Bharatna Prasiddh Jain Tirtho

Author(s): Kanakvijay
Publisher: Jain Sahitya Pracharini Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032787/1

Page #1
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતી ગિરનાર જોયુંજય સંમેત શિખર નાજુ પાવાપુરી " :લેખક:પંન્યાસજી મહારાજશ્રી કનકવિજયજી ગણિવર)

Page #2
900000000000000000029 છે ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો inninitions int unusunusuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuu કે લેખક : પૂ. પ૦ મહારાજ શ્રી કનકવિજયજી વિર བ་བྱེད་བྱེ་བ་བྱེསེ་བ་བྱེ་བ་འབབ་འབབ་འབབློ་རུ༎ કે પ્રકાશક : શ્રી જૈન સાહિત્ય પ્રચારિણી સભા

Page #3
: પ્રાપ્તિસ્થાન રાજેભાઈ એમ. પી. કે નવગઢ.. પાલીતાણુ (સૌરાષ્ટ્ર) BE; છે કે ક ક ; કે ' + + દ્વિતીયાવૃત્તિ - વિ. સં. 2014 વી. સં. 2484 : મુદ્રક : કાંતિલાલ ડી. શાહ કલ્યાણ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ પા લી તા શું

Page #4
આ પ્રાસંગિક . છે છે . છે ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થોનું પ્રસ્તુત પ્રકાશન પ્રસિદ્ધ કરતાં આજે અમને અતી આનંદ થાય છે. ભવસાગરથી આત્માને જે તારે તે તીર્થ કહેવાય છે. જંગમ તીર્થોને જેમ મહિમા અપાર છે, તેમ સ્થાવર તીર્થને મહિમા ખરેખર અપરંપાર છે. એક રીતે જ ગમતીર્થરૂપ પૂશ્રી સાધુ તથા પૂ. શ્રી સાળી સમુદાયને પણ તીર્થાધિરાજ શ્રી સિદ્ધગિરિજી. આદિ તીર્થો આલંબનરૂપ છે. તેના સાન્નિધ્યમાં તપ, જપ, ધ્યાન આદિ આરાધના દ્વારા તેઓ પોતાના આત્મકલ્યાણને સાધવા ઉજમાળ બને છે. જ્યાં અનંત આત્માઓ સિદ્ધિપદને પાયા છે, એવા શ્રી સિદ્ધગિરિજી જેવા શાશ્વતતીર્થના વર્ણનથી માંડી જ્યાં એકાંત સથળના કારણે કે પ્રભાવક પ્રતિમાજીના યોગે જેની તીર્થ તરિકેની પ્રસિદ્ધિ થયેલ હોય, તે બધાં તીર્થસ્થાનેનું વર્ણન આ પ્રકાશન માં આપેલ છે. પ્રસ્તુત પ્રકાશન વિ. સં. 2010 માં પ્રસિદ્ધ થયેલ, પુસ્તકની દ્વિતીયાવૃત્તિ છે. પૂર્વની આવૃત્તિ કરતાં અનેક સુધારા-વધારા આ પ્રકાશનમાં કરવામાં આવેલ છે. સર્વ કઈ આ પ્રકાશનના વાંચન-મનન દ્વારા તીર્થયાત્રાના લાભને પ્રાપ્ત કરે, એ શુભાભિલાષા. - પ્રકાશ વિ. સં. 2014 : ભાદ્રપદ શુકલા 7 : તા. 19-9-58 * 1. f In અગત્યને સુધારે ગુજરાતના તીર્થ વિભાગમાં પિજ ૧૩ર પર 25 નંબરમાં ભરેલ તીર્થનું જે વર્ણન છે તે દષ્ટિદેષથી છપાયું છે, તેને રદ ગણવું. 128 પેજ પર 20 મા નંબરમાં તે આવી ગયેલ છે. ગુજરાતના તીર્થ વિભાગમાં 132 પછી નંબરે હરિદોષથી ખેડા આવેલ છે. કુલ 47 ના સ્થાને 48 તીર્થો સમજવાં.

