Book Title: Bhavna Ek Chintan
Author(s): Ranjankumar
Publisher: Z_Vijyanandsuri_Swargarohan_Shatabdi_Granth_012023.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210313/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA : eka cintana DaoN. rajjana kumAra pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna, vArANasI... jaina dharma apane maulika siddhAnta ke lie prasiddha rahA hai| vicAra para sAmagrI milatI hai| Aja vizva meM karma siddhAnta. panarjanma, ahiMsAvicAra, syAdavAda, jahA~ taka bhAvanA ke mahattva kI bAta hai to isakI puSTi naya-nikSepa Adi koI nayA siddhAMta nahIM hai| jainoM kA ina saba 'prAkRtasaktisaroja' ke bhAvanAdhikAra meM ullikhita isa tathya para jo ciMtana huA hai vaha saba mAnava ko isa saMsAra rUpI se ho jAtI hai - dAna, zIla, tapa evaM bhAvanA ke bheda se dharma cAra / mahAsamudra se pAra hone kA rAstA batAtA hai| jainaparaMparA meM bhAvanA prakArakA hotA hai, paraMtu ina caturvidha dharmoM meM bhAvanA hI yA aNuprekSA ke rUpa meM eka vicAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| mahAprabhAvazAlI hai| tAtparya yaha hai ki saMsAra meM jitane bhI bhAvanA yA aNuprekSA vyakti ke zubha vicAroM kI dyotaka hai aura sakRtya haiM, dharma haiM unameM kevala bhAvanA hI sarvapradhAna hai| jainAcAryoM ko yaha vizvAsa hai ki isake ciMtana se vaha sAMsArika bhAvanAvihIna dharma, dharma nahIM, balki zUnyatA kA dyotaka hai| baMdhana ko kamajora karatA hai tathA mukti-patha kI ora agrasara vAstava meM bhAvanA hI paramArthasvarUpa hai| bhAva hI dharma kA sAdhaka hotA hai| hai aura mahAna tIrthaMkaroM ne bhAva ko hI samyaktva kA mUla maMtra mAnava-mana sadaiva ciMtana karatA rahatA hai| ciMtana kI isa batAyA hai| Age sUkti-saMgraha meM kahA gayA hai ki koI vyakti sthiti meM usake mana meM nAnA prakAra ke bhAva uThate rahate haiN| ina kitane hI dAna kare cAhe samagra jina-pravacana ko kaNThastha kara bhAvoM meM zubha aura azubha donoM prakAra ke vicAra hote haiN| sAmAnya le, ugra se ugra tapasyA kare, bhUmi para zayana kare, dIrghakAla taka rUpa se zubha vicAroM se vyakti kA iSTa evaM azubha vicAroM se muni dharma kA pAlana kare, lekina yadi usake mAnasa meM bhAvanAoM aniSTa hotA hai| dArzanika yA dhArmika dRSTi se jo vicAra vyakti kI udbhAvanA nahIM hotI to usakI samasta prakriyAe~ usI prakAra ke saMsAra-mohabhaMga meM sahAyaka hote haiM zubha haiM tathA isake viparIta niSphala hotI haiM, jisa prakAra dhAnya ke chilake kA bonA niSphala ashubh| zubha aura azubha ke nirdhAraNa kA yahI eka mAnadaNDa hotA hai| tAtparya yaha hai ki kheta meM dhAna kI jagaha agara usake nahIM hai| isake anya kaI mAnadaNDa ho sakate haiM, paraMtu yahA~ hama ina chilake ko boyA jAegA to phasala utpanna nahIM hogI, ThIka usI samasyAoM kI ulajhana meM na par3akara jaina-darzana meM pratipAdita prakAra manuSya kI samasta sadbhAvanAeM bhAvanA ke abhAva meM 'bhAvanA-vicAraNA' para prakAza ddaaleNge| upayogI nahIM raha jAtI haiN| bhAvanA jina-darzana kI naitika vicAraNA kA eka