Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti (jyotiSagaNarAjaprajJapti) kA paryavekSaNa anuyoga pravartaka muni zrI kanhaiyA lAla "kamala" sAmAnya antara ke atirikta candraprajJapti aura sUryaprajJapti sarvathA samAna haiM isalie eka ke paricaya se donoM kA paricaya svataH ho jAtA hai / upAMgadvaya-paricaya : saMkalanakartA dvArA nirdhArita nAma-jyotiSagaNarAjaprajJapti hai| prArambha meM saMyukta pracalita nAma - candra-sUryaprajJapti rahA hogA / bAda meM upAMgadvaya ke rUpa meM vibhAjita nAma-candraprajJapti, sUryaprajJapti ho gae jo abhI pracalita haiN| pratyeka prajJapti meM bIsa prAbhRta haiM aura pratyeka prajJapti meM 108 sUtra haiN| tRtIya prAbhUta se navam prAbhRta paryanta arthAt sAta prAbhUtoM meM aura gyArahaveM prAbhUta se bIsaveM prAbhRta paryanta arthAt dasa prAbhRtoM meM 'prAbhRta-prAbhRta" nahIM hai| kevala prathama, dvitIya aura dasaveM prAbhRta meM "prAbhRta-prAbhRta" hai / saMyukta saMkhyA ke anusAra satraha prAbhRtoM meM prAbhRta-prAbhRta nahIM hai| kevala tIna prAbhRtoM meM prAbhRta-prAbhRta haiN| upalabdha candra-sUryaprajJapti kA viSayAnukrama vargIkRta nahIM hai| yadi inake vikIrNa viSayoM kA vargIkaraNa kiyA jAe to jijJAsu jagat adhika se adhika lAbhAnvita ho sakatA hai / vargIkRta viSayAnukrama :candraprajJapti ke viSayAnukrama kI rUparekhA 1. candra kA vistRta svarUpa 2. candra kA sarya se saMyoga 3. candra kA graha se saMyoga 4. candra kA nakSatroM se saMyoga 5. candra kA tArAoM se saMyoga sUryaprajJapti ke viSayAnukrama kI rUparekhA 1. sUrya kA vistRta svarUpa 2. sUrya kA candra se saMyoga 3. sUrya kA grahoM se saMyoga
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kanhaiyAlAla 'kamala' 4. sUrya kA nakSatroM se saMyoga 5. sUrya kA tArAoM se sayoga sUrya-candraprApti ke sUtroM kA vivaraNa :(a) 1. candra, sUrya ke saMyukta sUtra 2. candra, sUrya, graha ke saMyukta sUtra 3. candra, sUrya, graha, nakSatra ke saMyukta sUtra 4. candra, sUrya, graha, nakSatra, tArAoM ke saMyukta sUtra (ba) 1. grahoM ke sUtra 2 nakSatroM ke sUtra 3. tArAoM ke sUtra (sa) 1. kAla ke bheda-prabheda 2. ahorAtra ke sUtra 3. saMvatsara ke sUtra 4. aupamika kAla ke sUtra 5. kAla aura kSetra ke sUtra donoM prajJaptiyoM kI niyukti Adi vyAkhyAeM : -- dvAdaza upAMgoM ke vartamAna mAnyakrama meM candraprajJapti chaThA aura sUryaprajJapti sAtavA~ upAga hai - isalie AcArya malayagiri ne pahale candraprajJapti kI vRtti aura bAda meM sUryaprajJapti kI vRtti racI hogI? yadi AcArya malayagiri kRta candraprajJapti-vRtti kahIM se upalabdha hai to usakA prakAzana huA hai yA nahIM ? yA anya kisI ke dvArA kI gaI niyukti, cUNi yA TIkA prakAzita ho to anveSaNIya hai| o AcArya malayagiri ne sUryaprajJapti kI vRtti meM likhA hai sUryaprajJapti niyukti naSTa ho gaI hai' ataH guru kRpA se vRtti kI racanA kara rahA huuN| nAmakaraNa aura vibhAjana :-- sabhI aMga-upAMgoM ke Adi yA anta meM kahIM na kahIM unake nAma upalabdha haiM kintu ina donoM upAMgoM kI utthAnikA yA upasaMhAra meM candraprajJapti yA sUryaprajJapti kA nAma kyoM nahIM hai ? yaha eka vicAraNIya prazna hai| do upAMgoM ke rUpa meM inakA vibhAjana kaba aura kyoM huA? yaha zodha kA viSaya hai| graha, nakSatra, tArA jyotiSI deva haiM -inake indra hai candra sUrya-ye donoM jyotiSagaNarAja haiN| 1. asyA niyuktirabhUta, pUrva zrI bhadrabAhusUri kRtA / ___ kalidoSAt sAunezad vyAcakSe kevalaM sUtram / / 2 sUryaprajJaptimahaM gurUpadezAnusArataH kiJcit / vivRNomi yathAzakti spaSTaM svaparopakArAya // sUrya0 pra0 vRtti0 pr0|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ candra prajJapti aura sUrya prajJapti kA paryavekSaNa utthAnikA aura upasaMhAra ke gadya-padya sUtroM meM "jyotiSagaNarAjaprajJapti" nAma hI upalabdha hai kintu isa nAma se ye upAMga prakhyAta na hokara candraprajJapti aura sUrya prajJapti nAma se prakhyAta hue haiN| "jyotiSa-rAja-prajJapti" ke saMkalanakartA grantha ke prArambha meM "jyotiSagaNa-rAjaprajJapti" isa eka nAma se kI gaI svatantra saMkalita kRti ko hI kahane kI pratijJA karatA hai| isakA asaMdigdha AdhAra candraprajJapti ke prArambha meM dI huI tRtIya aura caturtha gAthA hai| isI prakAra candra aura sUryaprajJapti ke anta meM dI huI prazasti gAthAoM meM se prathama gAthA ke do padoM meM saMkalanakartA ne kahA hai .. "isa bhagavatI jyotiSa-rAja-prajJapti kA maiMne utkIrtana kiyA hai| isa graMtha ke racayitA ne kahIM yaha nahIM kahA ki "maiM candraprajJapti yA sUryaprajJapti kA kathana karU~gA, kintu jyotiSa-rAja-prajJapti" yahI eka nAma isake racayitA ne spaSTa kahA hai, isa sandarbha meM yaha pramANa paryApta hai| yaha upAMga eka upAMga ke rUpa meM kaba se mAnA gayA hai ? aura isake do adhyayanoM athavA do zrutaskandhoM ko do upAMgoM ke rUpa meM kaba se mAna liyA gayA ? aitihAsika pramANa ke abhAva meM kyA kahA jAya / jyotiSa-rAja-prajJapti ke saMkalanakartA : prazna uThatA hai--"jyotiSa-rAja-prajJapti" ke saMkalanakartA kauna the ? . isa prazna kA nizcita samAdhAna sambhava nahIM hai, kyoMki saMkalanakartA kA nAma kahIM upalabdha nahIM hai| ___ "candraprajJapti aura sUryaprajJapti ko kucha ne gaNadharakRta likhA hai| saMbhava hai isakA AdhAra candraprajJapti ke prArambha kI caturtha gAthA ko mAna liyA gayA hai| kintu isa gAthA se yaha gautamagaNadharakRta hai" yaha kaise siddha ho sakatA hai ? isake saMkalanakartA koI pUrvadhara yA zrutadhara sthavira haiM jo yaha kaha rahe haiM ki "indrabhati" nAma ke gautama gaNadhara bhagavAn mahAvIra kI tIna yoga se vaMdanA karake "jyotiSa-rAjaprajJapti" ke sambandha meM pUchate haiN| isa gAthA meM 'pucchai" kriyA kA prayoga anya kisI saMkalanakartA ne kiyA hai| 1. gAhAo phuDa-viyaDa-pAgaDatthaM, tuccha puvvasuya-sAra-NissaMdaM / / sUhamaM gaNiNovaiTTha, joisagaNarAya-paNNatti // nAmeNa iMdabhUitti, goyamo vaMdiuNa tiviheNaM / / pucchai jiNavaravasahaM, joisarAyassa paNNatti // 4 // gAhAiya esa pAgaDatthA, abhavvajaNahiyaya-dullabhA innmo|| ukkittiyA bhagavatI, joisarAyassa paNNatti / / 1 / / 3. nAmeNa iMdabhUitti, goyamo vaMdiuNa tiviheNaM // pucchai jiNavaravasahaM, joisarAyassapaNNatti / /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' jyotiSa-rAja-prajJapti kA saMkalana kAla : bhagavAna mahAvIra aura niyuktikAra bhadrabAhu -- ina donoM ke bIca kA samaya isa grantharAja kA saMkalana kAla kahA jA sakatA hai kyoMki bhadrabAhukRta " sUryaprajJapti kI niyukti" vRttikAra