rastogi
Publisher: Z_Rajendrasuri_Janma_Sardh_Shatabdi_Granth_012039.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210474/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati paTTa yA caubIsI (rAjya saMgrahAlaya lakhanaU ke saMgraha para AdhArita) zailendra kumAra rastogI catavizIta paTTa aparanAma caubIsI kA apanA hIma hatva hai| bauddha evaM vaidika mAnyatAoM kI taraha caubIsa arhanta jaina jagata meM bhI sunizcita haiN| jaina mAnyatA ke anusAra avasarpiNI evaM utsarpiNI jambUdvIpa ke bharatakSetra meM kAlacakra kI ghUmatI gatiyA~ haiM tathA pratyeka gati meM yathA pahale, vartamAna evaM bhaviSya meM tIrthaMkara caubIsa caubIsa rahe haiM aura hoMgeM / ina caubIsa tIrya karoM ko sanAtanI Izvara ne uccapada pradAna kiyA hai| koI bhI apanA utthAna kara binA kisI kI dayA, kRpA ke usa pada ko prApta kara sakatA hai| aisI jaina dharma kI mAnyatA hai / jana pratimAoM kA adhyayana karate samaya yaha suspaSTa ho uThatA hai ki zilApaTToM para tIrthakara pratimAeM sabase pahale bananI prAraMbha huI, bhale hI inakA ullekha khAravela ke lekha meM dUsarI zatI I. pU. yA sindhu saMskRti yA lohAnIpurAdi se yatra-tatra upalabdha kiMcida abhilekhIya evaM purAtAtvika pramANoM se hotA hai| kintu zilApaTToM para kSatrapa (soDAsa) ke saMvat 72 ke samaya se to ina pratimAoM kI avicchinna paramparA dRSTipatha meM A hI jAtI hai| aura isI ke sAtha hI jaina pratimA ke vidyArthI kA zodhapatha sarala evaM sugama ho jAtA hai| yUM to kuSANa kAla ke AraMbha se hI tIrthaMkaroM kI svatantra eka, caumukhI yA AyAgapaTTAdi para pratimAeM pAte hI haiM / ye lekha sahita yA lekha rahita donoM hI haiM / kintu zilApaTToM ke bIca meM inakA vilekhana pAte haiN| isa prakAra se aisA pratIta hotA hai 1. somapurA zilpa saMhitA pa. 172 2. je-1 AryAvatI a AyAgapaTTa je. 253-pArzvanAtha tathA do sevaka (lekhayukta) ba , je. 250-tIrthakara madhya tathA muni (bela para) , je 252-tIrthakara (madhya) lekhayukta / rAjya saMgrahAlaya lakhanaU ki caubIsa tIrthaMkaroM ko pRthaka-pRthaka banAne ke sthAna para eka hI zilApaTTa para tIna, pA~ca yA caubIsa tIrthaMkaroM kA kalAkAroM ko banAnA abhISTa ho gayA / ThIka isI bhAva ko sAhitya ke madhyayuga meM "caturvizati jinastavana (10 vIM zatI), caturvizati jinastuti dharmaghoSakRta tathA jinaprabhasUri kRta caturvizati jinastuti (14 vIM zatI) racA gyaa| isa prakAra jaina saMskRti ke mUrdhanya vidvAna vidyAvAridhi zraddheya DA. jyotiprasAda jaina ne ina paMktiyoM ke lekhaka ko batalAne kI kRpA kI ki AyAgapaTToM para jisa prakAra tIrthaMkaroM ko banAyA jAtA thA usI prakAra paravartIkamala meM caubIsIpaTTa banane lge| yaha abhimata samIcIna hone ke kAraNa grAhya pratIta hotA hai / astu caturvizati paTTa yA caubIsI astitva meM AyI / rAjya saMgrahAlaya lakhanaU meM prastarIya chaha pUrNa aura do khaMDita caubIsI haiN| ye mathurA, mahobA, zrAvastI ke atirikta madhyapradeza ke gvAliyara sthita duba kuMDa nAmaka sthAnoM se AyI haiN| inameM se khaMDitoM ke evaM do ke prApti sthala ajJAta haiN| ye cittIdAra lAla patthara, vindhya balue patthara, zveta saMgamaramara, mUMga sadRzya hare, suramaI evaM maTIle ghisuA prastaroM se gar3hI gaI haiM / / do caubIsI ke khaMDita bhAga (esa 842 va esa 720) haiM, jina para kramazaH 8 va 6 dhyAnastha jina hI zeSa haiN| inameM se prathama kA mUlanAyaka pUrNatayA aprApya hai| dUsarI saMkhyA aMza kisI kisI cauvIsI kA pArzvabhAga hai / mathurA se upalabdha