Book Title: Chandraprabhacharitam
Author(s): Amrutlal Shastri
Publisher: Z_Acharya_Shantisagar_Janma_Shatabdi_Mahotsav_Smruti_Granth_012022.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210478/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana amRtalAla zAstrI grantha-paricaya nAma--aSTama tIrthaGkara candraprabha ke zikSAprada jIvanavRtta ko lekara likhe gaye prastuta mahAkAvya kA nAma ' candraprabhacaritam ' hai, jaisA ki pratijJA vAkya (1.9), puSpikA vAkyoM tathA ' zrIjinenduprabhasyedeM....' ityAdi prazasti ke antargata padya (5) se spaSTa hai| prAkRta, saMskRta aura apabhraMza bhASAoM meM nibaddha prAcIna evaM arvAcIna kAvyoM ke avalokana se jJAta hotA hai ki unake caritAnta nAma rakhane kI paramparA prAcIna kAla se hI calI ArahI hai| samupalabdha kAvyoM meM vimalasUri (I0 1 zatI) kA 'paumacariyaM' prAkRta kAvyoM meM, azvaghoSa (I0 1 zatI) kA 'buddhacaritam' saMskRta kAvyoM meM aura svayambhU kavi (I. 7 zatI) kA 'paumacariu' apabhraMza kAvyoM meM sarvAdhika prAcIna haiM / prastuta carita mahAkAvya kA nAma ukta carita kAvyoM kI paramparA ke anukUla hai| sabhI sargoM ke antima padyoM meM 'udaya' zabda kA sanniveza hone se yaha kAvya 'udayAGka' kahalAtA hai / viSaya prastuta grantha kA pratipAdya viSaya bha0 candraprabha kA atyanta zikSAprada jIvanavRtta hai, jo isake aThAraha sargoM ke ikatIsa chandoM meM nibaddha eka hajAra chaH sau ekAnave padyoM meM samApta huA hai| prArambha ke pandraha sargoM meM caritanAyaka aSTama tIrthaGkara bha. candraprabha ke chaH atIta bhavoM kA aura antake tIna sargoM meM vartamAna bhava kA varNana kiyA gayA hai| solahaveM sarga meM garbhakalyANaka, satrahaveM meM janma, tapa aura jJAna tathA aThArahaveM meM mokSakalyANaka varNita haiN| mahAkAvyocita prAsaGgika varNana aura avAntara kathAe~ bhI yatra-tatra gumphita haiN| caM. ca. kI kathAvastu kA saMkSipta sAra caM. ca. meM caritanAyaka ke rAjA zrIvarmA, zrIdharadeva, samrAT ajitasena, acyutendra rAjA padmanAbha, ahamindra aura candraprabha'-ina sAta bhavoM kA vistRta varNana hai, jisakA saMkSipta sAra isa prakAra hai1. yaH zrIvarmanRpo babhUva vibudhaH saudharmakalpe tata stasmAccAjitasenacakrabhRdabhUdyazcAcyutendrastataH / yazcAjAyata padmanAmanapatiyoM vaijayantezvaroyaH syAttIrthakaraH sa saptamabhave candraprabhaH pAtu na / kaviprazasti, padya 9 / 194 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 195 1. rAjA zrIvarmA - puSkarArdha dvIpavartI sugandhi' deza meM zrIpura nAmaka pura thA / vahA~ rAjA zrISeNa nivAsa karate the / unakI patnI kA nAma zrIkAntA' thA / putra ke na hone se vaha sadA cintita rahA karatI thI / kisI dina geMda khelate baccoM ko dekhate hI usake netroM se azrudhArA pravAhita hone lgii| usakI sakhI se isa bAta ko sunakara rAjA zrISeNa use samajhAte hue kahate haiM- devi, cintA na kro| maiM zIghra hI viziSTa jJAnI muniyoM ke darzana karane jAU~gA, aura unhIMse putra na hone kA kAraNa pUchUMgA / kucha hI dinoM ke pazcAt ve apane udyAna meM acAnaka AkAza se utarate hue cAraNa RddhidhArI munirAja ananta ke darzana karate haiM / tatpazcAt prasaGga pAkara ve unase pUchate haiM--' bhagavan, mujhe vairAgya kyoM nahIM ho rahA ? " unhoMne uttara diyA- 'rAjan putraprApti kI icchA rahane se Apako vairAgya nahIM ho rahA hai / aba zIghra putra hogaa| abhI taka putra na hone kA kAraNa ApakI patnI kA pichale janma kA azubha nidAna hai / ' ghara pahu~cane para ve apanI patnI ko putra na hone kI ukta bAta sunAte haiM, jisase vaha prasanna ho jAtI hai / donoM dhArmika kAryoM meM saMlagna rahane lagate haiM / itane meM ASTAhnika parva A jAtA hai| donoM ne isa parva meM ATha-ATha