AcArya malayagiri ke pUrva hI naSTa ho gaI thI aisA ve sUryaprajJapti kI vRtti meM svayaM likhate haiM / jyotiSa-rAja-prajJapti eka svatantra kRti hai : saMkalanakartA candraprajJapti kI dvitIya gAthA' meM pAMca padoM ko vaMdana karatA hai aura tRtIya gAthA meM vaha kahatA hai ki "pUrvazruta kA sAra niSpandana jharaNA" rUpa sphuTa - vikaTa sUkSma gaNita ko pragaTa karane ke lie " jyotiSagaNa rAja-prajJapti " ko kahU~gA isase spaSTa dhvanita hotA haiyaha eka svatantra kRti hai / candraprajJapti aura sUryaprajJapti ke pratyeka sUtra ke prArambha meM "tA" kA prayoga hai / yaha "tA" kA prayoga isako svatantra kRti siddha karane ke lie prabala pramANa hai / isa prakAra kA "tA" kA prayoga kisI bhI aMga - upAMgoM ke sUtroM meM upalabdha nahIM hai / candra-sUryaprajJapti ke pratyeka praznasUtra ke prArambha meM 'bhaMte !' kA aura uttara sUtra ke prArambha meM "goyamA" kA prayoga nahIM hai jabaki anya aMga- upAMgoM ke sUtroM meM "bhaMte aura goyamA" kA prayoga prAyaH sarvatra hai, ataH yaha mAnyatA nirvivAda hai ki "yaha kRti pUrNa rUpa se svatantra saMkalita kRti hai / grantha eka utthA nikAyeM do : jyotiSa-rAja-prajJapti ko eka utthAnikA candraprajJapti ke prArambha meM dI huI gAthAoM kI hai aura dUsarI utthAnikA gadya sUtroM kI hai / ina utthAnikAoM kA prayoga vibhinna pratiyoM ke sampAdakoM ne vibhinna rUpoM meM kiyA hai:1. kisI ne donoM utthAnikAyeM dI haiM / 2. kisI ne eka gadya sUtroM kI utthAnikA dI hai / 3. kisI ne eka padya - gAthAoM kI utthAnikA dI hai / isI prakAra prazasti gAthAyeM candraprajJapti ke anta meM aura sUryaprajJapti ke anta meM bhI dI hai / jabaki ye gAthAyeM jyotiSa-rAja-prajJapti ke anta meM dI gaI thIM / saMbhava hai jyotiSa-rAja- prajJapti ko jaba do upAMgoM ke rUpa meM vibhAjita kiyA gayA hogA, usa samaya donoM upAMgoM ke anta meM samAna prazasti gAthAyeM de dI gaI / 1. namiUNa sura-asura - galla bhusagapari vaMdie gaya kile se || arihe siddhAyarie uvajjhAya savvasAhU ya // 2 // 2. phuDa-vriyaDa-pAgaDattha. vucchaM puvvasuya-sAra NissaMda || sumaM gaNiNovaiTTha, joisa gaNarAya - parNAti // 3 //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa jyotiSa-rAja-prajJapti kI saMkalana zailI kA vaicitrya :-- cira atIta meM jyotiSa-rAja-prajJapti kA saMkalana kisa rUpa meM rahA hogA? yaha to Agama-sAhitya ke itihAsa-vizeSajJoM kA viSaya hai kintu vartamAna meM upalabdha candraprajJapti tathA sUryaprajJapti ke prArambha meM dI gaI viSaya nirdezaka samAna gAthAoM meM prathama prAbhUta kA pramukha viSaya "sUrya maNDaloM meM sUrya kI gati kA gaNita" sUcita kiyA gayA hai, kintu donoM upAMgoM kA prathama sUtra mUhUrtoM kI hAni-vRddhi kA hai| sUrya sambandhI gaNita aura candra sambandhI gaNita ke sabhI sUtra yatra-tatra vikIrNa haiM / graha-nakSatra aura tArAoM ke sUtroM kA bhI vyavasthita krama nahIM hai| ataH AgamoM ke vizeSajJa sampAdaka, zramaNa yA sadgRhastha ina upAMgoM ko Adhunika sampAdana zailI se sampAdita kareM to gaNita jJAna kI AzAtIta vRddhi ho sakatI hai| prathama prAbhUta ke pAMcaveM prAbhRta-prAbhRta meM do sUtra haiN| solahaveM sUtra meM sUrya kI gati ke sambandha meM anya mAnyatAoM kI pA~ca pratipattiyA~ haiM aura satrahaveM sUtra meM svamAnyatA kA prarUpaNa hai| isa prakAra anya mAnyatAoM kA aura svamAnyatA kA do vibhinna sUtroM meM nirUpaNa anyatra nahIM hai| saMkalana kAla kI duvidhA : gaNadhara aMga AgamoM ko sUtrAgamoM ke rUpa meM pahale saMkalita karatA hai aura zratadhara sthavira upAMgoM ko bAda meM saMkalita karate haiN| saMkalana kA yaha kAlakrama nirvivAda hai| aMga AgamoM ko saMkalita karane vAlA gaNadhara eka hotA hai aura upAMga AgamoM ko saMkalita karane vAle zrutadhara vibhinna kAla meM vibhinna hote haiM ataH unakI dhAraNAye tathA saMkalana paddhati samAna honA saMbhava nahIM hai| sthAnAMga aMga Agama hai| isake do sUtroM meM candra-sUryaprajJapti ke nAmoM kA nirdeza duvidhAjanaka hai kyoMki sthAnAMga ke pUrva candra-sUryaprajJapti kA saMkalana hone para hI unakA usame nirdeza saMbhava ho sakatA hai| isa viparIta dhAraNA ke nivAraNa ke lie bahuzrutoM ko samAdhAna prastuta karanA cAhie kintu samAdhAna prastuta karane se pUrva unheM yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki yaha saMkSipta vAcanA kI sUcanA nahIM hai--ye donoM alaga-alaga sUtra haiM / nakSatra gaNanAkrama meM paraspara virodha hai ? candra-sUryaprajJapti ke dazama-prAbhata ke prathama prAbhRta-prAbhRta meM nakSatra gaNanAkrama kI svamAnyatA kA prarUpaNa hai--tadanusAra abhijit se uttarASAr3hA paryanta 28 nakSatroM kA gaNanA krama hai kintu sthAnAMga a.2, u. 3, sUtrAMka 95 me tIna gAthAe~ nakSatra gaNanA krama kI haiM aura yahI tIna gAthAe~ anuyoga dvAra ke upakrama vibhAga meM satra 185 meM haiN| 1. ka-sthAnAMga a. 3, u. 2, sU. 160 / kha-sthAnAMga a. 4, u. 1, sU. 277 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' sthAnAMga aMga Agama hai ---isameM kahA gayA nakSatra gaNanAkrama yadi svamAnyatA ke anusAra hai to sUryaprajJapti meM kahe gae nakSatra gaNanAkrama ko svamAnyatA kA kaise mAnA jAya ? kyoMki upAMga kI apekSA aMga Agama kI prAmANikatA svataH siddha hai| yadi sthAnAMga meM nirdiSTa nakSatra gaNanAkrama ko kisI vyAkhyAkara ne anya mAnyatA kA mAna liyA ho to paraspara virodha nirasta ho jAtA hai| prAbhRta pada kA paramArtha : sUryaprajJapti-vRtti ke anusAra prAbhRta zabda ke artha iSTa puruSa ke lie deza-kAla ke yogya hitakara durlabha vastu arpita krnaa| athavA jisa padArtha se mana prasanna ho aisA padArtha iSTa puruSa ko arpita karanA ye donoM zabdArtha haiN| candra sUryaprajJapti se sambandhita artha --- vinayAdi guNa sampanna ziSyoM ke lie dezakAlopayogI zubhaphalaprada durlabha grantha svAdhyAya hetu denaa| yahA~ "dezakAlopayogI" vizeSaNa vizeSa dhyAna dene yogya hai| kAlika aura utkAlika nandIsUtra meM gamika ko "utkAlika" aura Agamika ko "kAlika" kahA hai| 1. ka-atha prAbhUtamiti kA zabdArtha ? ucyate-iha prAbhUtaM nAma loke prasiddhaM yadabhISTAya puruSAya deza-kAlocitaM durlabha-vastu pariNAmasundaramupanIyate / kha -prakarSaNa AsamantAda bhriyate-poSyate cittamabhISTasya puruSasyAneneti prAbhUtam / ga-vivakSitA api ca granyapaddhatayaH paramadurlabhA pariNAmasandarA zvAbhISTebhyovinayAdiguNakalitebhyaH ziSyebhyo deza-kAlo cityenIpanoyante / sUrya0 sU0 6 vRtti0 patra 7 kA pUrvabhAga zvetAmbara paramparA meM candra-sUryaprajJapti ke adhyayana Adi vibhAgoM ke lie "prAbhUta" zabda prayukta hai| digambara paramparA ke kaSAyapAhuDa Adi siddhAnta granthoM ke lie "pAhuDa" zabda ke vibhinna arth| 1-jisake padasphuTa-vyakta hai vaha "pAhuDa kahA jAtA hai / 2-jo prakRSTa puruSottama dvArA AbhRta-prasthApita hai vaha "pAhuDa' kahA jAtA hai / 3-jo prakRSTa jJAniyoM dvArA AbhRta-dhAraNa kiyA gayA hai athavA paramparA se prApta kiyA gayA hai vaha "pAhuDa', kahA jAtA hai / jainendra siddhAntakoSa se uddhata
