Book Title: Bhashyakar Ek Parishilan
Author(s): Kusumpragyashreeji
Publisher: Z_Yatindrasuri_Diksha_Shatabdi_Smarak_Granth_012036.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211599/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyakAra : eka parizIlana samaNI kusumaprajJA.... AgamoM ke vyAkhyA-graMthoM meM bhASya kA dUsarA sthAna hai| biMdurUpa yA navanIta rUpa sAra yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai / isa vyavahArabhASya,gAthA 4693 meM bhASyakAra ne apanI vyAkhyA ko uddharaNa se spaSTa hai ki jinabhadragaNi ke samakSa tInoM chedasUtroM ke bhASya nAma se saMbodhita kiyA hai| niyukti kI racanA atyanta bhASya the| udadhisadRza vizeSaNa mUla sUtroM ke lie prayukta nahIM ho saMkSipta zailI meM hai| usameM kevala paribhASika zabdoM para hI vivecana sakatA, kyoMki ve AkAra meM itane bar3e nahIM haiN| yA carcA milatI hai| kintu bhASya meM mala Agama tathA niyukti jina granthoM para niyuktiyA~ nahIM haiM ve bhASya mUla sUtra kI vyAkhyA donoM kI vistRta vyAkhyA kI gaI hai| hI karate haiN| jaise jItakalpa bhASya aadi| kucha bhASya niyukti para vaidika paraMparA meM bhASya lagabhaga gadya meM likhA gayA lekina bhI likhe gae haiM jaise - piMDaniyukti evaM oghaniyukti aadi| jaina paraMparA meM bhASya prAyaH padyabaddha milate haiM, jisa prakAra chedasatroM ke bhASyoM meM vyavahArabhASya kA mahattvapUrNa sthAna niyukti ke rUpa meM mukhyataH 10 niyuktiyoM ke nAma milate haiM hai| prAyazcitta nirdhAraka grantha hone para bhI isameM prasaMgavaza samAja, vaise hI bhASya bhI 10 granthoM para likhe gae, aisA ullekha milatA arthazAstra, rAjanIti, manovijJAna Adi aneka viSayoM kA vivecana hai| ve grantha ye haiM-- milatA hai| bhASyakAra ne vyavahAra ke pratyeka sUtra kI vistRta 1. Avazyaka', 2. dazavaikAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. vyAkhyA prastuta kI hai| binA bhASya ke kevala vyavahArasUtra ko bRhatkalpa', 5. paMcakalpa, 6. vyavahAra, 7. nizItha, 8. jItakalpa, par3hakara usake artha ko hRdayaMgama nahIM kiyA jA sakatA hai| 9. oghaniyukti, 10. piNddniyukti| thASyakAra ___ muni puNyavijayajI ke anusAra vyavahAra aura nizItha para bhASyakAra ke rUpa meM makhyataH do nAma prasiddha haiMbhI vRhadbhASya likhA gayA para Aja vaha anupalabdha hai| inameM 1.jinabhadragaNikSamAzramaNa, 2. sNghdaasgnni| munizrI puNyavijayajI bRhatkalpa, vyavahAra evaM nizItha ina tIna granthoM ke bhASya gAthA ne cAra bhASyakAroM kI kalpanA kI hai- 1. jinabhadragaNikSamAzramaNa, parimANa meM vRhad haiN| jItakalpa, vizeSAvazyaka evaM paMcakalpa 2.saMghadAsagaNi, 3. vyavahArabhASya ke kartA tathA 4.bRhadakalpabhASya parimANa meM madhyama, piMDaniyukti, oghaniyukti para likhe gae Adi ke krtaa| bhASya alpa tathA dazavaikAlika evaM uttarAdhyayana ina do granthoM ke bhASya granthAna meM alpatama hai| vizeSAvazyaka bhASya ke kartA ke rUpa meM jinabhadragaNi kA nAma sarvasammata hai, lekina bRhatkalpa, vyavahAra Adi bhASyoM ke yaha bhI anusaMdhAna kA viSaya hai ki tIna chedasatroM para / kartA ke bAre meM sabhI kA mataikya nahIM hai| prAcInakAla meM lekhaka vRhadbhASya likhe gae phira dazAzrutaskaMdha para kyoM nahIM