mahattvapUrNa bhAvanA ke saMbaMdha meM digaMbara - AcArya zrI kuMdakuMdajI kA tathya hai| mukhya rUpa se yaha sAdhanA ke kSetra se jur3I hai, lekina mAnanA hai ki vyakti cAhe zramaNa ho athavA gRhastha, bhAva hI isakA dhArmika evaM dArzanika dRSTi se bhI mahattva hai| jainoM kA usake vikAsa meM kAraNabhUta hotA hai| bhAvarahita zravaNa evaM aisA mAnanA hai ki yaha mana kA vaha bhAvAtmaka pahalU hai jo adhyayana karane se taba taka koI lAbha nahIM hotA, jaba taka sAdhaka ko usakI vastusthiti kA bodha karAtA hai| jaina-AcAra ki unakA bhAva pUrNa rUpa se samajha meM nahIM aae| 3 arthAt kA pratipAdana karane vAle mahattvapUrNa graMthoM yathA-AcArAMga, bhAva ko samajhe binA kisI taraha kA prayAsa karanA vyartha hai| dazavaikAlika, mUlAcArAdi meM isa para vyApaka ciMtana kiyA gayA jaina-AcAryoM kI dRSTa meM bhAvanAe~ mokSa yA kaivalya prApti meM hai| bArasaaNuvekkhA, kArtikeyANuprekSA, tattvArthasUtra, jJAnArNava sahAyaka hotI hai aura ve vyakti ko mokSapatha kI ora bar3hane jaise mahattvapUrNa digaMbara-graMthoM meM isa para alaga se ciMtana kiyA meM sopAna kA kArya karatI haiN| gayA hai| zvetAmbara-paraMparA meM pracalita prakIrNakoM meM bhI bhAvanA - anitariandiariandidacidiardiadriedrsaririramid-28iddroiddnirdeshariramdramdastiradarshasansar Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndra sUri smArakagrantha bhAvanA kI ukta carcA ke bAda hamAre samakSa eka prazna uTha khar3A hotA hai, ki bhAvanA kA yaha ciMtana jaina paraMparA meM pratipAdita cAra bhAvanAoM se hai yA bAraha bhAvanAoM se / samAdhAna ke rUpa meM yahI nivedana kiyA jA rahA hai ki hamArA yaha ciMtana bAraha bhAvanAoM kA hai| vaise bhI prAraMbha meM hamane isa bAta kA ullekha kiyA hai ki jaina paraMparA meM bhAvanA yA aNuprekSA kA bahuta mahattva hai| aNuprekSA se tAtparya bAraha bhAvanAoM se hai cAra bhAvanAoM se nhiiN| aba jaba cAra prakAra kI bhAvanAoM kA prasaMga uThA to isakA ullekha karanA samIcIna jAna par3atA hai, lekina yahA~ itanA dhyAna rakhanA hogA ki bAraha bhAvanA aura cAra bhAvanA donoM bhinnabhinna avadhAraNAe~ haiN| - jaina graMthoM meM maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha ina cAroM ko bhAvanA kahA gayA hai| yaha mAnava-mana kI avasthA hai aura ise mAnavatA kA guNa bhI kahA jA sakatA hai, lekina jainAcAryo dvArA pratipAdita bAraha prakAra kI bhAvanAe~ alaga tathya haiN| ye mAnava ke guNa nahIM balki usake ciMtana yA sAdhanAtmaka avasthA kI paricAyaka haiN| ye bAraha bhAvanAe~ isa prakAra haiM - 1. anityabhAvanA, 2. azaraNa-bhAvanA, 3. saMsArabhAvanA, 4. ekatvabhAvanA, 5. anyatva - bhAvanA, 6 . azucibhAvanA, 7. Asrava-bhAvanA, 8. saMvarabhAvanA, 9 nirjarAbhAvanA, 10. lokabhAvanA, 11. dharma bhAvanA evaM 12. bodhi - bhAvanA / ina bAraha bhAvanAoM kA jainAcAryo ne ullekha kiyA hI hai sAtha hI sAtha jainetara paraMparAoM meM bhI ina para ciMtana huA hai / yathAprasaMga unheM bhI prastuta karane kA hara saMbhava prayAsa kiyA jaaegaa| 1. anitya - bhAvanA - saMsAra ke sabhI padArthoM ko