upavAsa kiye, ASTAhnika pUjA kI aura abhiSeka bhii| kucha hI dinoM ke uparAnta rAnI garbha dhAraNa karatI hai| dhIre-dhIre garbha ke cihna prakaTa hone lage / nau mAsa bItane para putra ratna kI prApti hotI hai| usakA nAma zrIvarmA rakhA gayA / vayaska hone para rAjA usakA vivAha kara ke yuvarAja banA dete haiN| ulkApAta dekhakara rAjA zrISeNa ko vairAgya ho jAtA hai / phalataH ve apane putra yuvarAja zrIvarmA ko apanA rAjya sauMpa kara zrIprabha' muni se jina dIkSA lekara ghora tapa karate haiM, aura phira muktikanyA kA varaNa karate haiM / pitA ke viyoga se zrIvarmA kucha dinoM taka zokAkula rahate haiM / mantrimaNDala ke samajhAne-bujhAne para ve digvijaya ke lie prasthAna karate haiM / usameM saphala hokara ve ghara Ate haiM / zaratkAlIna megha ko zIghra hI vilIna hote dekha kara unheM vairAgya ho jAtA hai phalataH ve apane putra zrIkAnta ko apanA uttarAdhikAra dekara zrIprabha muni ke nikaTa jAkara dIkSA grahaNa kara lete haiM, aura phira ghora tapazcaraNa karate haiM / 2. zrIdharadeva - ghora tapazcaraNa ke prabhAva se zrIvarmA pahale svarga meM zrIdharadeva hote haiM / vahA~ unheM do sAgaropama Ayu prApta hotI hai / unakA abhyudaya anya devoM se kahIM acchA thA / deviyA~ unheM sthAyI utsava kI bhAMti dekhatI rahIM / 1. purANasArasaMgraha ( 76. 2) meM deza kA nAma gandhila likhA I 2. purANasArasaMgraha ( 76. 3) meM rAnI kA nAma zrImatI diyA gayA / 3. uttara purANa (54. 44 ) meM rAjA kA cintita honA varNita hai / 4. u. pu. (54.51) meM garbha dhAraNa karane se pahale cAra svapna dekhane kA ullekha hai, aura purANa sA. ( 76.5) meM pAMca svapna dekhane kA / 5. purANa sA. meM garbhacihnoM kI carcA nahIM hai / 6. u. pu. (54.73 ) meM muni kA nAma zrIpadma aura purANa sA. ( 78.19) meM zrIdhara milatA hai / 7. purANa sA. ( 78.19) meM zrIkAnta ke sthAna meM zrIdhara hai / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 3. samrATa ajitasena-dhAtakIkhaNDa dvIpa ke alakA nAmaka deza meM kozalA' nagarI hai| vahA~ rAjA ajitajaMya aura unakI rAnI ajitasenA' nivAsa karate haiN| ukta zrIdhara deva inhIM kA putra ajitasena' hotA hai| vayaska hote hI use yuvarAja banA diyA jAtA hai| ajitajaya ke dekhatedekhate usake sabhA bhavana se yuvarAja ajitasena ko caNDaruci nAmaka kukhyAta asura pichale janma ke vaira ke kAraNa uThA le jAtA hai| rAjA vyAkula hokara mUrchita ho jAtA hai| isI bIca tapobhUSaNa nAmaka eka munirAja padhArate haiM, aura ve yaha kahakara vApisa cale jAte haiM ki 'kucha dinoM ke bAda yuvarAja ajitasena sakuzala ghara A jaaygaa"| udhara vaha asura use bahuta U~cAI se eka sarovara meM girA kara Age calA jAtA hai / magara-macchoM se jUjhatA huA vaha kisI taraha kinAre para pahu~ca jAtA hai| vahA~ se vaha jyoM hI paruSA nAma kI aTavI meM praveza karatA hai tyoM hI eka bhayaGkara AdamI se dvandva chir3a jAtA hai| parAjita hone para vaha apane asalI rUpa ko prakaTa kara detA hai, aura kahatA hai-'yuvarAja, maiM manuSya nahIM, deva huuN| merA nAma hiraNya hai| maiM ApakA mitra hU~, kintu Apake pauruSa ke parIkSaNa ke lie maiMne aisA vyavahAra kiyA hai, kSamA kiijie| pichale tIsare janma meM Apa sugandhi deza ke nareza the| ApakI rAjadhAnI meM eka dina zazI ne seMdha lagA kara sUrya ke sAre dhana ko curA liyA thaa| patA lagane para Apane zazI ko kar3A daNDa diyA, jisase vaha mara gayA aura phira vaha caNDaruci asura huA / isI vaira ke kAraNa usane ApakA apaharaNa kiyaa| barAmada dhana usake svAmI ko vApisa dilavA diyaa| yuvarAja, vahI zazI marane ke bAda hiraNya nAmaka deva huA, jo isa samaya Apase bAta kara rahA hai / " tatpacAt yuvarAja vipulapura kI ora prasthAna karatA hai| vahA~ ke