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa dRSTivAda gamika hai' dRSTivAda kA tRtIya vibhAga pUrvagata hai usI pUrvagata se jyotiSa gaNarAja-prajJapti ( candraprajJapti-sUryaprajJapti ) kA niryuhaNa kiyA gayA hai, aisA candraprajJapti kI utthAnikA kI tRtIya gAthA se jJAta hotA hai| aMga-upAMgoM kA eka dUsare se sambandha hai, ye saba Agamika haiM ataH ve saba kAlika haiM / usI nandI sUtra ke anusAra candraprajJapti kAlika hai' aura sUryaprajJapti utkAlika hai / candraprajJapti aura sUryaprajJapti ke katipaya gadya-padya sUtroM ke atirikta sabhI sUtra akSaraza: samAna haiM ataH eka kAlika aura eka utkAlika kisa AdhAra para mAne gae haiM ? yadi ina donoM upAMgoM meM se eka kAlika aura eka utkAlika nizcita hai to "inake sabhI sUtra samAna nahIM the" yaha mAnanA hI ucita pratIta hotA hai, kAla ke vikarAla antarAla meM ina upAMgoM ke kucha sUtra vicchinna ho gae aura kucha vikIrNa ho gae haiM / __mUla abhinna aura artha abhinna candraprajJapti aura sUryaprajJapti ke mUla sUtroM meM kitanA sAmya hai ? yaha to donoM ke AdyopAnta avalokana se svataH jJAta ho jAtA hai kintu candraprajJapti ke sabhI stroM kI candra paraka vyAkhyA aura sUryaprajJapti ke sabhI sUtroM kI sUrya paraka vyAkhyA atIta meM upalabdha thii| yaha kathana kitanA yathArtha hai ? kahA nahIM jA sakatA hai, kyoMki aisA kisI TIkA niyukti Adi meM kahIM kahA nahIM hai| yadi isa prakAra kA ullekha kisI TIkA-niyukti Adi meM dekhane meM AyA ho to prakAzita kreN| eka ke aneka artha asaMbhava nahIM eka zloka yA eka gAthA ke aneka artha asambhava nahIM haiN| dvisaMdhAna, paMcasaMdhAna, saptasaMdhAna Adi kAvya vartamAna meM upalabdha haiN| inameM pratyeka zloka kI vibhinna kathA paraka TIkAyeM dekhI jA sakatI haiN| kintu candraprajJapti aura sUryaprajJapti ke sambandha meM binA kisI prabala pramANa ke bhinnArtha kahanA ucita pratIta nahIM hotA / virodha bhI, vyavahAra bho jyotiSazAstra nimitta zAstra mAnA gayA hai| isakA vizeSa zubhAzubha jAnane meM saphala ho sakatA hai| mAnava kI sarvAdhika jijJAsA bhaviSya jAnane kI hotI hai kyoMki vaha iSTa kA saMyoga evaM kArya kI siddhi cAhatA hai| nandIsUtra gamika Agamika zruta sUtra 44 2. nadIsUtra dRSTivAda zruta sUtra 90 nandIsUtra utkAlika zruta sUtra 44 4. nandosUtra kAlika zruta sUtra 44
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' candraprajJapti aura sUryaprajJapti jyotiSa viSaya ke upAMga hai-yadyapi inameM gaNita adhika hai aura phalita atyalpa hai phira bhI inakA paripUrNa jJAtA zubhAzubha nimitta kA jJAtA mAnA jAtA hai-yaha dhAraNA prAcIna kAla se pracalita hai| graha-nakSatra mAnavamAtra ke bhAvI ke dyotaka haiM ataeva inakA mAnava jIvana ke sAtha vyApaka sambandha hai| nimitta zAstra ke prati jo mAnava kI agAdha zraddhA hai vaha bhI graha-nakSatroM ke zubhAzubha prabhAva ke kAraNa hI hai| zramaNa samAcArI ke anusAra nimitta zAstra kA upayoga yA prayoga sarvathA niSiddha haiataeva nimitta kA prayoktA "pApazramaNa"' evaM AsurI bhAvanA vAlA mAnA gayA hai| janma, jarA, maraNa se trANa dene meM nimitta zAstra kA jJAna sarvathA asamartha hai / aise aneka niSedhoM ke hote hue bhI AgamoM meM nimitta zAstra-sambandhI aneka sUtra upalabdha hai| yathA 1-jJAna vRddhi karane vAle daza nakSatra haiN| 2-mAnava ke sukha-duHkha ke nimitta graha-nakSatra haiM" pravrajyAyoga tathA pravrajyA pradAna ke tithi nakSatrAdi kA vidhAna bhI jainAcAryoM ne kiyA hai| antima tIrthaMkara mahAvIra ke nirvANa kAla meM Ae hue bhasmagraha ke bhAvI pariNAmoM ne to bhAvuka bhavya janoM ke mAnasa para asIma asara kiyA hai-yaha bhI nimitta zAstra kI hI dena hai| jyotiSIdevoM kA jIva jagata se sambandha isa madhyaloka ke mAnava aura mAnavetara prANi jagat se candra Adi jyotiSI devoM kA zAzvata sambandha hai / kyoMki ve saba isI madhyaloka ke svayaM prakAzamAna deva haiM aura ve isa bhUtala ke samasta padArthoM ko prakAza pradAna karate rahate haiM / jyotiSa loka aura mAnava loka kA prakAzya-prakAzaka bhAva sambandha isa prakAra hai| candra zabda kI racanA cadi AhlAdane dhAtu se "candra" zabda siddha hotA hai| candramAlAdaM mimIte nirmimIte iti candramA utta0 a0 17, gAthA 18 utta0 a0 36, gAthA 266 3. utta0 a0 20, gAthA 45 sthA0 a0 10, sU0 781 sama0 10 rayaNikara-diNakarANaM, NakkhattANaM mahaggahANaM ca / / cAra-visemeNa bhave suha-dukkhavihI maNussAeM // 6. jIvA0 prati0 3, sUtra 1 ( sUrya0 prA0 10 prA-prA 19 sU0 )
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa prANi jagat ke AhlAda kA janaka candra hai isalie candra darzana kI paramparA pracalita hai| candra ke paryAyavAcI aneka haiM unameM kucha aise paryAyavAcI haiM jinase isa pRthvI ke samasta padArthoM se evaM puruSoM se candra kA pragAr3ha sambandha siddha hai| kumuda bAndhava jalAzayoM meM praphullita kumudinI kA bandhu candra hai isalie yaha "kumuda bAndhava" kahA jAtA hai| kalAnidhi candra ke paryAya himAMzu, zubhrAMzu, sudhAMzu kI amRtamayI kalAoM se kumudinI kA sIdhA sambandha hai| isakI sAkSI hai rAjasthAnI kavi kI sUkti dohA-jala meM base kumudinI, candA base AkAza / jo jAhu ke mana base, so tAhu ke pAsa / / auSadhIza jaMgala kI jar3o-bUTiyA~ "auSadhi" haiM - unameM roganivAraNa kA adbhuta sAmarthya sudhAMzu kI sudhAmayI razmiyoM se AtA hai| ___ mAnava Arogya kA abhilASI hai, vaha auSadhiyoM se prApta hotA hai isalie auSadhoza candra se mAnava kA ghaniSTa sambandha hai / nizApati nizA = rAtri kA pati-candra hai| zramajIvI dina meM "zrama" karate haiM aura rAtri meM vizrAma karate haiN| AhlAdajanaka candra kI candrikA meM vizrAnti lekara mAnava svastha ho jAtA hai| isalie mAnava kA nizAnAtha se ati nikaTa kA sambandha siddha hotA hai| jainAgamoM meM candra ke eka "zazi" paryAya kI hI vyAkhyA hai| 1. sasI sadassa visiTTa'tthaM.... pra0 se keNaTTeNaM bhaMte / evaM vuccai-caMde sasI, caMde sasI ? u0 goyamA ! caMdassa NaM joisiMdassa joisaraNNo miyaMke vimANe, kaMtA devA kaMtA devA kaMtAo, devIo katAI AsaNa