likhA binA nAmollekha ke kRtiyA~ likha dete the| kAlAntara meM yaha gayA, jabaki niyukti cAroM chedasatroM para milatI hai| saMbhava hai isa grantha para bhI bhASya likhA gayA ho para vaha Aja prApta nahIM hai| nirNaya karanA kaThina ho jAtA thA ki vAstava meM mUla lekhaka kauna the? kahIM-kahIM nAmasAmya ke kAraNa bhI mUla lekhaka kA uparyakta dasa bhASyoM meM nizItha, jItakalpa evaM paMcakalpa ko nirNaya karanA kaThina hotA hai| saMkalanapradhAna bhASya kahA jA sakatA hai| kyoMki inameM anya bhASyoM evaM niyuktiyoM kI gAthAe~ hI adhika saMkrAMta huI haiN| jItakalpa bRhatkalpa kI pIThikA meM malayagiri ne bhASyakAra kA nAmollekha na kara kevala "sukhagrahaNadhAraNAya bhASyakAro bhASyaM bhASya meM to jinabhadragaNi kSamAzramaNa spaSTa likhate haiM--kalpa, vyavahAra aura nizItha udadhi ke samAna vizAla haiM, ata: una zrataratnoM kA kRtavAn", itanA sA ullekha mAtra kiyA hai| nizIthacUrNi evaM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yatIndra sUri smArakagrantha.- jaina Agama evaM sAhitya vyavahAra kI TIkA meM bhI bhASyakAra ke nAma ke bAre meM koI TIkAkAra ne isa gAthA ke lie 'sUtrasparzikaniyuktibhaNitamidam / saMketa nahIM miltaa| kA ullekha kiyA hai| cUrNikAra ne isa gAthA ke lie 'Ayario paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne nizIthapIThikA kI bhAsa ka bhAsaM kAukAmo AdAveva gAthAsUtramAha' kA ullekha kiyA hai| bhamikA meM aneka hetaoM se yaha siddha kiyA hai ki nizItha poza yahA~ prAcInatA kI dRSTi se cUrNikAra kA mata samyak lagatA hai| bhASya ke kartA siddhasena hone caahie| unhoMne yaha bhI saMbhAvanA na ghANakAra 4 cUrNikAra ke mata kI prAsaMgikatA kA eka hetu yaha bhI hai ki vyakta kI hai ki bRhatkalpabhASya ke kartA bhI siddhasena hai| apane vyavahArabhASya ke aMta meM bhI 'kappavvavahArANaM bhAsaM kA ullekha mata kI puSTi ke lie ve kahate haiM ki aneka sthaloM para nizIthacUrNi milatA hai| ata: yaha gAthA bhASyakAra kI honI cAhie, jisameM meM jisa gAthA ke lie 'siddhaseNAyariyo vakkhANaM kareti' kA unhoMne pratijJA kI hai ki maiM kalpa aura vyavahAra kI vyAkhyAnaullekha hai, vahI gAthA bRhatkalpa-bhASya meM bhASyakAro vyAkhyAnayati' vidhi prastuta kruuNgaa| vakkhANavidhi zabda bhI bhASya kI ora hI ke saMketapUrvaka hai| ataH nizItha, bRhatkalpa evaM vyavahAra tInoM ___ saMketa karatA hai, kyoMki niyukti atyaMta saMkSipta zailI meM likhI ke bhASyakarttA siddhasena haiM, yaha spaSTa hai| isake sAtha-sAtha gaI racanA hai| usake lie vakkhANavihiM zabda kA prayoga nahIM unhoMne aura bhI hetu prastuta kie haiN| honA cAhie ata: yaha niyukti kI gAthA nahIM, bhASya kI gAthA honI caahie| kappavvavahArANaM bhASyakAra ke isa ullekha se yaha muni puNyavijayajI bRhatkalpa ke bhASyakAra ke rUpa meM spaSTa dhvanita ho rahA hai ki unhoMne kevala bRhatkalpa evaM vyavahAra saMghadAsagaNi ko svIkAra karate haiN| unake abhimata se saMghadAsa para hI bhASya likhA, nizItha para nhiiN| gaNi nAma ke do AcArya hue haiN| prathama saMghadAsagaNi jo vAcakapada se vibhUSita the, unhoMne vasudevahiMDI ke prathama khaNDa kI racanA paMDita dalasukha bhAI mAlavaNiyA nizItha- bhASya ke kartA kii| dvitIya saMghadAsagaNi