anitya, nAzavAn, kSaNabhaMgura mAnanA hI anitya - bhAvanA hai| dhana saMpatti, adhikAra-vaibhava ye saba kSaNabhaMgura haiN| kAlakrama se saMsAra ke samasta padArthoM meM parivartana hotA rahatA hai| padArtha kA jo svarUpa prAtaHkAla thA, vaha madhyAhnakAla meM nahIM rahatA hai aura jo madhyAhnakAla meM thA vaha aparAhnakAla meM nahIM rahatA hai| rUpa, jainAcAryoM kA kahanA hai ki samagra sAMsArika vaibhava, iMdriyA~, yauvana, bala, ArogyAdi sabhI iMdradhanuSa ke samAna kSaNika hai, saMyogajanya haiN| yahI kAraNa hai ki ve vyakti ko samagra sAMsArika upalabdhiyoM meM Asakta nahIM rahane kA saMdeza dete haiM, kyoMki jo vastu anitya hai, usake prati rAga yA dveSa kA bhAva rakhane meM koI lAbha nahIM hotA hai| Ambi jaina-sAdhanA evaM AcAra uttarAdhyayana meM likhA hai ki manuSya kA yaha zarIra anitya hai, apavitra hai aura azuci se isakI utpatti huI hai| isameM jIva kA nivAsa bhI azAzvata hai| yaha zarIra duHkha evaM klezoM kA bhAjana hai arthAt yaha zarIra svabhAva se hI anitya hai / isa anitya zarIra kI apekSA se hI nitya aura zAzvasta jIva anitya evaM azAzvata jAna par3atA hai| zArIrika evaM mAnasika jitane bhI kleza haiM, ve saba isa zarIra ke Azraya se hI haiN|" tAtparya yaha hai ki kleza utpanna karane vAle zarIra ke prati vyakti ko kisI prakAra kA mamatva nahIM rakhanA cAhie, kyoMki isase vyakti kI sAMsArika vAsanAoM ke prati AsthA dRr3ha hotI hai aura vaha apane karmabaMdhana ko jyAdA majabUta banAtA hai| saMsAra kI sabhI vastue~ anitya haiN| eka kSaNa ye kisI se jur3atI haiM to dUsare kSaNa usase alaga bhI ho jAtI hai| maraNavibhatti meM kahA gayA hai ki deva, sura, asura, siddhi, Rddhi, mAtA, pitA, putra, patnI, baMdhu, mitra, bhavana, upavana, yAna, vAhana, bala, vIrya, rUpa, yauvana, dehAdi saba kucha anitya hai / " manuSya kA yaha zarIra jisa para vaha abhimAna karatA hai tathA jise sabase adhika prema karatA hai vaha bhI kSaNika hai, anitya hai| AcArya zivArya apanI kRti bhagavatI ArAdhanA meM vyakti ke zarIra kI upamA phena ke bulabule se karate haiN| unakA kahanA hai ki jisa prakAra phena ke bulabule banate aura naSTa hote haiM ThIka usI prakAra yaha mAnavazarIra utpanna hotA hai evaM vinAza ko prApta karatA hai|' phena ke bulabule meM havA aura pAnI donoM hote haiN| bulabule ke aMdara havA rahatI hai aura jaba taka isakA dAba bAharI vAyumaMDala ke dA barAbara rahatA hai, bulabule kA astitva banA rahatA hai| jaba yaha dAba vAyumaMDalIya dAba se adhika ho jAtA hai, taba bulabulA phaTa jAtA hai aura vinaSTa ho jAtA hai| bulabule ke vinAza kI prakriyA atyalpa samayAvadhi meM sampanna ho jAtI hai| ThIka isI prakAra mAnava-zarIra bhI atyaMta sImita avadhi meM samApta ho jAtA hai / ataH vyakti ko atyalpa samaya meM naSTa hone vAle zarIra ke prati na to abhimAna karanA cAhie aura na hI kisI prakAra kA rAga - bhAva hI rakhanA caahie| 29 yaha zarIra naSTa hone vAlA hai aisA jAnakAra jIva ko kisI taraha kA pramAda nahIM karanA caahie| apane jIvanakAla meM use yaha ciMtana karate rahanA