sayaNa-khaMbha bhaMDamattovagaraNAI, appaNA vi ya NaM caMde jotisiMde joisarAyA some kaMte subhae piyadaMsaNe surUve, se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai-"caMde sasI caMde ssii"| bhaga. sU. 12, u. 6. su. 4 / zazi zabda kA viziSTArthapra0 he bhagavan ! caMdra ko "zazi" kisa abhiprAya se kahA jAtA hai ? u0 he gautama ! jyotiSkendra jyotiSarAja candra ke mRgAMka vimAna meM manohara deva, manohara deviyAM,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' sUrya zabda kI racanA dhU preraNe dhAtu se "sUrya" zabda siddha hotA hai| suvati-prerayati karmaNi lokAn iti sUryaH / jo prANimAtra ko karma karane ke lie prerita karatA hai vaha "sUrya' hai| "sUraja" grAmINa jana "sUrya'' ko 'sUraja" kahate haiN| su+Urja se sUrja yA sUraja uccAraNa hotA hai| su zreSTha-Urja = UrjA = zakti / sUrya se zreSTha zakti prApta hotI hai / sUrya ke paryAya aneka haiM / inameM kucha aise paryAya haiM, jinase sUrya kA mAnava ke sAtha sahaja sambandha siddha hotA hai| sahasrAMzu :-sUrya kI sahasra razmiyoM se prANiyoM ko jo "uSmA" prApta hotI hai, vahI jagat ke jIvoM kA jIvana hai| pratyeka mAnava zarIra meM jaba taka uSmA-garmI rahatI hai, taba taka jIvana hai| uSmA samApta hone ke sAtha hI jIvana samApta ho jAtA hai| bhAskara, prabhAkara, vibhAkara, divAkara, ghumaNi, ahati, bhAnu Adi paryAyoM se "sUrya" prakAza dene vAlA deva hai| mAnava kI sabhI pravRttiyA~ prakAza meM hI hotI haiN| prakAza ke binA vaha akiJcit kara hai / sUrya ke tApa se aneka rogoM ko cikitsA hotI hai / saura UrjA se aneka yantra zaktiyoM kA vikAsa ho rahA hai / isa prakAra mAnava kA sUrya se zAzvata sambandha hai| tathA manojJa Asana-zayana-stambha-bhANDa-pAtra Adi upakaraNa haiM aura jyotiSkendra jyotiSarAja candra svayaM bhI saumya, kAnta, subhaga, priyadarzana evaM surUpa hai| he gautama ! isa kAraNa se candra ko "zazi" ( yA sazrI ) kahA jAtA hai / sUra sadassa visiTTatthaMpra0 se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-"sUre Adicce sUre Adicce" ? - u0 goyamA ! surAdIyA NaM samayA i vA, AvaliyA i vA, jAva osappiNI i vA ussappiNI i vA / se teNa?NaM goyamA ! evaM vuccai-"sUre Adicce sUre Adicce / bhaga. sa. 12, u. 6, su. 5 sUrya zabda kA viziSTArthapra0 he bhagavan ! sUrya ko "Aditya' kisa abhiprAya se kahA jAtA hai ? u0 he gautama ! samaya, AvalikA yAvata avasarpiNI, utsarpiNI kAla kA Adi kAraNa sUrya hai| he gautama ! isa kAraNa se sUrya "Aditya' kahA jAtA hai|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ candra prajJapti aura sUrya prajJapti kA paryavekSaNa jainAgamoM meM sUrya ke eka "Aditya" paryAya kI vyAkhyA dvArA sabhI kAla vibhAgoM kA Adi sUrya kahA gayA hai| nakSatra aura nara samUha nakSatra zabda kI racanA : 1. na kSadate hinasti "kSada" iti sautro dhAtu hisArtha Atmane padI / Sana ( u. 4159) nabhrAnapAd ( 6 / 3 / 75 ) iti natraH prakRti bhAvaH / / 2. NakSa gatau (bhvA. pa. se.) nakSati / ___ asi-nakSi-yaji-vadhi-patibhyo tran ( u. 33105 ) pratyaye kRte / 3. na kSaNoti kSaNuhiMsAyAm (ta. u. se. (STran) u. 4 / 159 ) nakSatra / 4. na kSatraM devatvAt kSatra bhintvAt / jo kSata = khatare se rakSA kare vaha "kSatra" kahA jAtA hai| usa "kSatra" kA jo "rakSA karanA" dharma hai vaha "kSAtra dharma" kahA jAtA hai / kSatra kI santAna "kSatriya" kahI jAtI hai| isa bhUtala ke rakSaka nara "kSatra" haiM aura nabha AkAza meM rahane vAle rakSaka deva "nakSatra" haiN| ina nakSatroM kA nara kSatroM se sambandha nakSatra sambandha hai| ___ aTThAIsa nakSatroM meM se "abhijit" nakSatra ko vyavahAra meM na lekara sattAIsa nakSatroM se vyavahAra kiyA hai| pratyeka nakSatra ke cAra caraNa haiM arthAt cAra akSara haiN| isa prakAra sattAIsa nakSatroM ke 108 akSara hote haiN| ina 108 akSaroM ko bAraha rAziyoM meM vibhakta karane para pratyeka rAzi ke 9 akSara hote haiN| isa prakAra sattAIsa nakSatroM evaM bAraha rAziyoM ke 108 akSaroM se pratyeka prANI evaM padArthoM ke "nAma" nirdhArita kiye jAte haiM / yaha nakSatra aura nara samUha kA traikAlika sambandha hai / cara, sthira Adi sAta andha, kANa Adi cAra ina gyAraha saMjJAoM se abhihita ye nakSatra pratyeka kArya kI siddhi Adi meM nimitta hote haiN| tArA maNDala tArA zabda ko racanA : tArA zabda strIliMga hai| tR plavana-taraNayo-dhAtu se "tArA" zabda kI siddhi hotI hai| paranti anayA iti tArA / sAMyAtrika jahAjI vyApAriyoM ke nAvika rAtri meM samudra yAtrA tArAmaNDala ke dizA bodha se karate the|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkanhaiyA lAla 'kamala' dhruva tArA sadA sthira rahakara uttara dizA kA bodha karAtA hai| zeSa dizAoM kA bodha graha, nakSatra aura rAziyoM kI niyamita gati se hotA rahatA hai / isalie naukA Adi ke tirane meM jo sahAyaka hote haiM ve tArA kahe jAte haiN| registAna kI yAtrA rAtri meM sukhapUrvaka hotI hai isalie yAtrA ke Ayojaka rAtri meM tArA se dizA bodha karate hue yAtrA karate haiN| tArAmaNDala ke vizeSajJa prAnta kA, deza kA zubhAzubha jAna lete haiM isalie tArAoM kA isa pRthvItala ke prANiyoM se atinikaTa kA sambandha siddha hai| isa prakAra candra, sUrya, graha, nakSatra aura tAreM mAnava ke sukha duHkha ke nimitta haiN| graha zabda ko racanAgraha upAdAne dhAtu se graha zabda siddha hotA hai / jainAgamoM meM chaH graha aura ATha graha kA ullekha hai,' candra-sUrya ko grahapati mAnA hai, zeSa chaH ko graha mAnA hai rAhu-ketu ko bhinna na mAnakara eka ketu ko hI mAnA hai| aTThAsI graha bhI mAne haiN| anya granthoM meM nau graha mAne gaye haiN| grahoM ke prabhAva ke sambandha meM vasiSTha aura vRhaspati nAma ke jyotirvidAcArya ne isa prakAra kahA hai| vasiSTha :grahA rAjyaM prayacchati, grahA rAjyaM haranti ca / grahestu vyApitaM sarvaM, trailokyaM sacarAcaram / / vRhaspati :grahAdhInaM jagatsarvaM grahAdhInA nraavraaH| kAlaM jJAnaM grahAdhInaM, grahAH karmaphalapradAH / / 32vAM gocara prakaraNa / vRhadaivajJaraMjana, pR0 84 1. cha tAraggahA paNNattA, taM jahA1. sukko, 2. buhe, 3. bahassati, 4. aMgArake, 5. saNicchare, 6. ketU / ThANaM a0 6, su0 481 / 2. aTTa mahaggahA paNNattA taM jahA1. caMde, 2. sUre, 3. sukke, 4. buhe, 5. bahassati, 6. aMgArake, 7. saNicchare, 8. ketU / ThANaM 8, su0 613 /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa gaNitAnuyoga kA gaNita samyak zruta hai mithyAzratoM ko nAmAvalI meM gaNita ko mithyAzruta mAnA hai', isakA yaha abhiprAya nahIM hai ki-"sabhI prakAra ke gaNita mithyAzruta haiN| Atmazuddhi