rAjAkA nAma jayavarmA, rAnIkA nAma jayazrI aura unakI kanyA kA nAma zaziprabhA thA / mahendra nAmaka eka rAjA jayavarmA se usakI kanyA kI maMginI karatA hai, para kisI nimitta jJAnI se use alpAyuSka jAnakara vaha svIkRti na de sakA / usase kruddha hokara mahendra jayavarmA ko yuddha ke lie lalakAratA hai| yuvarAja jayavarmA kA sAtha detA hai, aura yuddha meM mahendra ko mAra DAlatA hai| isase prabhAvita hokara jayavarmA yuvarAja ke sAtha apanI kanyA zaziprabhA kA vivAha karanA cAhatA hai / itane meM vijayArdha kI dakSiNa zreNI ke Adityapura kA rAjA dharaNIdhvaja jayavarmA ko sandeza bhejatA hai ki vaha apanI kanyA kA vivAha mere (dharaNIdhvaja) kI sAtha kre| isake lie jayavarmA taiyAra nahIM hotaa| phalataH donoM meM bhayaGkara saMgrAma chir3a jAtA hai| pUrvacarcita hiraNyadeva ke sahayoga se yuvarAja ajitasena dharaNIdhvaja ko bhI yuddhabhUmi meM svargavAsI banA detA hai| isake uparAnta rAjA jayavarmA zubha muhUrta meM yuvarAja ajitasena ke sAtha apanI kanyA kA vivAha kara detA hai| phira usake sAtha yuvarAja 1. u. pu. (54.87) meM aura purANa sA. (80.22) meM nagarI kA nAma ayodhyA diyA hai| 2. purANa sA. (80.23) meM rAnI kA nAma zrIdattA milatA hai| 3. zrIdhara deva ke garbha meM Ane se pahale u. pu. (54.89) meM rAnI ke ATha zubha svapna dekhane kA ullekha hai| 4. isa ghaTanA kA ullekha u. pu. tathA purANa sA. meM nahIM hai| 5. u. pu. tathA purANa sA. meM isa ghaTanA kA ullekha nahIM hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 197 apane nagara kI zobhA bar3hAtA hai / vahA~ ajitajaya use apanA uttarAdhikAra sauMpa dete haiN| cakravartI hone se vaha caudaha ratnoM evaM nau nidhiyoM kA svAmitva prApta karatA hai / ajitaMjaya tIrthaGkara svayaMprabha ke nikaTa jina dIkSA le letA hai, aura vahIM para samrAT ajitasena ke hRdaya meM saccI zraddhA (samyagdarzana ) jAga uThatI hai| digvijaya meM pUrNa saphalatA prApta karake samrAT rAjya kA saMcAlana karane lagatA hai| kisI dina eka unmatta hAthI ne eka manuSya kI hatyA kara ddaalii| isa duHkhada ghaTanA' ko dekha kara samrAT ko vairAgya ho jAtA hai, phalataH vaha apane putra jitazatru ko apanA ArAadhikAra sauMpa kara zivaMkara' udyAna meM guNaprabha muni ke nikaTa jina dIkSA grahaNa kara letA hai, aura phira ghora tapazcaraNa karatA hai| 4. acyutendra-ghora tapazcaraNa karane se vaha samrATa acyutendra hotA hai| bAIsa sAgaropama Ayu kI antima avadhi taka vaha divya sukha kA anubhava karatA hai / 5. rAjA padmanAbha--Ayu samApta hone para acyutendra acyuta svarga se cayakara ghAtakIkhaNDa dvIpavartI maGgalAvatI deza ke ratnasaMcayapura meM rAjA kanakaprabha ke yahA~ unakI pradhAna rAnI suvarNamAlA kI kukSi se padmanAbha nAmaka putra hotA hai| kisI dina eka bUr3he baila ko daladala meM phaMsa jAne se marate dekhakara kanakaprabha ko vairAgya ho jAtA hai| phalataH vaha apane putra padmanAbha ko apanA rAjya dekara zrIdharamuni se jinadIkSA le letA hai, aura durdhara tapa karatA hai / pitA ke viraha se vaha kucha dina duHkhI rahatA hai| phira mantriyoM ke prayatna se vaha apane rAjya kA paripAlana karane lagatA hai| kucha kAla bAda apane putra ko yuvarAja banAkara vaha apanI rAnI somaprabhA ke sAtha Anandamaya jIvana bItAne lagatA hai / kisI dina mAlI ke dvArA zrIdharamuni ke padhArane ke zubha samAcAra sunakara padmanAbha unake darzanoM ke lie 'manohara' udyAna meM jAtA hai| darzana karane ke uparAnta vaha unake Age apanI tattvajijJAsA prakaTa karatA hai| uttara meM ve tattvopaplava Adi darzanoM ke mantavyoM kI vistRta mImAMsA karate hue sAta tattvoM ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiN| use sunakara rAjA padmanAbha kA saMzaya