unake bAda hue, jinhoMne bRhatkalpa siddhasenagaNi ko svIkArate haiM, kyoMki nizItha-cUrNikAra ne aneka laghubhASya kI racanA kii| ve kSamAzramaNa pada se alaMkRta the|6 sthaloM para 'asya siddhasenAcAryoM vyAkhyAM karoti' kA ullekha kiyA hai| para isa tarka ke AdhAra para siddhasena ko bhASyakartA AcArya saMghadAsagaNi bhASya ke kartA haiM isakI puSTi meM mAnanA saMgata nahIM lgtaa| kyoMki cUrNikAra ne grantha ke prAraMbha sabase bar3A pramANa AcArya kSemakIrti kA nimna uddharaNa hai| aura aMtima prazasti meM kaha / siddhasena kA ullekha nahIM kiyA unhoMne spaSTa rUpa se kahA hai-- hai| yadi siddhasena bhASyakartA hote to avazya hI cUrNikAra prAraMbha kalpe'nalpamanaghu pratipadamarpayati yo'rthnikurmbm| meM yA grantha ke aMta meM unakA nAmollekha avazya krte| isa zrIsaMghadAsagaNaye, cintAmaNaye nmstsmai|| saMbaMdha meM hamAre vicAra se nizItha saMkalita racanA honI cAhie, "asya ca svalpagranthamahArthatayA duHkhabodhatayA ca sakala- jisakI saMkalanA AcArya siddhasena ne kii|anek sthaloM para trilokIsubhagaGkaraNakSamAzramaNanAmadheyAbhidheyaiH zrIsaMghadAsagaNipUjyaiH nizItha-niyukti kI gAthAoM ko spaSTa karane ke lie unhoMne pratipadaprakaTatisarvajJAjJAvirAdhanAsamudbhUtaprabhUtapratyapAyajAlaM vyAkhyAna-gAthAe~ bhI likhiiN| ataH nizItha maulika racanA na nipuNacaraNakaraNaparipAlanopAyagocaravicAravAcAlaM sarvathA / hokara saMkalita racanA hI pratIta hotI hai| yadi isameM se anya dUSaNakaraNenApyadUSyaM bhASyaM vircyaaNcve|" granthoM kI gAthAoM ko nikAla diyA jAe to mUla gAthAoM kI isa ullekha ke sandarbha meM muni puNyavijayajI kA mata saMkhyA bahuta kama rhegii| dasa pratizata bhAga bhI maulika grantha ke rUpa meM avaziSTa nahIM rhegaa| paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA bhI saMgata lagatA hai ki bRhatkalpa ke bhASyakAra AcArya saMghadAsagaNi isa tathya ko svIkAra karate hue kahate haiM nizIthabhASya ke viSaya hone caahie| yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki bRhatkalpabhASya evaM vyavahArabhASya ke kartA eka hI haiM, kyoMki bRhatkalpa meM kahA jA sakatA hai ki ina samagra gAthAoM kI racanA kisI -bhASya kI prathama gAthA meM spaSTa nirdeza hai ki 'kappavvavahArANaM eka AcArya ne nahIM kii| paraMparA se prApta gAthAoM kA bhI yathAsthAna vakkhANavihiM pvkkhaami'| bhASyakAra ne upayoga kiyA hai aura apanI ora se navIna gAthAe~ banAkara jor3I haiN| (nipIbhU pR. 30, 31) saayN k rrrrrrsaarN .. antaranoramanananda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 19 - yatIndra sUri smArakagratya - jaina Agama evaM sAhitya bhASyakAra ne isa grantha kI racanA kauzala deza meM athavA ne uddhRta kI hai, aisA prasaMga se spaSTa pratIta hotA hai| ataH usake pAsa ke kisI kSetra meM kI hai, aisA adhika saMbhava lagatA vyavahArabhASya vizeSAvazyakabhASya se pUrva kI racanA hai, aisA hai| bhArata ke 16 janapadoM meM kauzala deza kA mahattvapUrNa sthAna mAnane meM koI Apatti pratIta nahIM hotii| thaa| prastuta bhASya meM kauzala deza se saMbaMdhita do-tIna ghaTanAoM vyavahArabhASya ke kartA jinabhadra se pUrva hue isakA eka kA varNana hai, isake atirikta sabase bar3A pramANa yaha hai ki