kI sAdhanA meM jo gaNita upayogo yA sahayogI nahIM hai, kevala vahI gaNita "mithyAzruta" hai aisA samajhanA cAhie / yahAM "mithyA" kA abhiprAya "anupayogI" hai-jhUThA nhiiN| vairAgya ko utpatti ke nimittoM meM loka bhAvanA arthAt loka svarUpa kA vistRta jJAna bhI eka nimitta hai2, ataH adho, madhya aura urdhva loka se sambandhita sArA gaNita "samyakzruta" hai, kyoMki yaha gaNita AjIvikA yA anyAnya sAvadha kriyAoM kA hetu nahIM ho sakatA hai| sthAnAMga, samavAyAMga aura vyAkhyAprajJapti- ina tInoM aMgoM meM tathA jambUdvIpaprajJapti, candraprajJapti aura sUryaprajJapti-ina tInoM upAMgoM meM gaNita sambandhI jitane sUtra haiM ve saba samyak zruta haiM kyoMki aMga-upAMga samyak zruta hai| anya mAnyatAoM ke uddharaNa :svamAnyatAoM kA prarUpaNa : candra-sUryaprajJapti meM aneka anya mAnyatAoM ke uddharaNa die gae haiM sAtha hI svamAnyatAoM ke prarUpaNa bhI kie gae haiN| anya mAnyatAoM kA sUcaka "pratipatti" zabda hai candra-sUryaprajJapti meM jitanI pratipattiyAM haiM unakI sabakI sUcI isa prakAra hai - sUryaprajJapti meM pratipattiyoM kI saMkhyA prAbhRta prAbhRta-prAbhRta sUtra pratipatti saMkhyA 6 pratipattiyAM 5 pratipattiyAM svamata kathana 7 pratipattiyA~ 8 pratipattiyAM "eka ke samAna svabhAnyatA" 3 pratipattiyAM 8 pratipattiyAM 2 pratipattiyAM 23 4 pratipattiyAM 24 12 pratipattiyAM by owg van mo 1. nandIsUtra sUtra 77 jagatkAyasvabhAvI ca saMvega-verAgyArthama tattvArthasUtra a. 7 sUtra 7
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kanyAhelAla 'kamala' 25 16 pratipattiyAM 26 20 pratipattiyAM 27 25 pratipattiyAM 28 20 pratipattiyAM 3 pratipattiyAM 3 pratipattiyAM 25 pratipattiyAM 2 pratipattiyAM' 96 pratipattiyAM pratipattiyAM 5 pratipattiyAM 25 pratipattiyAM pratipattiyAM 100 pratipattiyAM 102 2 pratipattiyAM 103 2 pratipattiyAM * * * * * * * a 3 eka vyApaka bhrAnti donoM upAMgoM ke dasaveM prAbhRta ke satrahaveM prAbhRta-prAbhRta meM pratyeka nakSatra kA pRthak-pRthak bhojana vidhAna hai| ka-ina pratipattiyoM ke pUrva ke praznasUtra vicchinna haiM / kha-ina pratipattiyoM ke bAda svamata pratipAdaka sutrAMza bhI vicchinna hai| upAMgadvaya ke saMkalanakartA ne pratipattiyoM ke jitane uddharaNa die haiM unake pramANabhUta mUla granthoM ke nAma granthakAroM ke nAma adhyAya, zloka, sUtrAMka Adi nahIM die haiM / bahuzrutoM kA kartavya : upAMgadvaya meM uddhRta pratipattiyoM ke sthala nirdeza karanA pramANabhUta grantha se pratipatti kI mUla vAkyAvalI dekara anya mAnyatA kA nirasana karanA aura svamAnyatAoM kA yuktisaMgata pratipAdana karanA ityAdi Adhunika paddhati kI sampAdana prakriyA se sampanna karake upAMga dvaya ko prastuta krnaa| athavA-kisI zodha saMsthAna ke mAdhyama se candra-sUryaprajJapti para vistRta zodha nibandha likhvaanaa| kisI yogya zramaNa-zramaNI yA vidvAn ko zodha nibandha ke lie utsAhita karanA / zodha nibandha lekhana ke lie Avazyaka granthAdi kI vyavasthA krnaa| zodha nibandha lekhaka kA sammAna karanA / ye saba zrutasevA ke mahAn kArya haiM /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUrya prajJapti kA paryavekSaNa inameM mAMsa bhojana ke vidhAna bhI haiM / inheM dekhakara sAmAnya svAdhyAyI ke mana meM eka AzaMkA utpanna hotI hai / ye donoM upAMga Agama haiM- inameM ye mAMsa bhojana ke vidhAna kaise haiM ? yaha AzaMkA ajJAta kAla se calI A rahI hai / sUryaprajJapti ke vRttikAra malayagiri ne bhI ina mAMsa bhojana vidhAnoM ke sambandha meM kisI prakAra kA UhApoha yA spaSTIkaraNa nahIM kiyA hai / eka kRttikA nakSatra ke bhojana vidhAna kI vyAkhyA karake zeSa nakSatroM ke bhojana kRttikA ke samAna samajhane kI sUcanA dI hai / zeSa nakSatroM ke bhojana vidhAnoM kI vyAkhyAeM na karane ke sambandha meM yaha kalpanA hai kimAMsavAcI zabdoM kI vyAkhyA kyA kI jAya ? athavA mAMsavAcI bhojanoM ko vanaspativAcI siddha karane kI kliSTa kalpanA karanA unheM ucita nahIM lagA hogA ? yA usa samaya aisI koI paramparAgata dhAraNA rahI na hogI ? 33 sva0 pUjya zrIghAsIlAlajI ma0 ne sabhI mAMsavAcI bhojanoM ko vanaspativAcI siddha karane kA prayAsa kiyA hai| 1. spaSTIkaraNa jainAgamoM meM nakSatra gaNanA kA krama abhijita se prArambha hokara uttarASAr3hA paryaMnta kA hai / prastuta prAbhRta ke isa sUtra meM nakSatra kA krama kRttikA se prArambha hokara bharaNI paryanta kA hai', candra-sUryaprajJapti ke saMkalanakartA zrutadhara sthavira ne nakSatra gaNanA krama kI pA~ca vibhinna mAnyatAoM kA nirUpaNa karake svamAnyatA kA prarUpaNa kiyA hai / pA~ca anya mAnyatAoM kA nirUpaNa - aTTAIsa nakSatroM kA gaNanA krama 1. kRttikA nakSatra se bharaNI nakSatra paryanta 28 nakSatra 2. maghA nakSatra se azleSA nakSatra paryanta 28 nakSatra 3. dhaniSThA nakSatra se zravaNa nakSatra paryanta 28 nakSatra 4. azvinI nakSatra se revatI nakSatra paryanta 28 nakSatra 5. bharaNI nakSatra se azvinI nakSatra paryanta 28 nakSatra svamAnyatA kA prarUpaNa - abhijita nakSatra se uttarASAr3hA nakSatra paryanta 28 nakSatra candra-sUryaM prajJapti dazama prAbhRta prathama prAbhRta-prAbhRta sUtrAMka 32 nakSatra gaNanA krama ke isa vidhAna se yaha spaSTa hai ki dazama prAbhRta va saptadazama prAbhRta-prAbhRta meM nirUpita nakSatra bhojana vidhAna suryaprajJapti ke saMkalanakartA kI svamAnyatA kA nahIM hai /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' upalabdha aneka jyotiSa granthoM meM bhI yaha nakSatra gaNanA kA krama vidyamAna hai-ataH yaha spaSTa hai ki prastuta nakSatra-bhojana-vidhAna kA krama anya kisI jyotiSa grantha se uddhRta hai', Azcarya yaha hai ki aba taka sampAdita evaM prakAzita candra-sUryaprajJaptiyoM ke anuvAdakoM Adi ne isa sambandha meM spaSTIkaraNa likhakara vyApaka bhrAnti ke nirAkaraNa ke lie satsAhasa nahIM kiyaa| kUlmASAMstilataNDalAnapi tathA mASAMzca gavyaM dadhi / tyAjyaM dugdhamathaiNamAMsamaparaM tasyaiva raktaM tathA / / tadutpAyasameva cApapalalaM mAgaM ca zAzaM tathA / SASTivayaM ca priyagvapUpamathavA citrANDajAn satphalam / / kaurma sArikagodhikaM ca palalaM zAlyaM haviSyaM hayA / vRkSasyAnkRsarAnnamudamapinA piSTaM yavAnAM tathA / matsyAnnaM khalu citritAnnamathavA dadhyannamevaM kramAt / bhakSyA'bhakSyamidaM vicAryamatimAna bhakSettathA''lokayet // nakSatra dohadanirvighna yAtrA ke lie nakSatra bhojanoM kA vidhAna :1. azvinI nakSatra meM yAtrA karate samaya ur3ada, jau Adi kA upayoga kreN| 2. bharaNI meM tila, cAvala / 3. kRttikA meM ur3ada / 4. rohiNI meM gAya