Page #5
એ જ લિ. 1059 પરમપકારી માતાસ્મરણીય વૈયાવખ્યાદિ ગુણાલંકૃત વિદ્વ પન્યાસ મહારાજ શ્રી સુબુદિવિજયજી ગણિવરશ્રીના વિધિ આત્માને બહુમાનભાવે

Page #6
1: સૈ રાષ્ટ્ર સમગ્ર ભારતવર્ષમાં રાષ્ટ્રદેશ મહાપવિત્ર ભૂમિ છે. રૂડી અને રળીયામણું આ ભૂમિમાં અનેકાનેક તીર્થો આવેલાં છે. તે સવમાં મહામહિમાવંતુ તીર્થ શ્રી સિદ્ધગિરિજી સૌરાષ્ટ્ર દેશની શેભારૂપ છે, ત્રણલેકમાં આના જેવું પાવનકારી એકેય તીર્થ નથી. એટલા જ માટે આ તીર્થ, તીર્થાધિરાજ કહેવાય છે. હિંદના પશ્ચિમ સમુદ્ર કિનારા પર સેંકડો માઈલના વિસ્તારમાં સૌરાષ્ટ્ર દેશ ફેલાયેલું છે. મેર નદી, નાળા, ગિરિશંગે તથા વિશાલ વનરાજીથી લીલે હરીયાળે આ પ્રદેશ, હિંદનું નંદનવન ગણાય છે. સૌરાષ્ટ્રમાં બે પર્વતે મુખ્ય ગણાય છે, તેમાં શ્રી ગિરનારજી તથા શત્રુંજયગિરિ બને જેનસમાજના યાત્રાધામ ગણતા મહાતીર્થો છે. (1) તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ સૈરાષ્ટ્રના કોઈપણ ભાગમાંથી ટ્રેનરતે શસંજય તીર્થની યાત્રાએ જવા માટે નાકા પર શિહેર જંકશન આવે છે. આ બાજુ હાલાર, સોરઠ, મધ્ય સૌરાષ્ટ્ર કે ઝાલાવાડ વિભાગમાંથી ટ્રેનરસ્તે આવનારને માટે ધેળા જંકશન પણ નાકું ગણાય છે. આ ધળા સ્ટેશનથી 6 ગાઉ દૂર પ્રાચીન ઇતિહાસ પ્રસિધ્ધ વલ્લભીપુર શહેર આવેલ છે, વિ. સં: 980 લભગમાં પૂ આ મવ શ્રી : -

Page #7
- ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : દેવર્ધિગણિક્ષમાશ્રમણે જેન આગમને પુસ્તકારૂઢ અહિં કર્યા હતાં. સમરત ભારતવર્ષના જેનસંઘની શ્રતભૂમિ કે પ્રવચન-તીર્થભૂમિ તરીકે આ પ્રદેશને ઓળખાવી શકાય. અનેક જિનમંદિરે પૂર્વ કાળમાં અહિં હતાં. શ્રી ધનેશ્વરસૂરિએ વિ. ના પાંચમા સિકામાં અહિંના રાજા શિલાદિત્યને પ્રતિબંધ આપીને જેનધમી બનાવ્યા હતે. “શત્રુંજા-મહાભ્ય' ગ્રંથની તેઓએ અહિં રચના કરી હતી. બાદ વલ્લભીને ભંગ થયે. અહિં બિરાજમાન શ્રી ચંદ્રપ્રભ સ્વામીના પ્રતિમાજી પ્રભાસપાટણમાં આકાશમાગે દેવસાનિધ્યથી ગયાં. અને શ્રી વીર ભગવાનના પ્રતિમાજી મારવાડમાં ભિન્નમાલ– શ્રીમાલમાં ગયાં. શત્રુંજય ગિરિરાજની પ્રાચીન તલાટી અહિં હતી. બજારવચ્ચે સુંદર જિનમંદિર તેમજ ગુરૂમંદિર છે. સ્વામે ઉપાશ્રય છે. ગામ ખ્વાર પૂઆ. ભ. શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ૦ ના ઉપદેશથી તૈયાર થએલ ત્રણ મજલાનું દેરાસર, ગુરૂમંદિર તથા ધર્મશાળાઓ છે. અહિં ગામ હાર ઐતિહાસિક અવશે, ખંડિયેરે જ્યાં ત્યાં નજરે પડે છે. વલ્લભીપુરથી શિહેર આવે છે. અહિ શિહેરમાં ભ૦ શ્રી સુપાર્શ્વનાથજીનું તથા ભ૦ શ્રી અજિતનાથજીનું એમ બે સુંદર દેરાસરે તથા ઉપાશ્રય, આયંબિલખાતું, ભેજનશાળા આદિ છે. સ્ટેશન પર ધર્મશાળા છે. ધર્મશાળામાં ભ૦ શ્રી કુંથુનાથજીનું ઘર દેરાસર છે. અહિંથી ટ્રેન પાલીતાણા સ્ટેશન પર આવે છે. પાલીતાણું સ્ટેશન પર પગ મૂકતાં જ હામે ભવ્ય ઉોંગ ઐરાવહાથીનાં જેવા વિશાળ ગિરિરાજનાં દર્શન થાય છે. આત્મા અનંત સુખ સાગરમાં જાણે નિમગ્ન બને છે. જોતાં જોતાં ન ધરાઈએ એ પ્રભાવવંતે આ ગિરિરાજ છે. સ્ટેશનથી વા માઈલ