dUra ho jAtA hai| isake pazcAt padmanAbha ke pUchane para ve usake pichale cAra bhavoM kA vistRta vRttAnta sunAte haiN| isa vRttAnta kI saccAI para kaise vizvAsa ho ? isa prazna kA uttara dete hue munirAja ne kahA-'rAjan , Aja se dasaveM dina eka madAndha hAthI apane jhuNDa se bichur3akara Apake nagara meM praveza kregaa| use dekhakara Apako mere kathana para vizvAsa ho jaaygaa'| isake uparAnta munirAja se vrata grahaNa kara vaha apanI rAjadhAnI meM lauTa AtA hai| ThIka dasaveM dina eka madAndha hAthI sahasA rAjadhAnI meM ghusakara upadrava karane lagatA hai| padmanAbha use apane 1. u. pu. evaM purANa sA. meM isa ghaTanA kA bhI ullekha nahIM hai| 2. u. pu. ( 54. 122) meM udyAna kA nAma 'manohara' likhA hai| 3. purANa sA. (82.32) meM kanakAma nAma diyA hai| 4. purANa sA. (82.32) meM rAnI kA nAma kanakamAlA likhA hai| 5. u. pu. tathA purANa sA. meM isa ghaTanA kI carcA nahIM hai| 6. u. pu. (54.141) meM padmanAbha kI aneka rAniyA~ hone kA saMketa milatA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vaza meM kara letA hai, aura usapara savAra hokara vanakrIDA ke lie cala detA hai| isI nimitta se usa hAthI kA nAma 'vanakeli' nAma par3a jAtA hai| krIr3A ke pazcAt padmanAbha use apanI gajazAlA meM baMdhavA detA hai'| rAjA pRthvIpAla isa hAthI ko apanA batalAkara hathiyAnA cAhatA hai| padmanAbha ke inakAra karane para donoM meM yuddha chir3a jAtA hai| yuddha meM pRthivIpAla mArA jAtA hai| isake kaTe sira ko dekhakara padmanAbha ko vairAgya ho jAtA hai, phalataH vaha zrIdharamuni se jinadIkSA lekara siMhaniSkrIDita Adi vratoM va teraha prakAra ke cAritra kA paripAlana karatA huA ghora tapa karatA hai| kucha hI samaya meM vaha dvAdazAGga zruta kA jJAna prApta karatA hai, aura solahakAraNa bhAvanAoM ke prabhAva se tIrthaGkara prakRti kA bandha kara letA hai| 6. vaijayantezvara--Ayu ke anta meM saMnyAsapUrvaka bhautika zarIra ko chor3akara padmanAma vaijayanta nAmaka anuttara vimAna meM ahamindra hote haiM, aura tetIsa sAgaropama Ayu kI antima avadhi taka vahA~ divya sukha kA anubhava karate haiN| 7. tIrthaGkara candraprabha-Ayu kI samApti hone para vaijayantezvara pUrva deza' kI candrapurI meM aSTama tIrthaGkara hote haiN| mAtA-pitA-inakI mAtA kA nAma lakSmaNA aura pitA kA mahAsena thaa| ikSvAkuvaMzI mahAsena anekAneka viziSTa guNoM kI dRSTi se anupama rahe / digvijaya ke samaya inhoMne aGga, Andhra, ur3ha, karNATaka, kaliGga, kazmIra, kIra, cedI, Takka, dramila, pAJcAla, pArasIka, malaya, lATa aura sindhu Adi aneka dezoM ke narezoM ko apane adhIna kiyA thA / ratnavRSTi-digvijaya ke pazcAt candrapurI meM rAjA mahAsena ke rAjamahala meM candraprabha ke garbhAvataraNa ke chaH mAsa pahale se unake janma dina taka prati dina sAr3he tIna karor3a ratnoM kI vRSTi hotI rhii| garbhazodhana Adi-ratnavRSTi ko dekha kara mahAsena ko Azcarya hotA hai, para kucha hI samaya ke pazcAt indra kI AjJA se ATha dikkumAriyA~ unake yahA~ mahArAnI lakSmaNA kI sevA ke lie upasthita hotI haiN| unake sAtha hue vArtAlApa se unakA Azcarya dUra ho jAtA hai| mahAsena se anumati lekara ve unake antaHpura meM praveza karatI haiM, aura lakSmaNA ke garbhazodhana Adi kAryoM meM saMlagna ho jAtI haiN| 1. u. pu. aura purANa sA. meM isa ghaTanA kA tathA isake bAda honevAle yuddha kA ullekha nahIM hai / 2. vArANasI se AsAma taka kA pUrvI bhArata 'pUrva deza' ke nAma se prakhyAta rhaa| u. pu., purANa sA. triSaSTi zalAkA puruSa aura triSaSTi smRti meM isa deza kA ullekha nahIM hai| 3. triSaSTi zalAkA puruSa (296. 13) meM isa nagarI kA nAma 'candrAnanA', u. pu. (54. 163) meM 'candrapura', purANa sA. (82. 