kA dahI / 5. mRgazira se gAya kA ghRta / 6. ArdrA meM gAya kA dUdha / 7. punarvasu meM hariNa kA mAMsa / 8. puSya meM hariNa kA rakta / 9. azleSA meM kssiir| 10. maghA meM papIhA kA mAMsa / 11. pUrvAphAlgunI meM hariNa kA mAMsa / 12. uttarAphAlAnI meM zazaka kA mAsa / 13. hasta meM sAThI cAvala / 14. citrA meM mAlakAMganI / 15. svAti meM pUA / 16. vizAkhA meM citra-vicitra pakSiyoM ke mAMsa / 17. anurAdhA meM uttama phala / 18. jyeSThA meM kachue kA mAMsa / 19. mUla meM sArikA pakSI kA mAMsa / 20. pUrvASAr3hA meM goha kA mAMsa /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura saryaprajJapti kA paryavekSaNa - 35 __ ina upAMgadvaya kI saMkalana zailI ke anusAra anya mAnyatAoM ke bAda svamAnyatA kA sUtra rahA hogA ? jo viSama kAla ke prabhAva se vicchinna ho gayA hai-aisA anumAna hai| sAmAnya manISiyoM ne isa nakSatra-bhojana-vidhAna ko aura nakSatra gaNanA krama ko svasammata mAnane meM bahuta bar3o asAvadhAnI kI hai| isI eka sUtra ke kAraNa upAMgadvaya ke sambandha meM aneka camatkAra kI bAteM kahakara bhrAntiyA~ phailAI gaI haiN| ina bhrAntiyoM ke nirAkaraNa ke lie Aja taka kisI bhI bahuzruta ne apane uttaradAyitva ko samajhakara samAdhAna karane kA prayatna nahIM kiyA hai| isakA pariNAma yaha huA ki ina upAMgoM kA svAdhyAya honA bhI banda ho gyaa| candra-sUryaprajJapti aura anya jyotiSa granthoM kA tulanAtmaka cintana : dazama prAbhRta ke aSTama prAbhRta-prAbhRta meM nakSatra saMsthAna navama prAbhRta-prAbhRta meM nakSatra, tArA saMkhyA nakSatra svAmI-devatA : candra-sUryaprajJapti meM dazama prAbhRta ke bArahaveM prAbhRta-prAbhRta ke sUtra 46 meM nakSatra devatAoM ke nAma haiN| 21. uttarASAr3hA meM sAhI kA mAMsa 22. abhijita meM mUMga 23. zravaNa meM khicar3I 24. dhaniSThA meM mUMga-bhAta 25. zatabhiSaka meM jau kI piSThI 26. parvAbhAdrapada meM macchI-cAvala 27. uttarAbhAdrapada meM khicar3I 28. zvAti meM dahI-cAvala isI prakAra dizA, vAra aura tithiyoM ke dohada meM bhI dhAnya, mAMsa, phala Adi ke vidhAna haiM / muhUrtacintAmaNikAra ne likhA hai ki-deza-kula ke anusAra jo bhakSya ho use khAkara aura jo abhakSya ho use dekhakara yAtrA kare / / candra-sUryaprajJapti kI prastAvanA meM sva0 amolakaRSijI ma0 ne likhA hai"ye candra-sUryaprazapti sUtra kaise prabhAvika, camatkArI haiM va kitane graha hai? yaha kucha jainoM se chipA nahIM hai| bar3e-bar3e mahAtmA sAdhu bhI isakA paThana mAtra karate acakAte haiM, jina jinane isakA paThana kiyA una unane isake camatkAra dekhe aisI daMta kathAyeM bhI bahuta sI pracalita haiM / candra-sUryaprajJapti se sambandhita camatkAra kI ghaTanAoM ke danta kathAoM kI zreNI meM sUcita kara kalpita bhaya kA nirAkaraNa to kiyA kintu nakSatra bhojana se sambandhita tathyoM kA rahasyodghATana karake vAstavikatA kA digdarzana nahIM karAyA /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kanhaiyAlAla 'kamala' muhUrtacintAmaNi ke nakSatra prakaraNa meM nakSatra devatAoM ke nAma haiN| ina donoM ke nakSatra devatA nirUpaNa meM sarvathA sAmya haiN| kevala nakSatra gaNanA krama kA antara hai| isI prakAra dazama prAbhUta ke | terahaveM prAbhRta-prAbhRta meM tIsa muhUrtoM ke nAma, caudahaveM prAbhRta-prAbhRta meM pandraha dinoM ke aura rAtriyoM ke nAma pandrahaveM ,prAbhUta-prAbhRta meM divasa, tithiyoM aura rAtri tithiyoM ke nAma solahaveM prAbhRta-prAbhRta meM nakSatra gotroM ke nAma satrahaveM prAbhRta-prAbhRta meM nakSatra bhojanoM ke vidhAna bahad daivajJaraMjanam, muhUrtamArtaNDa Adi granthoM meM Upara aMkita sabhI viSaya haiM-zodha nibandha lekhaka tulanAtmaka adhyayana kreN| candra sUtra prAbhRta prAbhRta-prAbhRta sUtrAMka sUtra saMkhyA 0 13 0 | | sUrya sUtra prAbhRta prAbhRta-prAbhRta satrAMka sUtra saMkhyA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa - 37 candra-sUrya kAla pramANa sUtra 12-13 16-17 or nor or or or M mV XNNNN 27 29 30-31 mr M G N V 22222222 102 104 23 - candra nakSatra sUtra prAbhRta prAbhRta-prAbhRta sUtrAMka sUtra saMkhyA 10 44-45 candra-sUrya-nakSatra sUtra 60 68-69 11 15 84-85 graha sambandhita sUtra 20 103 20 107 2
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' nakSatra sambandhita sUtra on omo w on an on our r. Momwww.0. 00n mmmm tArA sambandhita sUtra prAbhRta prAbhRta-prAbhRta sUtrAMka sUtra saMkhyA 18 1 kAla pramANa sUtra MAK . . . 53 54-58 72-75 80 candra-sUrya kAla pramANa sUtra o 39 0 ~ . 40 64-67 81-82 . candra, sUrya, nakSatra kAla pramANa sUtra 12 76-78
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa - 39 candrAdi pazcajyotiSka sUtra 83 15 000 91-92 94-95 100-101 sthiti sUtra 18 alpa-bahutva sUtra___ 18 upasaMhAra sUtra 20 sUrya sUtra adhyayana adhyayana uddezaka sUtrAMka 655 8 nakSatra sUtra 589 694 nakSatra svAmI sUtra graha sUtra 95 481 613 tArA sUtra 67
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' nakSatra tArA sUtra adhyayana uddezaka sUtrAMka vizeSa nakSatra tArA 89 227 472 121 45 472 218 203 241 - 589 386 171 candra-sUrya sUtra sUcI adhyayana uddezaka sUtrAMka 105 162 273 338 candra-nakSatra satra 656 nakSatra candra sUtra 656 780 10 candrAdi jyotiSkadeva sUtra 303 401 kAlavibhAga sUtra 460 620 prajJapti nirdeza sUtra 278
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryamaNDala 1. sUrya maNDaloM kI saMkhyA 2. sUryamaNDaloM kI saMkhyA 3. sUryamaNDala pramANa 4. sUryamaNDala samAMza 5. prathama sUryamaNDala kA AyAma - viSkambha 6. dvitIya sUryamaNDala kA AyAma - viSkambha 7. tRtIya sUryamaNDala kA AyAma - viSkambha 8. pratyeka sUryamaNDala meM sUrya kI gati ke muhUrta sUrya kA Abhyantara maNDala meM upasaMkramaNa ( bharatakSetra se sUryadarzana kI dUrI kA pramANa ) 10. sUrya kA bAhyamaNDala meM upasaMkramaNa 9. ( bharatakSetra se sUryadarzana kI dUrI kA pramANa ) 11. Abhyantara tRtIyamaNDala meM sUrya kA upasaMkramaNa ( bharatakSetra se sUryadarzana kI dUrI kA pramANa ) 12. sUrya se Upara aura nIce sUrya kA tApakSetra candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa samavAyAMga sUrya ke sUtra 13. ratnaprabhA ke Upara ke sama bhU-bhAga se UparakI ora sUrya kI gati kA kSetra 14. sUrya kA parivAra 15. uttarAyaNa se nivRtta sUrya kA ahorAtra - ke pramANa para prabhAva 16. dakSiNAyana se nivRtta sUrya kA ahorAtra - ke pramANa para prabhAva 17. uttara dizA meM prathama sUryodaya kI dUrI kA pramANa 1. candramaNDala kA samAMza 2. kRSNapakSa meM aura zuklapakSa meM candra kI hAni - vRddhi kA pramANa 3. candra kA parivAra X samavAyAMga candra ke sUtra X sama. 65, sUtrAMka 1 sama. 82, sU. 1 sama. 13, sU. 8 sama. 61, sU. 4 sama. 99, sU. 4 sama. 99, sU. 5 sama. 99, sU. sama. 60, sU. 1 sama. 47, sU. 1 sama. 31, sU. 3 sama. 33, su. 4 sama. 19, sU. 2 sama. pra. 46 sama. 88, sU. 1 sama. 78, sU. 3 sama. 78, sU. 4 sama. 80, su. 7 sama. 60, sU. 3 sama. 62, sU. 3 sama. 88, sU. 2 X 41