Page #8
and you will love s. aid, શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ : [: 3 : પર નદીને પૂલ ઉલ એટલે ગામ આવ્યું ત્યાંથી વ્યા માઈલે ધર્મશાળાઓ એક પછી એક આવતી રહે છે. એક જોઈએ ને એક ભૂલીએ. બાદ ગિરિરાજની બાજુએ ગામની દક્ષિણે લગભગ 1 માઈલ ઉપર તલાટી આવે છે. વાવ, આગમમંદિર વગેરે પછી તલાટીનાં પગલાં આગળ આપણે આવી પહેંચીએ છીએ. તીર્થાધિરાજની યાત્રા તલાટી પરનાં પગલાએ સન્મુખ શ્રી ગિરિરાજનું ચૈત્યવંદન કરી, બાજુનાં દેરાસરજીમાં જવાનું રહે છે. આ દેરાસર અજીમગજના રાયબહાદુર બાબુ સાહેબ ધનપતસિંહજી અને લખપતસિંહજીએ પોતાના માતુશ્રીનાં સ્મરણાર્થે લાખો રૂા. ખચી ને બંધાવ્યું છે. મૂલનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાન છે. મેર બાવન જિનાલયની દેરીઓ છે. રાયણવૃક્ષ તથા ભગવાનના પગલાં પાછળના ભાગમાં છે. વિ. સં. 150 ના મહા સુદ 10 ના અહિં પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. બાજુમાં પાવાપુરી-જલમંદિર પણ ભવ્ય છે. મૂલનાયક શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાન છે. અહિંથી ઉપર ચઢતા બીજા વિસામાની સામે જમણી બાજુ ભરત ચકવતીનાં પગલાં છે. આગળ વધતાં ત્રીજા વિસામે ચઢતાં જમણી બાજુની દેરીમાં શ્રી નેમિનાથ ભવ અને તેમના ગણધર શ્રી વરદત્તસ્વામી તથા ભ૦ શ્રી રાષભદેવસ્વામીનાં પગલાં છે, ત્યાંથી ચેથા પછી પાંચમા વિસામાની સામે ત્રાષભદેવ સ્વામીનાં પગલાં છે. અહિં કુમારપાલ રાજાને કુંડ છે. ત્યાંથી આગળ હિંગલાજના હડા આગળ જૂનાનવા રસ્તાના સંગમ પર શ્રી કલિકુંડ પાર્શ્વનાથજીનાં પગલાં છે. ઉપર જતાં છાલા કુંડના નાકે દેરીમાં ચાર શાશ્વતા પ્રભુનાં પગલાં