cAhie ki hamAre zarIra kI sthiti yahA~ For Private Personal Use Only MENDADA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIndra sUri smArakagrantha jaina-sAdhanA evaM AcAra kucha samaya ke lie hai, jaba isakA prayojana pUrNa ho jAegA taba naSTa ho jAegA yA kahIM aura sthAnAntarita bhI ho sakatA hai| bhAvanAyoga meM isa bhAva ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra pakSI subaha hone para vRkSa ko chor3akara apane rAste kI tarapha nikala par3atA hai, usI prakAra prANI bhI apanI Ayu pUrNa hone para apaneapane karmoM ke anusAra anyAnya yoniyoM meM utpanna hotA hai / " jaina-darzana meM pratipAdita caturgati rUpa nAraka-tiryaMca- manuSya deva bhI anitya bhAvanA para prakAza DAlate haiN| jIva apane karmoM ke anusAra ina cAroM gatiyoM meM bhramaNa karatA rahatA hai| kabhI vaha duHkha kA anubhava karatA hai to kabhI use sukha kI prApti hotI hai| zarIra jaba nAnA prakAra ke rogoM se yukta hotA hai, jarA - bur3hApA jaba zarIra para AkramaNa karanA prAraMbha kara detA hai, taba jIva ko duHkha kA bhAna hotA hai, yadyapi yauvanAvasthA meM svastha deha se yukta hone para use sukha kI prApti sI hotI hai" lekina ye sAmAnya jJAna kI bAteM haiM kyoMki vyakti na to niraMtara yauvanAvasthA meM sthira rahatA hai aura na hI sadaiva svastha hI / jarA evaM bur3hApA zarIra ko prApta hotA hI hai aura use rogakrAMta bhI honA par3atA hai| sukha-duHkha, jarA, roga Adi bhI jIva ko anityatA kA pATha par3hAte haiN| jainetara paraMparAoM meM bhI anitya bhAvanA kA ullekha milatA hai| mahAbhArata meM anitya bhAvanA kA vivaraNa isa prakAra gayA hai - yaha jIvana anitya hai, patA nahIM isakA kaba nAza ho jAe ata: isa anitya jIvana ke prati kisI prakAra kA rAga nahIM rakhanA cAhie aura jIvana ko saphala banAne vAle dharma kA AcaraNa yuvAvasthA meM hI kara lenA cAhie / 1 jIvana meM sukha aura duHkha bhI anitya bhAvanA para prakAza DAlate haiM 12 / jainoM ke samAna bauddha paraMparA meM bhI anitya - bhAvanA para ciMtana huA hai / jisa prakAra jainoM ne zarIra ko anitya mAnA hai aura vyakti ko isake prati rAga-dveSa bhAva nahIM rakhane kA saMdeza diyA hai kamobeza vahI sthiti bauddha dharma meM bhI hai| saMyukta nikAya meM bauddha dharma ke pravartaka bhagavAna buddha bhikSuoM ko anitya bhAvanA ke bAre meM batAte hue kahate haiM- bhikSuo ! cakSu anitya hai, kSotra anitya hai, ghrANa anitya hai, jihvA anitya hai, kAyA anitya hai, mana anitya hai| jo anitya hai vaha duHkha hai 13 / dhammapada meM kahA gayA hai ki saMsAra ke saba padArtha anitya haiM, isa 3. taraha jaba buddhimAna puruSa jAna jAtA hai, taba vaha duHkha nahIM paataa| yahI mArga vizuddhi kA hai / arthAt anityatA ko jAnakara vyakti duHkhoM se mukta ho jAtA hai / duHkha se mukta hone kA tAtparya yaha hai kiM vaha nirvANa yA mokSa pada ko prApta kara letA hai| vartamAna meM vyakti anitya - bhAvanA ko nahIM samajhane ke kAraNa hI vyAmoha meM pha~sA huA hai| vaha niraMtara apane karmarajoM ko saMcita kara rahA hai aura baMdha ko majabUta karatA