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kanhaiyAlAla 'kamala' candra aura sUrya ke saMyukta 1. kSetra Abhyantara puSkarArdha meM candra-sUrya 2. samudra kAlodasamudra meM candra-sUrya sama. 72, sU. 5 sama. 42, sU. 2 x grahoM kA sUtra 1. zukra kA udayAsta sama. 19, sU. 3 sama. 15, sa. 3/4 graha aura candra kA saMyukta sUtra 1. dhruva rAhu se candra ke AvRta-anAvRta vibhAgoM kA krama nakSatroM ke sUtra 1. jambUdvIpa meM vyavahAra yoga nakSatra 2. nakSatroM kA samAMza 3. pUrva dvAravAle nakSatra 4. dakSiNa dvAravAle nakSatra 5. pazcima dvAravAle nakSatra 6. uttara dvAravAle nakSatra sama. 27, sU. 2 sama. 64, sU. 4 sama. 7, sU. 8 sama. 7, sU. 9 sama. 7, sU. 10 sama. 7, sa. 11 candra aura nakSatroM ke sUtra 1. candra ke sAtha yoga karane vAle nakSatra 2. candra ke sAtha pramardayoga karane vAle nakSatra 3 candra ke sAtha pandraha muhUrta yoga karane vAle nakSatra 4. candra ke sAtha uttara dizA se yoga karane vAle nakSatra 5. candra ke sAtha dvayarddhakSetra ke nakSatroM kA yogakAla 6. candra ke sAtha abhijita nakSatra kA yogakAla sama. 56, sU. 1 sama. 8, sU. 9 sama. 15, sU. 5 sama. 9, sU. 6 sama. 45. sU. 7 sama. 8, sU. 5 sama. 9, sU.7 tArAoM ke sUtra 1. uparitana tArAgaNoM kA bhramaNa kSetra nakSatra-tArAoM ke sUtra azvinI nakSatra tArA saMkhyA bharaNI nakSatra tArA saMkhyA kRttikA nakSatra tArA saMkhyA rohiNI nakSatra tArA saMkhyA sama. 3, sU. 11 sama. 3, sU. 12 sama. 6, sa.7 sama. 5, s. 9
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRgazira nakSatra tArA saMkhyA ArdrA nakSatra tArA saMkhyA punarvasu nakSatra tArA saMkhyA puSya nakSatra tArA saMkhyA azleSA nakSatra tArA saMkhyA maghA nakSatra tArA saMkhyA pUrvASAr3hA nakSatra tArA saMkhyA uttarASAr3hA nakSatra tArA saMkhyA abhijita nakSatra tArA saMkhyA candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa zravaNa nakSatra tArA saMkhyA dhaniSThA nakSatra tArA saMkhyA zatabhiSak nakSatra tArA saMkhyA pUrvAbhAdrapada nakSatra tArA saMkhyA uttarAbhAdrapada nakSatra tArA saMkhyA revatI nakSatra tArA saMkhyA unnIsa nakSatroM kI tArA saMkhyA sama. 100, sU. 2 sama. 2, sa. 5 sama. 2, su. 6 sama. 31, su. 6 sama. 98, sU. 7 vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI ) meM candra-sUryaprajJapti se saMbaMdhita sUtra jyotiSIdevoM ke nAmoM ke sUtra udaya, jambUdvIpa se svayambhUramaNa samudra paryanta sabhI dvIpa - samudroM meM jyotiSkoM kI saMkhyA sama. 3. sUtra 6 sama. 1, sU. 26 sama. 5, sU. 10 sama. 3, sU. 7 sama. 6, sU. 8 sama. 7, sU. 7 sama. 4, sU. 8 sama. 4, sU. 9 sama. 3, sa. 9 sama. 3, sU. 2 sama. 5, sU. 13 bhaga0 za01, 30.2, sU0 2-5 jIvA0 (sU0 175-177) ke anusAra jAnane kI sUcanA / mAnuSottara parvata ke andara aura bAhara ke jyotiSiyoM kI utpatti kA prarUpaNabhaga0 za08, u08, sU046-47 jyotiSIdevoM ke karmakSaya kA prarUpaNa - sUrya kA svarUpa, artha, prabhA, chAyA aura lezyA kA prarUpaNa - asta aura madhyAhna ke samaya sUrya kI samAna U~cAI 43 bhaga0 za0 3, u0 7, sU0 4/4 bhaga0 za08, u0 1 sU0 15 bhaga0 za08, u0 1, sU0 31 bhaga0 za05, u0 9, su0 17 bhaga0 za0 18, u0 7, sU0 51 bhaga0 za0 14, u0 9, sU0 13-16 bhaga0 za08, u08, sU0 36
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kanhaiyAlAla 'kamala' udaya aura asta ke samaya sUrya ke dUra tathA mUla meM dIkhane kA kAraNa bhaga0 za0 8, u08, sa0 36 sUrya kI traikAlika gati bhaga0 za0 8, u08, sU0 38 sUrya kI traikAlika kriyA bhaga0 za0 8, u0 8, sU0 43, 44 sUrya kA Urdhva, adho tApakSetra pramANa bhaga0 za0 8, u0 8, sU0 45 sUrya kA chahoM dizAoM meM traikAlika prakAza bhaga0 za0 8, u0 8, sU0 39-40 sUrya kA chahoM dizAoM meM traikAlika udyota bhaga0 za08, u0 8, sU0 41 udaya aura asta ke samaya samAna antara se sUryadarzana bhaga0 za0 1, u0 6, sU0 1 udaya aura asta ke samaya sUrya darzana bhaga0 za0 8, u0 8, sU0 35 udaya ke samaya prakAzita kSetra jitanA hI sUrya kA tApakSetra bhaga0 za0 1, u06, sU0 4 jambUdvIpa meM sUrya kI udayAsta dizAyeM tathA dina-rAta kA pramANa bhaga0 za0 5, u0 1, sU0 4.6 lavaNasamudra, dhAtakokhaNDa. kAlodasamudra aura puSkarArdhadvIpa meM sUrya ko udayAsta dizAyeM tathA dina-rAta kA pramANa-- bhaga0 za0 5, u0 1, sU0 22-27 candra ke udayAsta kA prarUpaNa bhaga0 za0 5, u0 10, sU0 1 candra ko agramahiSo saMkhyA bhaga0 za0 10, u0 5, sU0 28 bhaga0 za0 12, u0 6, sU0 6,7 candra-sUrya zabdoM ke vizeSArtha bhaga0 za0 12, u0 6, sU0 4-5 candragrahaNa, sUryagrahaNacandramaNDala, sUryamaNDalapraticandra pratisUrya bhaga0 za0 3, u07, sU0 4, 5 candra aura sUrya ke kAma-bhogoM kI vizeSatA bhaga0 za0 12, u0 6, sU08
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa candra aura sUrya ke pudgaloM kA prakAza bhaga0 20 14, u0 9, sU0 2,3 jyotiSkoM ke do indra bhaga0 za0 3, u08, sU05 jIvAjIvAbhigama meM candra-sUryaprajJapti se saMbandhita sUtra candra parivAra sUtra jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 194 X sUrya parivAra sUtra jIvA0 prati0 3, u0 2, sa0 194 nakSatroM kA sUtranakSatroM ke Abhyantara aura bAhya, Upara aura nIce gati karane vAle nakSatra jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 196 tArAoM ke sUtra candra tathA sUrya ke nIce, sama aura Upara laghu tathA tulya tArA, tArAoM kI laghutA tathA tulyatA ke kAraNa, jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 193 eka tArA se dUsare tArA kA antara jIvA0 pra0 3, u0 2, sU0 201 candra ke sUtra candra kI agramahiSiyAM tathA vikurvIta devI parivAra, jIvA0 prati0-3, u0 2, sU0 202 candra vimAna kI sudharmAsabhA meM candra dvArA bhoga bhogane kA niSedha tathA niSedha kA kAraNa __ jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 203 sUrya ke sUtrasUrya kI agramahiSiyAM tathA vikurvIta devI parivAra sUryavimAna kI sudharmAsabhA meM sUrya dvArA bhoga bhogane kA niSedha tathA niSedha kA kAraNa jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 204