Page #9
4: ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : છે. અહિંથી નવા રસ્તે શ્રીપૂજ્યનાં પગલાઓ તથા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ તથા પદ્માવતીદેવીનું મંદિર આવે છે. નવા રસ્તે આગળ વધતાં બે રસ્તાના સંગમ પર દ્રાવિડ–વારિખિલ્લની દેરી બાંધેલા ચિતરાપર છે. આમાં શ્યમપાષાણના ચાર ઉભાં પ્રતિમાજી છે. તેમાં દ્રાવિડ, વારિખિલ, અતિમુત્તા, (કંસના નાનાભાઈ) તથા નારદજી છે. અહિંથી આગળ વધતાં એક વિસામે તથા કુંડ ઓળંગ્યા પછી બીજા કુંડની સામે ચેતરા પર દેરીમાં પાંચ કાઉસગ્ગીયાની મૂર્તિ છે જેમાં રામ, ભરત, થાવસ્થા પુત્ર, શુક પરિવ્રાજક તથા શેલકાચાર્ય છે. તેની સામે કીતિધર રાજર્ષિ તથા સુકેશલ મુનિનાં પગલાં છે. તેની આગળ તે લાઈનમાં નમિ-વિનમિનાં પગલાં છે, આગળ હનુમાનધારા પર વડ નીચે શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનાં પગલાં છે. બાદ ડાબી બાજુએ રામપળ ભણી જવાનું છે. અહિં ડું ચાલ્યા બાદ રામપળનું નાકું આવતાં જમણું બાજુ ધાર પર જાલી, મયાલી અને ઉવયાલીની મૂર્તિઓ આવે છે. બાદ રામપળના નાકે આપણે આવીએ છીએ. * ગિરિરાજના રસ્તા પર નવાં પગથીયાઓ લાખ્ખના ખર્ચે તૈયાર થવાથી યાત્રિકને ચઢાણ ઓછું લાગે છે. ગિરિરાજ પર તથા તલાટી પર બધીયે વ્યવસ્થા શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી દ્વારા થાય છે. જેની મુખ્ય શાખા અમદાવાદમાં છે. અને બીજી શાખા તેમજં પેઢીની એફીસ વગેરે પાલીતાણું ગામમાં છે. રામપળમાં પ્રવેશ કરતાં જ ન્હામે પાંચ શિખરનું ભવ્ય દેરાસર છે. જે આખાયે ગિરિરાજ પર એક જ છે. આ દેરાસર ઔરંગાબાદવાળા શેઠ મોહનલાલ વલ્લભદાસે બંધાવેલું છે. મૂળનાયક શ્રી વિમલનાથ ભગવાન છે. બાજુમાં સુમતિનાથ : - , ,

Page #10
ભ૦ નું દેરાસર છે. અહિંથી એક લંઘીને પગથીયા ચઢી ‘વિમલવસહીમાં દાદાના દરબાર ભણું જવાય છે. નાકા પર શેઠ મેતીશાની ટુંક આવે છે. 1 વિમલવસહીની ટુંક સગાળપળ, લાખાડી વાવ, તેમ જ વાઘણપોળને દરવાજો લંધીને ડાબી બાજુએ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનાં દેરાસરમાં જવાય છે. આ દેરાસર દમણવાળા શ્રીમાળી શેઠ હીરા રાયકરણે બંધાવ્યું છે. આગળ વધતાં ચકેશ્વરી દેવીનું જુનું તથા નવું શસર આવેલ છે. એની પછી એ લાઈનમાં વાગીશ્વરી દેવીનું મંદિર છે. સામે કવડજક્ષનું નાનું મંદિર. ત્યારબાદ ડાબી બાજુએ ચોરીવાળું દેરાસર, પુણ્ય-પાપની બારી, આદિ બને બાજુએ સુંદર સખ્યાબંધ જિનમંદિર આવેલાં છે. જેમાં ઉંચા ભાગમાં જમણી બાજુએ અમીઝરા પાર્શ્વનાથ, સમવસરણનું દેરાસર, કપડવણજના માણેકબાઈનું દેરાસર આદિને સમાવેશ થાય છે. વચ્ચે શત્રુંજય માહાઓના ચયિતા પૂ આ શ્રી ધનેશ્વરસૂરિજીની દેરી છે. ચેકમાં હાથીપિળના નાકે પરમાર્વતરાજા કુમારપાળ મહારાજાનું દેરાસર છે. બાદ સુરજકુંડ બાજુ જવાને રસ્તે આવે છે, અને હાથીપળમાં દાદાનાં દર્શન માટે આપણે અંદર પ્રવેશ કરવાનું રહે છે. અહિં ચેકિયાતે તથા પુલ વેચનારી બેસે છે. એક બાજુએ ન્હાવાના ધાબા તરફ જવાય છે. સમ્મુખ જતાં પગથીયા ચઢતાં હેટ એક સંધી, દાદાના દેરાસરમાં દાખલ થવાય છે. મૂલનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું દેરાસર : * આદીશ્વર ભગવાનનું આ દેરાસર ભવ્ય, વિશાળ તથા રમ