39) meM candrapura, tiloyapaNNattI (4.533) meM 'candrapura' aura harivaMza (60. 189) meM 'candrapurI' likhA hai| samprati isakA nAma 'candravaTI' 'candrauTI' yA 'caMdarauTI' hai| yaha vArANasI se 18 mIla dUra gaGgA ke bAyeM taTapara hai| yahA~ di. va zve. sampradAya ke do alaga alaga jaina mandira haiN| 4. tiloyapaNNattI (4.533) meM mAtA kA nAma 'lakSmImatI' likhA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 199 zubha svapna - mahArAnI lakSmaNA sukhapUrvaka so rahI thIM, itane meM unheM rAtri ke antima prahara solaha zubha svapna hue / prabhAta hote hI ve apane pati ke pAsa pahu~catI haiM / svapnaphala - patnI ke mukha se kramazaH sabhI svapnoM ko sunakara mahAsena ne unakA zubha phala jise sunakara unheM apAra harSa huA / batalAyA, garbhAvataraNa - Ayu ke samApta hote hI ukta vaijayantezvara apane vimAna se cayakara prazasta '[ caitra kRSNA paJcamI ke' ] dina mahArAnI lakSmaNA ke garbha meM avataraNa karate haiM / garbhakalyANaka mahotsava -- isake pazcAt indra mahArAja mahAsena ke rAjamahala meM pahu~ca kara garbhakalyANaka mahotsava manAte haiN| mAtA ke caraNoM kI arcanA karake ve vahA~ se vApisa cale jAte haiM, para zrI, hI aura dhRti deviyA~ vahIM raha kara una (mAtA) kI sevA-zuzrUSA karatI haiM / janma - pauSa kRSNA ekAdazI ke dina lakSmaNA sundara putra - candraprabha ko janma detI hai / isa zubha velA meM dizAe~ svaccha ho jAtI haiM; AkAza nirmala ho jAtA hai; sugandhita manda vAyuM kA saMcAra hotA hai; divya puSpoM kI vRSTi hotI hai; kalpavAsI devoM ke yahAM maNighaNTikAe~, jyautiSka devoM ke yahAM siMhanAda, bhavanavAsI devoM ke yahAM zaGkha aura vyantara devoM ke yahAM dundubhi bAje svayameva bajane lagate haiMina hetuoM se tathA apane Asana ke kampana se indra candraprabha ke janma ko jAnakara devoM ke sAtha candrapurI kI ora prasthAna karate haiM / abhiSeka -- indrANI mAtA ke nikaTa mAyAmayI zizu ko sulAkara vAstavika zizu ko rAjamahala se bAhara le AtI hai| saudharmendra zizu ko donoM hAthoM meM lekara airAvata para savAra hotA hai, aura sabhI devoM ke sAtha sumeru parvata kI ora prasthAna karatA hai / vahAM pANDuka zilA para zizu ko baiThAkara devoM ke dvArA lAye gaye kSIrasAgara ke jala se abhiSeka karatA hai, aura vividha alaGkAroM se alaGkRta kara ke unakA 6 ( candraprabha ) kI stuti 'candraprabha' nAma rakha detA hai / isake uparAnta saudharmendra anya indroM ke sAtha una karatA hai, aura phira unheM mAtA ke pAsa pahu~cA kara mahAsena se anumati lekara vApisa calA jAtA hai / - bAlyakAla -- zizu apanI amRtalipta aDguliyoM ko cUsa kara hI tRpta rahatA hai, use mA~ke dUdha kI vizeSa lipsA nahIM hotI / candrakalAoM kI bhA~ti zizu kA vikAsa hone lagatA hai| dhIre-dhIre vaha devakumAroM ke sAtha geMda Adi lekara krIDA karane yogya ho jAtA hai / isake pazcAt vaha tairanA, hAthI-ghoDe para savArI karanA Adi vividha kalAoM meM pravINa ho jAtA hai / 1 1. yaha miti u. pu. ( 54. 166 ) ke AdhAra para dI hai, caM. ca. meM isa miti kA ullekha nahIM hai / 2. yahI miti u. pu., harivaMza evaM tiloyapa meM aGkita hai, triSaSTizalAkApu. ( 297.32 ) meM pauSa kRSNA dvAdazI likhI hai, para purANasA. ( 84.44 ) meM kevala anurAdhA yoga kA hI ullekha milatA hai / 3. triSaSTizalAkA puruSa meM bhI stuti kA ullekha hai, para u. pu. ( 54, 174 ) meM AnandanATaka kA ullekha milatA hai, na ki stuti kA / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vivAha saMskAra-vayaska hote hI rAjA mahAsana unakA vivAhasaMskAra' karate haiM, jisameM sabhI rAje mahArAje sammilita hote haiN| rAjyasaMcAlana-pitAjI ke Agraha para candraprabha rAjya kA saMcAlana svIkAra karate haiN| inake rAjya meM prajA sukhI rahI, kisIkA akAla maraNa