jA rahA hai| dhana, aizvarya, hita, mitra Adi ke lie ciMtita hai| dUsare zabdoM meM kaheM ki vyakti kI sthiti Azcaryajanaka evaM dayanIya hai| usakA zarIra nitya pratidina jIrNa-zIrNa hotA calA jA rahA hai, kintu usakI AzAe~ bar3hatI hI jA rahI haiN| Ayujala chIja rahA hai kintu vicAra malina hote cale jA rahe haiN| moha-kSetra atyaMta rucikara banA huA hai, paraMtu Atmahita kA dhyAna taka nahIM hai| dharmAcAryoM, darzanAcAryoM Adi ne anityatA ke bAre meM jo kucha batAyA hai, use jAnakara, samajhakara jIva ko yaha vicAra karanA cAhie ki agara ve apanA kalyANa cAhate haiM to zIghra hI prayAsa AraMbha kara deM, anyathA pazcAttApa ke atirikta hAtha kucha nahIM lagegA, kyoMki jo samaya bIta cukA hai, vaha vApasa nahIM A sakatA hai| tAtparya yaha hai ki vyakti ko anitya sukha kA parityAga karake nitya sukha ko dhAraNa karane kI abhilASA evaM prayAsa karanA caahie| isa saMbaMdha meM munipravara zrI AtmArAmajI kA kahanA hai ki paryAya rUpa se sabhI padArtha anityatA se yukta haiM tathA anityatA kA saMdeza de rahe haiM ataeva vyakti ko mokSagata nityasukha kI abhilASA karanI cAhie tathA paudgalika anitya sukhoM kA tyAga karake Atmika nitya sukha meM praveza kara sarvajJa evaM sarvadarzI kA pada grahaNa karate hue nirvANa pada ko prApta kara lenA cAhie / arthAt vidyA tathA cAritra dvArA niSkarma hote hue janma maraNa se rahita hokara siddha pada ko prApta kara lenA cAhie 15 / isa taraha hama dekhate haiM ki anitya - bhAvanA sAdhanA kA eka aisA sopAna hai jisa para ArUr3ha hokara sAdhaka siddha pada ko prApta kara sakatA hai| jainoM kI mAnyatA ke anusAra siddha janma maraNa se mukta hote haiM, ataH sAdhaka bhI janma-maraNa ke cakra se mukta hokara paramasukha kI avasthA meM ramaNa karatA hai| For Private Personal Use Only G Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra sandarbha sura-asura narAINaM riddhivisesA suhAI vaa|| maraNavibhatti 516 1. prAkRtasUktisaroja, bhAvanAdhikAra, 3/16 8. logo vilIyadi imo pheNovva sadeva maannustirikkho| 2. saktisaMgraha, 41, vi.dra. jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra - riddhio savvAo suvinnysNdesnnsmaao|| bhagavatIdarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-2, DaoN. sAgaramala ArAdhanA 17 jaina, pR. 423 3. bhAvapAhuDa 66 svakarmavazagAH zazvattayete kvApi dehinH|| bhAvanAyoga 5 4. tattvArthasUtra 7/6, yogazataka 79, yogazAstra 4/117 10. vapurviddhi rujAkrAntaM jarAkrAntaM ca yauvnm| addhvmsrnnmegptbhnnnnsNsaarlopmsittN| aizvaryaM ca vinAzAntaM, maraNAntaM ca jiivitm| jJAnArNava 1 AsavasaMvaraNijjaradhammabodhiM ca citijj|| bhagavatI 11. mahAbhArata, zAMtiparva 175/16 ArAdhanA 1710 12. vAdhanAlakSaNaM duHkhm| nyAyasUtra 21 6. idaM zarIramanityam ashucyshucisNbhvm| 13. saMyuttanikAya 34/1/1/1, pRSTha 451 (bhAga-2) azAzvatAvAsamidaM, duHkhaklezAnAM bhaajnm|| uttarAdhyanasUtra 14. dhammapada 277 15. bhAvanAyoga pR. 11 7. savvaTThaNAiM asAsayAiM iha ceva devaloge ca kaadshrudururururururururulooeninnanandururururNgaarNloo