Page #11
garantatu zi s regel for at least [7199 237144 ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : ણીય છે. મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાજી ખૂબજ સુપ્રસન્ન, આલ્હાદક, અને મહિમાવંત છે. અહિં સંખ્યાબંધ ઉદ્ધાર થઈ ગયા છે. આમ અનાદિ કાલપ્રવાહની અપેક્ષાયે અસંખ્યાતા છતાં વર્તમાન અવસર્પિણી કાળમાં હેટા ઉદ્ધારે 10 થયા છે. વર્તમાન પંચમકાલમાં વિ. સં. 108 ની સાલમાં જાવડશાએ 13 મો ઉદ્ધાર આ ગિરિરાજ પર કરાવ્યું, બાદ વિ. સં. ૧૨૧૧માં મહાગુજરાતના મંત્રીશ્વર શ્રી વાગભટ્ટ મંત્રીએ મહારાજા કુમારપાળને સમયમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ પૂઆ મ૦ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીનાં શુભહસ્તે આ જિનમંદિરને 14 મે જીર્ણોદ્ધાર કરાવે છે. તે સમયે જાવડશાના સમયનાં પ્રતિમાજી અહિં બિરાજમાન કર્યા હતાં, પણ ત્યારબાદ મુસલમાન કાળમાં તેઓના અત્યાચારથી દેરાસરનો ભંગ થતાં, તથા પ્રતિમાજી ખંડિત થતાં સમરાશાએ વિ. સં. 1371 માં નવું દેરાસર કરાવ્યું અને પ્રતિમાજી નવાં પધરાવ્યાં અને છેલ્લે વિ. સં. 1587 ના વૈશાખ વદિ દ (એકમત પ્રમાણે ચૈત્ર વદિ 6 ) ના પુણ્ય દિવસે શુભ મુહૂર્ત ચિતેડ નિવાસી શ્રેણી કરમાશાએ આ ગિરિરાજ પર નવું ભવ્ય દેરાસર બંધાવી પ્રભુજીને પધરાવ્યા. જે આજે બિરાજમાન. છે. આ પાંચમા આરામાં 13, 14, ૧પ તથા 16 ઉદ્ધાર એમ ચાર ઉધ્ધાર થયા છે. અને છેલ્લે ઉધ્ધાર યુગપ્રધાન આ૦ મશ્રી દુષ્પસહસૂરિના ઉપદેશથી પરમહંત શ્રી વિમલવાહન રાજા કરાવશે. મૂલ દેરાસરના ગભારાને દરવાજો વિશાળ છે આજુબાજુ સુંદર પ્રતિમાજી અનેક સંખ્યામાં બિરાજમાન છે. ઉપર પણ ચૌમુખજી બિરાજમાન છે. અત્યારે આ દેરાસરને તથા પ્રભુજીની