nahIM huA, prAkRtika prakopa nahIM huA tathA svacakra yA paracakra se kabhI koI bAdhA nahIM huii| dina rAta ke samaya ko ATha bhAgoM meM vibhakta karake ve dinacaryA ke anusAra cala kara samasta prajA ko nayamArga para calane kI zikSA dete rhe| virodhI rAje-mahArAje bhI upahAra le-lekara unake pAsa Ate aura unheM namratA pUrvaka praNAma karate rhe| indra ke Adeza para aneka debAganAe~ pratidina unake nikaTa gIta-nRtya karatI rhiiN| apanI kamalA Adi aneka patniyoM ke sAtha ve cirakAla taka Ananda pUrvaka rhe| vairAgyakisI dina eka vaiddha lAThI TekatA huA unakI sabhA meM jAkara dardanAka zabdoM meM kahatA hai-'bhagavan , eka nimitta jJAnI ne mujhe mRtyu kI sUcanA dI hai| merI rakSA kIjie, Apa mRtyuJjaya haiM, ataH isa kArya meM sakSama haiN| itanA kaha kara vaha adRzya ho jAtA hai| candraprabha samajha jAte haiM ki vRddha ke veSa meM deva AyA thA, jisakA nAma thA dharmaruci / isI nimitta se ve virakta ho jAte haiN| itane meM hI laukAntika deva A jAte haiM, aura 'sAdhu' 'sAdhu' kaha kara unake vairAgya kI prazaMsA karate haiN| tadanaMtara ve zIghrahI dIkSA lene kA nizcaya karate haiM, aura apane putra varacandra ko apanA rAjya sauMpa dete haiM / tapa-tatpazcAt indra aura deva candraprabha ko 'vimalA' nAmakI zibikA meM baiThAkara sakalartu vana meM le jAte haiM, jahA~ ve [ pauSa kRSNA ekAdazI ke dina ] do upavAsoM kA niyama lekara siddhoM ko namana 1. u. pu. (54. 214) meM aura purANasA. (86.57) meM kramazaH, niSkramaNa ke avasara para apane putra varacandra va raviteja ko candraprabha ke dvArA uttarAdhikAra sauMpane kA ullekha hai, para donoM meM aise zloka dRSTigocara nahIM hote, jinameM unake vivAha kI spaSTa carcA ho| caM. ca. (17.60 ) meM candraprabha kI aneka patniyoM kA ullekha hai jo triSaSTizalAkA pu. (298. 55 ) meM bhI pAyA jAtA hai / 2. candraprabha ke vairAgya kA kAraNa tiloyapa. (4.610) meM adhruva vastu kA aura u. pu. (54.203) tathA triSaSTismRti. (28.9) meM darpaNa meM mukha ko vikRti kA avalokana likhA hai| triSaSTizalAkA pu. evaM purANasA. meM vairAgya ke kAraNa kA ullekha nahIM hai| 3. harivaMza (722.222) meM zibikA nAma 'manoharA, triSaSTizAlAkA pa. ( 298.61) meM 'manoramA, aura purANa sA. (86.58) meM 'suvizAlA' likhA hai| tiloyapa. (4.651) meM vana kA nAma 'sarvArtha' u. pu. (54.216) meM 'savartuka' triSaSTizalA kApu. (298.62) evaM purANasA. (86.58) meM 'sahasrAmra' likhA hai| 4. caM. ca. meM miti nahIM dI, ataH harivaMza (723.233) ke AdhAra para yaha miti dI gaI hai| u.pu. (54.216) meM bhI yahI miti hai, para kRSNa pakSa kA ullekha nahIM hai| triSaSTizalAkA pu. (298.64) meM pauSa kRSNA trayodazI miti dI hai| purANasA. (86.60) meM kevala anurAdhA nakSatra kA hI ullekha hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 201 karate hue eka hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA lekara tapa karate haiN| dIkSA lete samaya ve pAMca dRDha muSTiyoM se keza luJcana karate haiM / devendra aura deva milakara tapa kalyANaka kA utsava manAte haiM, aura una kezoM ko maNimaya pAtra meM rakhakara kSIrasAgara meM pravAhita karate haiM / pAraNA-nalinapura' meM rAjA somadatta' ke yahA~ ve pAraNA karate haiN| isI avasara para vahA~ pAMca Azcarya prakaTa hote haiN| kaivalya prApti-ghora tapa karake ve zukladhyAna kA avalambana lekara [phAlguna kRSNA saptamI ke dina ] kaivalya pUrNa jJAna kI prApti karate haiN| samavasaraNa-kaivalya prApti ke pazcAt indra kA Adeza pAkara kubera sAr3he ATha yojana ke vistAra meM vartulAkAra samavasaraNa kA nirmANa karatA hai| isake madhya gandhakuTI meM eka siMhAsana para bhagavAn candraprabha virAjamAna hue aura cAroM ora bAraha prakoSThoM