prabala heta yaha hai ki jItakalpa-carNi meM spaSTa ullekha hai ki granthakAra jahA~ kSetra ke AdhAra para manoracanA kA varNana kara rahe kalpa. vyavahAra nizItha Adi meM prAyazcitta kA itane vistAra se haiM, vahA~ kahate haiM 'kosalaesu apAvaM satesu ekka na pecchAmI' nirUpaNa hai ki par3hane vAle kA mati-viparyAsa ho jAtA hai| ziSyoM arthAt kauzala deza meM saikar3oM meM eka vyakti bhI pAparahita nahIM kI prArthanA para jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne saMkSepa meM prAyazcittoM dekhate haiN| yahA~ pecchAmo kriyA granthakAra dvArA svayaM dekhe jAne kI kA varNana karane hetu jItakalpa kI racanA kii| yahA~ kalpa, ora iMgita karatI hai| vyavahAra zabda kA mUlasUtra se tAtparya na hokara usake bhASya kI thASya kA racanAkAla ora saMketa honA cAhie kyoMki mUla grantha parimANa meM itane bRhad nahIM haiN| dUsarI bAta vyavahArabhASya kI prAyazcitta saMbaMdhI bhASyakAra saMghadAsagaNi kA samaya bhI vivAdAspada hai| abhI aneka gAthAe~ jItakalpa meM akSarazaH udadhata haiN| jaise-- taka isa dizA meM vidvAnoM ne vizeSa UhApoha nahIM kiyA hai| jItakalpa vyabhA. jItakalpa vyabhA. saMghadAsagaNi AcArya jinabhadra se pUrvavartI haiN| isa mata kI puSTi / meM aneka hetu prastuta kie jA sakate haiM-- 110 22 114 jinabhadragaNi ke vizeSaNavatI grantha meM nimna gAthA milatI hai 111 31,32 tu. 10,11 sIho ceva sudADho, jaM rAyagihammi kavilabaDuo tti| nizIthabhASya jinabhadragaNi se pUrva saMkalita ho cukA thA sIsai vavahAre goyamovasamio sa nnikkhNto|| isakA eka pramANa yaha hai ki nibhA. meM pramAda-pratisevanA ke vyavahAra bhASya meM isakI saMvAdI gAthA isa prakAra milatI hai sandarbha meM nidrA kA vistRta varNana milatA hai| styAnarddhi nidrA ke sIho tiviTTha nihato, bhamiuM rAyagiha kavilabaDuga tti| udAharaNa ke rUpa meM nibhA. (135) meM 'poggala moyaga daMte' gAthA jiNavIrakahaNamaNuvasama gotamovasama dikkhaay|' milatI hai| yaha gAthA vizeSAvazyaka bhASya (235) meM bhI hai| lekina vahA~ spaSTa pratIta ho rahA hai ki vyaJjanAvagraha ke prasaMga vizeSaNavatI meM 'vavahAre' zabda nizcita rUpa se meM vizeSAvazyaka-bhASyakAra ne yaha gAthA nibhA. se uddhRta kI hai| vyavahArabhASya ke lie prayukta huA hai, kyoMki mUlasUtra meM isa vibhA meM yaha gAthA prakSipta sI lagatI hai| kucha aMtara ke sAtha yaha kathA kA koI ullekha nahIM hai| aisA pratIta hotA hai ki AcArya gAthA vRbhA. (5017) meM bhI milatI hai| jinabhadragaNi ke samakSa vyavahArabhASya thaa| paMDita dalasukha bhAI mAlavaNiyA ne jinabhadra kA samaya vizeSAvazyakabhASya kI racanA vyavahArabhASya ke pazcAt chaThI-sAtavIM zatAbdI siddha kiyA hai| ata: bhASyakAra saMghadAsagaNi huI isakA eka prabala hetu yaha hai ki bRhatkalpa evaM vyavahArabhASya kA samaya pA~cavIM, chaThI zatAbdI honA caahie| karttA ke samakSa yadi vizeSAvazyaka bhASya hotA to ve avazya vizeSAvazyakabhASya kI gAthAoM ko apane grantha meM sammilita bhASyagranthoM kA racanAkAla cauthI se chaThI zatAbdI taka hI karate, kyoMki vaha eka AkaragraMtha hai, jisameM aneka viSayoM kA honA caahie| yadi bhASya kA racanAkAla sAtavIM zatAbdI mAnA sAMgopAMga varNana prApta hai| jabaki vyabhA. evaM vabhA. meM anya