Page #12
શ્રી શત્રુંજ્ય મહાતીર્થ : : 7 : પ્રતિષ્ઠાને થયે 400 ઉપર વર્ષો થયાં. આ દેરાસરની ઉપર ચીમુખજીનું મંદિર છે. મૂલનાયકની સ્લામે શ્રી પુંડરીકસ્વામીજીના પ્રતિમાજી પણ કરમાશાહે ૧૫૮૭ની સાલમાં પ્રતિષ્ઠિત કરાવીને અહિં બિરાજમાન કરાવ્યા છે. આ કરમાશાહ શેઠ મેવાડમાં ચિતોડગઢના નિવાસી રાજામાન્ય શ્રેષ્ઠી હતા. આ મેટી ટુંકમાં અન્યાન્ય સંખ્યાબંધ દેરાસરો આવેલાં છે, જેમાં મૂલનાયકજીનાં દેરાસરજીની ડાબી બાજુનું દેરાસર જે સીમંધર સ્વામીનાં દેરાસર તરીકે લોકોમાં પ્રચલિત છે; પણ વાસ્તવિક રીતે મૂલનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું દેરાસર છે. અહિંના મલનાયક આદીશ્વર પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા વિસં. ૧૯૬૭માં જગદ્ગુરૂ પૂ. આ. શ્રી હીરસૂરિજીના પ્રશિષ્ય હસ્તક થયેલી છે. આ દેરાસર સામે નવા આદીશ્વરજીનું દેરાસર છે. જે વસ્તુપાલનું બંધાવેલું છે. જેમાં મૂલનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાનના પ્રતિમાજીને વિ૦ ના 19 મા સૈકાના પ્રારંભમાં થઈ ગયેલા સુરતના તારાચંદ સંઘવીએ પ્રતિષ્ઠિત કરાવ્યાં છે. ગયા સૈકામાં તીર્થાધિરાજ આદીશ્વરદાદાની પ્રતિમા જની નાસિકા પર વિજળી પડતાં હેજ નાસિકા ઉપર ખંડિત થયેલાં, તેમના સ્થાને આ પ્રભુજીને અહિં બિરાજમાન કરવાના હતા, પણ અધિષ્ઠાયક દેવને નિષેધ થતાં આ પ્રભુજીને અહિં બિરાજમાન કર્યા છે. મૂલટુંકમાં અચાન્ય દેરાસરમાં પાંચ ભાઈઓનું દેરાસર, ગંધારીયાનું, સહસ્ત્રકૂટનું, અષ્ટાપદજીનું સમવસરણનું, ગણધરના પગલાનું, બાજરીયાનું, ચોદ રતનનું, 24-20 સંપ્રતિજિનનું, સમેતશીખરજીનું ઈત્યાદિ સંખ્યાબંધ દેરાસરે, દેરીઓ, આવેલાં છે. મૂલનાયકજીના પાછલા ભાગમાં રાયણ પગલાનું દેરાસર રાયણનાં વૃક્ષ નીચે આવેલું છે. આ

Page #13
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પગલાની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૫૮૭માં શેઠ કરમાશાહના હસ્તક થયેલ છે. : . - આ રીતે શ્રી ગિરિરાજ પર દાદાની ટુંક, મેટામાં મોટી અને સંખ્યાબંધ જિનમંદિર, પ્રભુ-પ્રતિમાજીઓથી ભવ્ય દર્શનીય તથા પાપ પૂજને નાશ કરનારી છે. પરંમ પુનિત વિમલવસહીના નામથી ઓળખાતી આ ટુંકમાં એકંદરે 70 દેરાસર, ૩રપ લગભગ દેરીઓ તેમજ કુલ પ્રતિમાજી પ૦૦૦ આશરે ગણાય છે. આને વહિવટ તથા દેખરેખ શેઠ આ૦ ક. ની પદ્ધ કરે છે. 1H નરશી કેશવજીની ટુંક વાઘણપોળમાં શાંતિનાથજીના મંદિરની સામે શ્રી નરસી કેશવજીની ટુંક છે. ઉપરના મજલે દેરીઓની વચ્ચે પંચતીથી પ્રભુજી બિરાજમાન છે. નીચે પણ દેરીઓમાં પ્રભુજી છે. આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. 1921 માં થઈ છે. આ ટુંકમાં મુખ્ય દેરાસરે બે છે. દેરીએ કુલ 75 લગભગ અને પ્રતિમાજી કર૫ આશરે કહેવાય છે. આ ટુંકને વહિવટ શેઠ નરસી કેશવજી હસ્તક તેઓને ટ્રસ્ટીઓ કરે છે. 2 H મોતીશાહ શેઠની ટૂંક : વિક્રમના ૧૯મા સૈકામાં જેને સમાજમાં જે જે દાનવીરે, ઉદારચરિત પુણ્યપ્રભાવક સુશ્રાવક થઈ ગયા છે, તેમાં સુરત નિવાસી મેતીશાહ શેઠનું નામ સૌથી મેબરે આવે છે. શ્રી આદીશ્વરદાદાની મેટી ટુંક, અને હેમાભાઈ શેઠની હેમવસહી ટુંકની વચ્ચે કુંતાસરની મેટી ખીણ હતી. તે ખીણને લાખના ખર્ચે પૂરાવીને એ સ્થાને દેવવિમાન જેવી સુંદર ટુંક દાનવીર મેતીશા શેઠે બંધાવી છે.