meM gaNadhara Adi / divyadezanA-tadanantara gaNadhara (mukhya ziSya) ke prazna kA uttara dete hue bha. candraprabha ne jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa-- ina sAta tattvoM kA nirUpaNa aisI bhASA meM kiyA, jise sabhI zrotA AsAnI se samajhate rahe / gaNadharAdikoM kI saMkhyA-dasa sahaja, dasa kevalajJAnakRta aura caudaha devaracita atizayoM tathA ATha prAtihAryoM se vibhUSita bha. candraprabha ke samavasaraNa meM terAnace gaNadhara, do hajAra" kuzAgrabuddhi pUrvadhArI, do lAkha cArasau' upAdhyAya, ATha hajAra avadhijJAnI, dasa hajAra kevalI, caudaha hajAra 1. harivaMza (724.240) aura triSaSTizalAkA pu. (298.66) meM pura kA nAma 'padmakhaNDa' tathA purANasA. (86.62) meM 'nalinakhaNDa' diyA hai| 2. harivaMza (724.246) aura purANasA. (86.62) meM rAjA kA nAma 'somadeva' likhA milatA hai| 3. yaha miti u. pu. (54.224) ke AdhAra para dI gayI hai| caM. ca. meM bha. candraprabha ke janma aura mokSa kaNyANakoM kI mitiyA~ aGkita haiM, zeSa tIna kalyANakoM kI nhiiN| 4. triSaSTizalAkA pu. (298.75) meM caM. ke samasaravaNa kA vistAra eka yojana likhA hai| 5. tiloya pa. (4.1120) meM pUrvadhAriyoM kI saMkhyA cAra hajAra dI hai| 6. tiloya pa. (4.1120) meM upAdhyAyoM kI saMkhyA do lAkha dasa hajAra cArasau dI hai| 7. tiloya pa. (4.1121) meM avabhizAniyoM kI saMkhyA do hajAra likhI hai| 8. tiloya pa. (4.1121) meM kevaliyoM kI saMkhyA aThAraha hajAra dI hai| 9. tiloya pa. (4.1121) meM vikriyARddhidhAriyoM kI saMkhyA chaH sau dI hai aura harivaMza (736.386) meM dasa hajAra caarsau| 26 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vikriyARddhidhArI sAdhu, ATha hajAra manaHparyayajJAnI sAdhu, sAta hajAra chaH sau' vAdI, eka lAkha assI hajAra AryikAe~, tIna lAkha samyagyadRSTi zrAvaka aura pAMca lAkha vratavibhUSita zrAvikAe~ rhiiN| AryakSetra meM yatra-tatra dharmAmRta kI varSA karate hue bha. candraprabha sammedAcala (zikharajI) ke zikhara para pahu~cate haiN| bhAdrapada zuklA saptamI ke dina avaziSTa cAra aghAtiyA karmoM ke naSTa karake dasa lAkha pUrva pramANa Ayu ke samApta hote hI ve mukti prApta karate haiM / caM. ca. meM rasa yojanA-caM. ca. meM zAnta, zRGgAra, vIra, raudra, bIbhatsa, karuNa, adbhuta aura vAtsalya rasa pravAhita hai / inameM zAnta aGgI hai aura zeSa angg| caM. ca. meM alaGkAra yojanA-caM. ca. meM chekAnuprAsa, vRttyanuprAsa, zrutyanuprAsa, antyAnuprAsa, citra, kAkuvaktikri aura yamaka Adi zabdAlaGkAroM ke atirikta pUrNopamA, mAlopamA, luptopamA, upameyopamA, pratIpa, rUpaka, paramparitarUpaka, pariNAma, bhrAntimAn , apahnuti, kaitavApanuti, utprekSA, atizaya, antadIpaka, tulyayogitA, prativastUpamA, dRSTAnta, nidarzanA, vyatireka, sahokti, samAsokti, parikara, zleSa, aprastuta prazaMsA, paryAyokta, virodhAmAsa, vibhAvanA, anyonya, kAraNamAlA, ekAvalI, parivRtti, parisaMkhyA, samuccaya, arthApatti, kAvyaliGga, arthAntaranyAsa, tadguNa, lokokti, svabhAvokti, udAtta, anumAna, rasavat , preya, Urjasvita, samAhita, bhAvodaya, saMsRSTi, aura saGkara Adi zabdAlaGkAroM kA ekAdhika bAra prayoga huA hai| caM. ca. kI samIkSA-mahAkavi vIranandi ko bha. canduprama kA jo saMkSipta jIvanavRtta prAcIna srotoM se samupalabdha huA, use unhoM ne apane caM. ca. meM khUba hI pallavita kiyA hai ! caM. ke jIvanavRtta ko lekara banAyI gayIM jitanI bhI di. zve. kRtiyA~ samprati samupalabdha haiM, unameM vIranandi kI prastuta kRti hI sarvAGgapUrNa hai| isakI tulanA veM u. pu. gata caM. ca. bhI saMkSipta-sA pratIta hotA hai, jo upalabdha anya candraprabhacaritoM se, jinameM hemacandrakRta caM. ca. bhI zAmila hai, vistRta hai| ataH kevala kathAnaka ke AdhAra para hI vicAra kiyA jAe, to