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kanhaiyAlAla 'kamala' grahoM kA sUtra jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 204 x jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 204 nakSatroM kA sUtra x tArAoM kA sUtra xxx jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 204 X candrAdi pAMcoM jyotiSkadevoM kA gati sUcaka sUtrajambUdvIpa ke meruparvata se cAroM dizAoM meM jyotiSkadevoM kI gati kA antaralokAnta se jyotiSkadevoM ko gati kA antara, isa ratnaprabhA pRthvI ke samabhAga se Upara kI ora tArA (saba se nIce kA tArA) sUrya, candra evaM tArAoM kI gati kA antaranIce ke tArA se sUrya kA, sUrya se candra kA, candra se Upara ke tArA kA antara jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 195 (1) candrAdi pAMcoM jyotiSkadeva vimAnoM kA saMsthAna sUcaka sUtra candra vimAna kA saMsthAna, sUrya vimAna kA saMsthAna, graha vimAnoM kA saMsthAna, nakSatra vimAnoM kA saMsthAna, tArA vimAnoM kA saMsthAna, jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 197 X (2) candrAdi pAMcoM jyotiSkadeva vimAnoM ke AyAma-viSkambha, bAhalya aura paridhi pramANa kA sUcaka sUtra1. candra vimAna ko lambAI, caur3AI, moTAI aura paridhi 2. sUrya vimAna kI lambAI, caur3AI, moTAI aura paridhi, 3. graha vimAnoM kI lambAI, caur3AI, moTAI aura paridhi, 4. nakSatra vimAnoM kI lambAI, caur3AI, moTAI aura paridhi 5. tArA vimAnoM kI lambAI, caur3AI, moTAI aura paridhi jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 197 x
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti aura sUryaprajJapti kA paryavekSaNa 47 (3) candrAdi pAMca jyotiSkadeva vimAnoM kI cAroM dizAoM ke vimAna vAhaka devoM kA vikurvIta svarUpa aura unakI saMkhyA1. candra vimAna kI cAroM dizAoM ke vimAna vAhaka devoM kA svarUpa aura unakI saMkhyA2. sUrya vimAna ko cAroM dizAoM ke vimAna vAhaka devoM kA svarUpa aura unakI saMkhyA3. grahoM ke vimAnoM kI cAroM dizAoM ke vimAna vAhaka devoM kA svarUpa aura unakI saMkhyA, 4. nakSatroM ke vimAnoM kI cAroM dizAoM ke vimAna vAhaka devoM kA svarUpa aura unakI saMkhyA, 5. tArAoM ke kmiAnoM kI cAroM dizAoM meM vimAna vAhaka devoM kA svarUpa aura unakI saMkhyA, jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 198 candrAdi pAMcoM jyotiSka devoM kI zIghragati-mandagati kA alpa-bahutva jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 199 / ' candrAdi pAMcoM jyotiSka devoM kI alpadhi-mahadhi kA alpa-bahutva, jIvA0 prati0 3, u0 2, sa0 200 candrAdi pAMcoM jyotiSka devoM kA alpa bahutva, ____ jIvA0 prati0 3, u0 2, sU0 206 X x jambUdvIpaprajJapti meM candra-sUryaprajJapti se sambandhita sUtra jambUdvIpa meM do candra aura do sUrya haiN| inase sambandhita kucha sUtra jambUdvIpaprajJapti meM haiN| unako sUcI isa prakAra hai sUrya ke sUtra1. ka-sUrya maNDala saMkhyA, kha-jambUdvIpa meM sUrya maNDaloM kI saMkhyA, ga-lavaNasamudra meM sUrya maNDaloM kI saMkhyA, gha-jambUdvIpa aura lavaNasamudra meM sUrya maNDaloM kI saMyukta saMkhyA, jaMbU0 vakSa0 7, sU0 127 sarvAbhyantara sUryamaNDala se sarvabAhya sUryamaNDala kA antara, jaMbU0 vakSa0 7, sU0 128 pratyeka suryamaNDala kA antara jaMbU0 vakSa0 7, sU0 129
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrI kanhaiyAlAla 'kamala' pratyeka sUryamaNDala ke AyAma-viSkambha, paridhi evaM bAhalya kA pramANa jaMbU0 vakSa0 7, sa0 130 x mandara parvata se sarvAbhyantara sUryamaNDala kA antara, mandara parvata se sarvAbhyantara (Abhyantara dvitIya) sUryamaNDala kA antaramandara parvata se (Abhyantara) tRtIya maNDala kA antara, isa prakAra pratyeka sUryamaNDala kA antara, sarvabAhya maNDala prathama, dvitIya, tRtIya Adi kA antara jaMbU0 vakSa0 7, sU0 131 sarvAbhyantara prathama, dvitIya, tRtIya Adi sUryamaNDaloM kA AyAma-viSkambha tathA unakI paridhi kA pramANasarvabAhya prathama, dvitIya, tRtIya sUryamaNDaloM kA AyAma-viSkambha aura paridhi kA pramANa jaMbU0 vakSa0 7, sU0 132 sarvAbhyantara maNDaloM meM tathA sarvabAhya maNDaloM meM sUrya ke tApakSetra aura andhakArakSetra ke saMsthAna aura unake pramANa jaMbU0 vakSa0 7, sU0 135 sUryodaya tathA sUryAsta ke samaya sUryadarzana kI dUrI pramANa jaMbU0 vakSa0 7, sU0 136 sUrya kA kAlasApekSa gatikSetra jaMbU0 vakSa0 7, sU0 137 sUrya kA kAlasApekSa kriyAkSetra - jaMbU0 vakSa0 7, sU0 138 x sUrya kA utpatti kSetra aura gati kSetra jaMbU0 vakSa0 7, sU0 140 sUrya kA cyavana virahakAla vyavasthA tathA viraha avadhi jaMbU0 vakSa0 7, sU0 141
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kanhaiyAlAla'kamala' sUryodaya, sUryAsta kI dizAyeM jaMbU0 vakSa0 7, sU0 150 x candra ke sUtracandramaNDaloM kI saMkhyA, jambUdvIpa meM candramaNDaloM kI saMkhyA, lavaNasamudra meM candramaNDaloM kI saMkhyA, jambUdvIpa tathA lavaNasamudra meM candramaNDaloM kI saMyukta saMkhyA jaMbU0 vakSa0 7, sU0 142 sarvAbhyantara candramaNDala se sarvabAhya candramaNDala kA antara jaMbU0 vakSa0 7, sU0 143 pratyeka candramaNDala kA antara jaMbU0 vakSa0 7, sU0 144 pratyeka candramaNDala kA AyAma-viSkambha, paridhi aura bAhalya kA pramANa - jaMbU0 vakSa0 7, sU0 145 jambUdopa ke mandaraparvata se sarvAbhyantara prathama, dvitIya, tRtoyAdi candramaNDaloM kA antarajambUdvIpa ke mandaraparvata se sarvabAhya prathama, dvitIya, tRtIyAdi candramaNDaloM kA antara jaMbU0 vakSa07, sU0 146 x x x X sarvAbhyantara prathama, dvitIya, tRtIyAdi candramaNDaloM kA AyAma-viSkambha aura paridhi kA pramANa sarvabAhya prathama, dvitIya, tRtIyAdi candramaNDaloM kA AyAma-viSkambha aura paridhi kA pramANa jaMbU0 vakSa0 7, sU0 147 x jambUdvIpaprajJapti ke vRttikAra ne likhA hai-candraprajJapti aura sUryaprajJapti bahuta bar3e Agama haiN| isa sUcI meM jitane sUtra haiM ve saba candraprajJapti aura sUryaprajJapti se uddhRta haiM kintu isa sUcI meM aMkita sUtroM meM se aneka sUtra upalabdha candra-sUryaprajJapti meM nahIM haiN| ataH yaha svayaM siddha hai ki vartamAna meM candra-sUryaprajJapti ke stroM kA jo krama evaM saMkhyA hai atIta meM usase bhinna rahI hogii| . iccesA jaMbuddIvapaNNati-sUrapaNNati vatthusamAseNaM sammattA bhavai / ityeSA--anantaroktasvarUpA jambUdvIpaprajJaptiH AdyadvIpasya yathAvazyitasvarUpanirUpikA granthapaddhatistasyA masminnupAMge ityarthaH sUtre ca vibhaktivyatyayaH prAkRta tvAt / sUrya prajJaptiH sUryAdhikAra pratibaddhA padapaddhatirvastUnAM maNDalasaMkhyAdInAM samAsaH sUryaprajJaptayAdi mahAgranthA pekSa yA saMkSepastena samAptA bhavati / iccesA ityAdi vyAkhyAnaM parvavata paraM sUryaprajJapti sthAne candraprajJaptivAcyA / / jambU0 vakSa0 7, sU0 150