caturvizatipaTTa je-57 hai, yaha pharavarI 1890 ko vahA~ ke suprasiddha kaMkAlI TIle se nikalI thii| saMgrahAlaya paMjI ke anusAra ise 9 vIM zatI kI mAnA gayA hai| kintu isa para utkINita akSaroM kI banAvaTa evaM mUlanApA tathA anya jinoM kI mukhAkRti ke AdhAra para uttara guptakAlIna kalAkRti lagatI hai| isa para chatra evaM kaivalya vRkSa 112 rAjendra-jyoti Jain Education Intemational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sundara vilekhana hai jo madhyakAla meM ati priya banA / prabhAmaMDala sAdA hai kinAre para do rekhAoM ke madhya bindupaMktiyoM ke dvArA kevala sajA hai / sabhI tIrthaMkara padmAsIna dhyAnalIna haiN| mUlanAyaka ko chor3akara sabhI ke makha ghise haiN| isakA AkAra 105450 se. mI. hai| caraNApibhilekha ke kucha akSara "ri ka sa pratimA kArita" / isa prakAra yaha saMgraha kI sarva prAcIna caubIsI hai| taduparAnta zrAvastI baharAica se prApta caubIsI (66-59) hai, jisakA AkAra 58483 se. mI. tathA mUMga ke raMga ke patthara se banI hai| isa para 23 laghu jinadhyAnastha haiM, bAyIM tarapha jagaha chor3a dI gaI hai| mUlanAyaka ko jor3akara caubIsa tIrthakara haiN| trichatra para devadundubhivAdaka tathA nIce padmapatroM se alaMkRta prabhAmaMDala hai| isI ke pAsa padmAdhAra para pratyeka ora eka eka hAthI hai, bAyIM ora ke hAthI para Age savAra tathA pIche zera kA mukha tathA sAmane ke do paMje haiM / kyoM ? maiM nahIM kaha sakatA / dUsarI ora dampati savAra hai / nIce tribhaMga mudrA meM vastrAbhUSaNa se samalaMkRta caMvaradhArI bhagavAna RSabhadeva para caMvara DhulA rahe haiM / motI va phUloM se kar3hI huI gaddI Asana para bichI hai / nIce siMhAsana ke donoM ora siMha baiThe haiM, bIca meM dharma-cakra ke samIpa hI inakA lAkSana baila virAjamAna hai / siMhAsana ke bAyIM tarapha namaskAra mudrA meM yakSa yA gRhastha tathA dUsarI ora gAdI para caturbhujI arddhaparyakAsana meM cakrezvarI baiThI hai, jinake Upara do hAthoM meM cakra tathA nIce zaMkha evaM aspaSTa vastu hai / dIkSAvRttabhI kucha tIrthaMkaroM para banA kRti siddha hotI hai| isakA AkAra 1 mI. 3440 se. mI. hai tathA suramaI raMga ke patthara se banI hai / 15 tIrthakara to spaSTa haiM, zeSa kA AbhAsa hai tathA kucha aMza kSatigrasta haiM / prabhAmaMDala alaMkRta hai, kaivalya vRkSa hai, kaMdhe para laTeM haiM, mUlanAyaka ke hAtha aura paira TUTe haiM / pIThikA para bAyIM tarapha tIna sarpaphaNoM kI chatra-chAyA meM caturbhujI padamAvatI, jisake do hAtha bAkI do pUrNatayA lupta haiM / dAyIM tarapha caturbha jI naravAhanA cakrezvarI AsIna hai| tribhaMgamudrA meM caMvaradhArI haiN| pratimA prabhAvotpAdaka hai kintu durbhAgya se isakA prApti sthala ajJAta hai| kintu apane yuga kI kalA kA uttama nirdezana hai| chaThI caubIsI (66-295) jisakA AkAra 43 x 33 se. mI. tathA maTIle raMga kI hai, sabhI jina dhyAnastha, mUlanAyaka kA mukha tathA nIce TUTI hai, kucha tIrthaMkara bhI ghisa cuke haiM, bAyIM aura dAyIM ora tIna-tIna kI tIna paMktiyA~ haiM, jo 18 haiM Upara tIna bAyeM tathA 2 dAyeM haiN| kula 23 va mUlanAyaka milAkara caubIsa haiM / mUlanAyaka para trichatra hai, jisa para sAmane kI ora ghisI dhyAnastha pratimA kA AbhAsa hai, pIche donoM ora eka vidyAdhara hai / jo donoM hAthoM se kalaza ko lie hue aMkita hai| kRti lagabhaga 9 vIM zatAbdI kI lekha rahita hai / prApti sthAna ajJAta hai| _tatpazcAt AtI hai caubIsI (je. 820) jo dUdha se zveta saMgamaramarI patthara para tarAzI gaI hai / yUM to saMgrahAlaya meM