Page #14
ની વચલી ચડયાર શ્રી શત્રુંજ્ય મહાતીર્થ : આ ટુંકની વચ્ચે ત્રણ મજલાનું રમણીય તથા ગગનચુંબી જિન-. મંદિર આવેલું છે. નલિની ગુલ્મવિમાનની સ્પષ્ટ ઝાંખી કરાવનારૂં આ ભવ્ય મંદિર લાખ્ખના ખર્ચે તૈયાર થયેલું છે. આ મંદિરની આજુબાજુ અન્ય 16, મંદિરે અન્યાન્ય ધર્મપ્રભાવક શ્રેષ્ઠીવ એ બંધાવ્યાં છે. જેમાં મોતીશા શેઠના દીવાન તથા બીજા એનાં છે. મૂલમંદિરનું ખાતમુહૂર્ત વિ. સ. 196 ના માગ શર મહિનામાં થયું. અને કામ જોરશેરથી ચાલ્યું. શેઠની ભાવના પિતાના હાથે પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા કરવાની હતી, પણ ભવિતવ્યતા બળવાન છે. એટલે એમ ન બન્યું. તેઓ વિ. સ. 1892 ના ભાદરવા સુદી 1 ના સ્વર્ગવાસ પામ્યા. ત્યારબાદ તેઓના સુપુત્ર શેઠ ખેમચંદભાઈ મુંબઈથી સંઘ લઈને અહીં આવ્યા. અને 1893 ના મડા વદિ બીજના મંગલ દિવસે તેઓએ શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુ આદિ ભગવંતેની અડીં અંજનશલાકા-પ્રતિષ્ઠા કરાવી તે પ્રસંગે માહ સુદિ 1 થી સંઘજમણે થતાં હતાં જેમાં દરાજનું રૂ. 40 હજારનું ખર્ચ આવતું હતું. પ્રભુજીની પ્રતિમાજી ખુબજ પ્રસન્ન, તેજસ્વી અને કમનીય કાંતિમાન છે. આખી ટુંકને ફરતે માટે કોટ છે. કેટને બે દરવાજા પૂર્વ-પશ્ચિમ છે અને વિમલ લવસતિની સામે બારી છે. આ ટુંકમાં એકંદરે 19 દેરાસર અને 187 લગભગ દેરીઓ છે. અને પ્રતિમાજી બધા મળીને 1877 છે. જેમાં મૂલ મંદિરની સામે શ્રી પુંડરીકસ્વામીનું, સહસ્ત્રનું ૧૪પર ગણધર પગલાંનું, તેમજ ટુંકમાં પાંચ જગ્યાએ ઉપર દેરાસર છે. મૂલદેરાસરના ત્રણેય માલ પર પ્રભુજી બિરાજમાન છે. આ ટૂંકનો વહીવટ શેઠ મોતીશા ચેરીટી ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ હસ્તક છે.

Page #15
જય હતા. મન પ્રતિષ્ઠા થઇ છે. શેઠ વિસરાસર છે. આસીમ એટલે અદ : 10 ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : - 3H શેઠ બાલાભાઈની ટૂંકઃ ભાવનગરની કમ્પાસે ઘોઘા બંદર છે. ત્યાંના નિવાસી શેઠ દીપચંદ કલ્યાણજી જેમનું હુલામણાંનું નામ બાલાભાઈ હતું, તેમણે બાલાભાઈની ટુંક બંધાવી છે. જેઓ મેતીશાશેઠના ખાસ સલાડકારક અને વિશ્વાસુ હતા. મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વરભગવાન છે. વિ. સ. ૧૮લ્લ માં આ મંદિરમાં પ્રતિષા થઈ છે. સ્વામે પંડરીકસ્વામીનું દેરાસર છે. આસપાસ ચાર દેરાસર અહિં છે. શેઠ બાલાભાઈની ટુંકથી, ઉપર પગથીયા ચઢીએ એટલે અદબદજીનું દેરાસર આવે છે. અદૂભૂત શ્રી આદિનાથજીનું (અદબદજીનું) મંદિર : - આખાયે ગિરિરાજપર અદબદજીની આ મૂતિ અદૂભૂત છે. આ પ્રતિમાજી 18 ફુટ ઉંચા છે બેઠા ઘાટમાં એક ઢીંચણથી, બીજા ઢીંચણ સુધી 14aa પુટ પહેલા છે. આ મૂતિ પહાડના પત્થરમાંથી કોતરીને જ અહિં અંજનશલાકા-પ્રતિષ્ઠા કરીને બિરાજમાન કર્યા છે. વિ. સં. 1686 માં ધરમદાસ શેઠે આ પ્રતિમાજીને અંજનશલાકા કરાવેલ છે. આ સ્થાન પરથી વિમલવસહીની ટુંકના બધા મંદિરનું નૈસર્ગિક દર્શન થાય છે. આ બાજુથી અહિંનાં જિનમંદિરને જેતાં ક્ષણભર થઈ જાય છે કે, ખરેખર ભક્તિ તથા શ્રધ્ધા એ માનવને પણ દેવીબળ સમર્પે છે કે જેના પેગે આવાં સુંદર જિનમંદિર પહાડની ટોચ પર ઉભાં કરી શકાય છે. 4. પ્રેમચંદ મોદીની દુક અમદાવાદ નિવાસી શેઠ પ્રેમચંદ લવજી મદીએ અહિં