jAe to Age ke vyAkhyAgranthoM ke kAla-nirdhAraNa meM aneka bhASya paMcakalpa, nizItha Adi kI saikaDoM gAthAe~ saMvAdI haiN| visaMgatiyA~ utpanna hotI haiN| prAcInakAla meM Aja kI bhA~ti madraNa vyavahArabhASya kI maNaparamodhipulAe gAthA vibhA. meM milatI hai| kI vyavasthA nahIM thI, ataH hastalikhati kisI bhI grantha ko| vaha vyavahArabhASya kI gAthA hai aura vizeSAvazyakabhASya ke kartA prasiddha hone meM kama se kama eka zatAbdI kA samaya to laga hI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A . - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - jAtA thaa| sAtavIM zatAbdI meM bhASya likhe gae aura AThavIM meM bhASyakAra ke samakSa Avazyaka cUrNi thii| haribhadra ne TIkAe~ likhIM phira cUrNi ke samaya meM aMtarAla bahuta isI prakAra jItakalpa kI carNi ke bAda usakA bhASya racA kama rahatA hai| gayA kyoMki cUrNi kevala jItakalpa kI gAthAoM kI hI vyAkhyA niyuktikAra ke rUpa meM hamane caturdazapUrvI prathama bhadrabAhu karatI hai| usameM bhASya kA ullekha nahIM hai| yadi cUrNikAra ke ko svIkAra kiyA hai, jinakA samaya vIranirvANa kI dUsarI zatAbdI samakSa bhASya-gAthAe~ hotI to ve avazya unakI vyAkhyA krte| hai|3| bhASya kA samaya vikrama kI cauthI-pA~cavIM, cUrNi kA cUrNikAra ne vyavahArabhASya kI aneka gAthAoM ko uddhRta kiyA hai| sAtavIM tathA TIkA kA AThavIM se terahavIM zatAbdI tarkasammata isa prasaMga meM nibhA. 545 kI utthAnikA kA ullekha bhI evaM saMgata lagatA hai| vidvAnoM ko isa dizA meM socane ke lie prerita karatA hai| vahA~ nizItha, bRhatkalpa evaM vyavahAra ina tIna chedasUtroM ke bhASya spaSTa ullekha hai ki 'siddhaseNAyarieNa jA jayaNA bhaNiyA taM ceva ke racanAkrama ke bAre meM paMDita dalasukha bhAI mAlavaNiyA kA saMkhevao bhaddabAhU bhaNNati' isa uddharaNa se spaSTa hai ki yahA~ dvitIya abhimata hai ki sabase pahale bRhatkalpabhASya racA gyaa| usake bhadrabAhu kI ora saMketa haiN| prathama bhadrabAhu to siddhasena kI bAda nizIthabhASya tathA aMta meM vyavahArabhASya kI racanA huii| racanA kI vyAkhyA nahIM kara sakate, kyoMki ve unase bahuta lekina hamAre abhimata se nizIthabhASya kI racanA yA saMkalanA prAcIna haiN| bRhatkalpabhASya (2611) meM bhI isa gAthA ke pUrva sabase bAda meM huI hai| usake kAraNoM kI carcA hama pahale kara cuke TIkAkAra ullekha karate haiM ki 'yA bhASyakRtA savistaraM yatanA pUrva bRhatkalpa kI racanA kI, yaha proktA tAmeva niyuktikRdekagAthayA sNgRhyaah|' yaha uddharaNa vidvAnoM bAta unakI pratijJA se spaSTa hai--kappavvavahArANaM vakkhANavihiM ke ciMtana yA UhApoha ke lie hai| isake AdhAra para yaha saMbhAvanA pvkkhaami| isake atirikta vyavahArabhASya meM aneka sthaloM para kI jA sakatI hai ki siddhasena dvitIya bhadrabAhu se pUrva pA~cavIM puvvutto, vutto, jaha kappe, vaNNiyA kappe Adi kA ullekha milatA zatI ke uttarArddha meM ho gae the| dvitIya bhadrabAhu ke samakSa niyuktiyA~ hai| vyavahAra-bhASya kI nimna gAthAoM meM bRhatkalpa kI ora tathA una para likhe gae kucha bhASya bhI the| saMketa haiN| inameM kucha uddharaNa bRhatkalpa evaM kucha bRhatkalpabhASya mani paNyavijayajI ne dazavaikAlika kI agastyasiMha carNi kI ora saMketa karate haiM-- ko dazavaikAlikabhASya