aisI hI dhAtu kI taraha bajane vAlI mUrtiyA~ bhI haiM kintu isameM AvAja nahIM AtI hai| mulanAyaka vivastra khaDgAsana meM khar3e haiM, yahA~ para donoM hI ora gyAraha-gyAraha dhyAnAlIna arhanta haiM, eka mUlanAyaka kula teIsa haiM, patA nahIM kyoM ? saMbhava hai sthAnAbhAva ke kAraNa eka nahIM banAyA gayA ho| dAyIM tarapha bhI eka laghu pratimA hai, inake mukha se tejasvitA TapakatI hai| zArIrika gaThana bhI sauSThavapUrNa hai| tathA mUladeva rUpavAna, yauvana sampanna darzAye gaye haiN| caMvaradhArI tribhaMga mudrA meM mUlanAyaka kI ora mukha kiye khar3e haiM / inhIM ke bIca meM bAyIM tarapha strI tathA dAyIM tarapha puruSa vaMdanA mudrA meM baiThe haiM, jo yakSa-yakSI ho sakate haiN| kyoMki inake samAnAntara anya tIrthaMkara bane haiN| vaise yakSa-yakSI nahIM mAne to upAsaka upAsikA mAne jA sakate haiM / mulanAyaka kI hathelI kamalapatra hai jise yahA~ purAne rajisTaroM meM taztarI (Discs) likhA pAte haiN| prabhAmaMDala sajAvaTayukta hai, trichatra hai jisapara AkarSita DhaMga se kIrtimukha muktAlar3iyoM ko ukhalate bane haiN| Upara deva duMdubhivAdaka khaMDita haiN| donoM ora hAthI haiM jinake savAra Aja TuTa cuke haiN| inhIM ke nIce havA meM ur3ate mAlA liye huve vidyAdhara dampattidonoM ora lakSita haiN| kaivalya vRkSa kI pattiyAM bhI banI huI haiN| isI pratimA kI caraNa caukI para devanAgarI lipi meM dAyIM tarapha paMcAkSarI maMtra aMkita hai tathA madhya meM golAkAra zAnti yaMtra hai| yantra ke upasamIpa hI bAyIM tarapha maha kiye baila baiThA hai| isI ke Upara "asi A U sA svAhA" arthAt arhanta siddha, upAdhyAya evaM sAdhu kA baMdana hai / isa prakAra kI maMgala bhAvanAoM se yukta caraNapIThikA anupama mAne jAne kI adhikAriNI nahIM hai kyA ? tIsarI caubIsI 90453 se. mI. kI ghisI huI hai| isakA prAptisthAna ajJAta hai / nIce eka AkRti nRtya kara rahI hai-yaha kauna haiM ? maiM nahIM kaha sakatA / nIce siMhAsana para RSabhadeva utthitAsana meM darzAe gaye haiM / donoM ora caMvaradhArI tathA vidyAdhara mAlA liye samupasthita haiN| donoM ora bAraha-bAraha jina baiThe haiM, mUlanAyaka ko lekara paccIsa jina ho jAte haiM / ___ cauthI caubIsI (jI. 322 va 66-273) hai jisakA mApa 1 mITara 74 70 se. mI hai tathA vindhyAcala ke patthara se banI hai / mUlanAyaka RSabhadeva kAyotsarga mudrA meM vivastra khar3e haiM, zira nahIM hai / zrIvatsa mUlanAyaka sahita sabhI banA hai| paricaya cinha baila kA abhAva hai, lekha bhI nahIM hai| isa samaya mUlanAyaka milA kara bAIsa tIrthaMkara haiM / U parI bhAga khaMDita hai, Upara zeSa haiN| bAyIM tarapha sabase nIce arhanta tathA usase tIsare khar3e eka sarpaphaNa vAle supArzvanAtha bhI haiN| isake samAnAntara bhI khaDgAsana meM eka arhanta dikhalAye gaye haiN| dAyIM tarapha nIce caturbhujI cakrezvarI naravAhanA hai jise DA. yU. pI. zAha ne apratirathA ke rUpa meM bhI pahacAnA hai| siMhAsana siMhoM para hai jinake muMha eka dUsare ke viparIta haiM tathA madhya meM cakra hai jisase vastra paharA rahA hai / caMvaradhAriyoM kI mukhAkRti, vastrAbhUSaNAdi ke AdhAra para yaha kRti caMdelayugIna lagatI hai tathA mahobA se 1935 meM yahA~ lAI gaI hai| pA~cavIM caubIsI (je. 949) bhI bar3I manojJa hai tathA kaTi para adhovastra kA cinha suspaSTa hai / ata: yaha niHsaMdeha zvetAmbarI 4. ise samajhane meM DA. pradyumna kumAra jaina adhanA nainItAla kAleja ke pradhAnAcArya kA maiM hRdaya se AbhAra svIkAra karatA huuN| vI.ni.saM. 2503 Jain Education Intemational