bhI yaha mAnanA paDegA ki vIranandI ko saba se adhika saphalatA prApta huI hai / sarasatA kI dRSTi se to inakI kRti kA mahattva aura bhI adhika bar3ha gayA hai / __ vIranandi kA caM. ca. apanI vizeSatAoM ke kAraNa saMskRta mahAkAvyoM meM viziSTa sthAna rakhatA hai| komala padAvalI, arthasauSThava, vismayajanaka kalpanAe~, adbhuta ghaTanAe~, viziSTa saMvAda, vaidarbhI rIti, 1. tiloya pa. (4.1121) meM vAdiyoM kI saMkhyA sAta hajAra dI hai| 2. tiloya pa. (4.1169) tathA purANa sA. (88.75) meM AryikAoM kI saMkhyA cAra lAkha assI hajAra likhI hai| 3. purANa sA. (88.77) meM zrAvikAoM kI saMkhyA cAra lAkha ekAnavai hajAra dI hai| triSaSTizalAkA pa. meM kalikAla sarvajJa AcArya zrI hemacandra ke dvArA dI gaI saMkhyAe~ prAyaH ina saMkhyAoM se bhinna haiN| 4. u. pu. (54.271) meM candraprabha ke mokSakalyANaka kI mitI phAlguna zuklA saptamI dI gayI hai, purANa sA. (90.79) meM miti nahIM dI gayI, kevala jyeSThA nakSatra kA ullekha kiyA gayA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 203 oja, prasAda tathA mAdhuryaguNa, vividha chandoM ( kula milAkara ikatIsa ) aura alaGkAroM kI yojanA, rasa kA avicchinna pravAha, prAJjala saMskRta, mahAkAvyocita prAsaGgika varNana aura mAnavocita zikSA Adi kI dRSTi se prastuta kRti atyanta zlAghya hai| prastuta kRti meM vIranandi kI sAhityika, dArzanika aura saiddhAntika vidvattA kI triveNI pravAhita hai| sAhityika veNI ( dhArA ) atha se iti taka avicchiAnna gati se bahI hai| dArzanika dhArA kA saGgama dUsare sarga meM huA hai, aura saiddhAntika dhArA sarasvatI kI bhAMti kahIM dRzya to kahIM adRzya hokara bhI antima sarga meM viziSTa rUpa dhAraNa karatI hai| para kavi kI apratima pratibhA ne sAhityika ghArA ko kahIM para bhI kSINa nahIM hone diyA / phalataH dArzanika aura saiddhAntika dhArAoM meM bhI pUrNa sarasatA anusyUta hai / / azvaghoSa aura unake uttaravartI kAlidAsa kI bhAMti vIranandi ko arthacitra se anurakti hai / yoM ina tInoM mahAkaviyoM kI kRtiyoM meM zabdacitra ke bhI darzana hote haiM, para bhAravi aura mAgha kI kRtiyoM kI bhAMti nahIM, jinameM zabdacitra AvazyakatA kI sImA se bAhara cale gaye haiM / caM. ca. meM varNita candraprabha kA jIvanavRtta atIta aura vartamAna kI dRSTi se do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| prArambha ke pandraha sargoM meM atIta kA aura antake tIna sargoM meM vartamAna kA varNana hai| isalie atIta ke varNana se vartamAna kA varNana kucha daba-sA gayA hai| candraprabha kI pradhAna patnI kA nAma kamalaprabhA hai / nAyikA hone ke nAte inakA vistRta varNana honA cAhie thA, para kevala eka (17. 60) padya meM hI inake nAma mAtra kA ullekha kiyA gayA hai| isI taraha inake putra varacandra kI bhI kevala eka (17.74) padya meM hI nAma mAtra kI carcA kI gayI hai| donoM ke prati baratI gayI yaha upekSA khaTakane vAlI hai| dUsare sarga meM kI gayI dArzanika carcA adhika lambI hai| isake kAraNa kathA kA pravAha kucha avaruddha-sA ho gayA hai| itanA hote hue bhI kavitva kI dRSTi se prastuta mahAkAvya prazaMsanIya hai kliSTatA aura dUrAnvaya ke na hone se isake padya paDhate hI samajha meM A jAte haiN| isakI saralatA raghuvaMza aura buddhacarita se bhI kahIM adhika hai / saMskRta vyAkhyA aura paJjikA--vikrama kI 11 vIM zatI ke prArambha meM nirmita prastuta mahAkAvya para municandra (vi. saM. 1560) kI saMskRta vyAkhyA aura guNanandi (vi. saM. 1597) kI paJjikA upalabdha haiN| paM. jayacandra chAvar3Ane (janma vi. saM. 1795) isake dUsare sarga ke 68 dArzanika padyoM para purAnI hindI meM vacanikA likhI thI, jo ulalabdha hai| isa taraha prastuta mahAkAvya ke viSaya meM saMkSipta parizIlana prastuta kiyA gayA hai|