se pUrva kI racanA mAnA hai tathA usake 1172, 1226, 1339, 1748, 1833, 1933,2171, kucha hetu bhI prastuta kie haiN| 2173, 2279, 2296, 2509, 2523, 2662, 2805, 2806, bhASA kI dRSTi se bhI bhASyaracanA kI prAcInatA siddha hotI 2817, 2927,2983,3062,3247, 3313, 3350, 3896, hai| apabhraMza kI pravatti lagabhaga chaThI zatAbdI se prAraMbha hotI hai 4231 , 4314 aadi| lekina bhASyoM meM apabhraMza ke prayoga DhU~Dhane para bhI nahIM milte| yaha nizcita hai ki AgamoM para likhe gae vyAkhyAgranthoM kA isake atirikta mahArASTrI kA prabhAva bhI kama parilakSita hotA hai| krama isa prakAra rahA hai--niyukti, bhASya, cUrNi evaM ttiikaa| bhASyasAhitya meM varNita viSayavastu madrAe~, ghaTanAprasaMga evaM lekina alaga-alaga granthoMke vyAkhyA-granthoM ko likhane meM sAMskRtika tathya bhI isake racanAkAla ko cauthI, pA~cavIM zatAbdI isa krama meM vyatyaya bhI huA hai| udAharaNa ke lie paMcakalpa- se pUrva yA Age kA siddha nahIM krte| ataH bhASyakAra kA samaya bhASya kI nimna gAthA ko prastuta kiyA jA sakatA hai-- vikrama kI cauthI, pA~cavIM zatAbdI honA caahie| parijaNNesA bhaNitA, suviNA devIe punnphcuulaae| . bhASya meM varNita viSaya anya granthoM meM bhI saMkrAMta hue haiN| naragANa daMsaNeNaM, pavvajjA''vassae vuttaa||14 . jaise vyavahAra ke bheda (AjJA, zruta Adi) puruSoM ke prakAra evaM puSpacUlA kI kathA vizeSAvazyaka-bhASya meM nahIM hai, kinta AlocanA se saMbaMdhita aneka prakaraNa ThANaM evaM bhagavatI meM prApta AvazyakacUrNi meM hai| isase siddha hotA hai hai ki paMcakalpa - * hote haiN| ye sabhI prakaraNa Agama-saMkalanakAla meM vyavahAra se prioritonirodwidnidironditoriuonitoriadminird-M86 Haramiriibdiritoribivoritoririramidabaddinidiadra Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - saMgrahIta kie gae haiM, aisA pUrvApara ke prakaraNa se pratIta hotA hai| - jItakalpabhASya, 2605 bhASyasAhitya kI aneka gAthAe~ digaMbara-granthoM meM bhI saMkrAMta huI 4. bRhatkalpapIThikA, TI.pR. 2 haiN| bhagavatI-ArAdhanA evaM mUlAcAra meM bhASya-sAhitya kI aneka gAthAe~ zabdazaH milatI haiN| vyAkhyAgranthoM meM bhASya-sAhitya kA 5. nizIthapIThikA, bhUmikA, pR. 2 mahattvapUrNa sthAna hai| aitihAsika, rAjanItika, sAmAjika evaM 6. bRbhA. bhAga - 6, bhUmikA pR. 20 sAMskatika dRSTi seaneka mahattvapUrNa tathya bhASyasAhitya meM milate 7. aMgattaranikAya, 1.213 haiN| bhASyasAhitya kA anuzIlana evaM paryavekSaNa anusaMdhAna ke kSetra meM aneka naI dizAe~ kholane vAlA hogA, aisA pratIta hotA hai| 8. vyabhA. 2959 9. vizeSaNavatI, gA. 33 sandarbha 10. vyabhA. 2638 1. Avazyaka para tIna bhASyoM kA ullekha milatA hai- mUlabhASya, bhASya evaM vishessaavshykbhaassy| 11. jItakalpa cUrNi, pR. 1,2 12. dvitIya bhadrabAhu ne niyuktiyoM meM parivartana evaM parivardhana bhI 2. bRhatkalpa para bhI bRhad evaM laghu bhASya likhA gyaa| bRhadbhASya kiyA hai, jinakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI hai| tIsare uddezaka taka milatA hai, vaha bhI apUrNa hai| 14. paMcakalpabhASya, 609 3. kappavvanahArANaM udadhisaricchANa taha nnisiihss| sutarayaNabinduNavaNItabhUtasAresa 'NAtavyo / / 15. dazavaikAlika agastyasiMhacUrNi, bhUmikA, pR. 15-17