Page #16
શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ : : 11 : મંદિર બંધાવ્યાં છે. મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાન બિરાજમાન છે. તેઓએ અમદાવાદથી સંઘ સાથે અહિં આવી વિ. સં. ૧૮૪૩માં મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. આ ટુંકમાં 7 મંદિર છે. અને લગભગ ૫૦–પર દેરીઓ છે. આ ટુંકમાં પેસતાં જમણું બાજુ પર સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથજીનાં પ્રતિમાજી અદ્ભુત છે, આ દેરાસર સુરતના શીરચંદ શેઠે વિસં. ૧૮૬૦માં બંધાવ્યું છે. સ્વામે દેરાણું–જેઠાણીના ગેખલા સુંદર કતરણીવાળા છે. આ ટુંકની બહાર કુંડ છે. અંદર ખેડીયાર દેવીનું સ્થાનક છે. પઃ હેમાભાઈશેઠની દુકઃ અમદાવાદના નગરશેઠ કુટુંબના પુણ્યશાલી શ્રેષ્ઠીવર્ય હેમાભાઈશેઠે આ ટુંક બંધાવી છે. મૂળનાયક શ્રી અજિતનાથ ભગવાન છે. તપાગચ્છાધિપતિ શ્રી હીરસૂરીશ્વરજીના સમયમાં શત્રુંજય પહાડને કબજે અમદાવાદના નગરશેઠ શાંતિદાસને સંપાયેલે. બાદ એને વહિવટ અમદાવાદના નગરશેઠનું કુટુંબ કરતું હતું. તે શેઠ શાંતિદાસ ઝવેરીના પીત્રના પૌત્ર શેઠ હેમાભાઈ થાય. તેઓએ આ દેરાસરે વિ. સં. ૧૮૮૧માં બંધાવ્યાં. મૂલનાયકની પ્રતિષ્ઠા તેઓએ કરાવી હતી. નગરશેઠ હેમાભાઈ બહુજ ઉદારચરિત તથા ધર્મશીલ શ્રેષ્ઠીવર્ય હતા. ગિરિરાજની નીચે તલાટી ઉપરનું મકાન તેમજ ગામમાં વડે એમનાં બંધાવેલાં છે. અમદાવાદ શહેરમાં પણ એમની સખાવતે સારા પ્રમાણમાં છે. આ ટુંકમાં પુંડરીકજીનું અને બે ચૌમુખજીનાં દેરસરે છે. 6 શેઠાણું ઉજમબાઈની નંદીકરદ્વીપની ટુંકઃ અમદાવાદના નગરશેઠ વખતચંદ ખુશાલચંદનાં ભાગ્યશાલી

Page #17
: 12 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પુત્રી, અને શેઠ હેમાભાઈના બહેન ઉજમબહેન કે જેઓ હેમાભાઈના સુપુત્ર પ્રેમાભાઈ શેઠનાં ફઈ થતાં હોવાથી ઉજમફઈ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. તેમણે આ ટુંક બંધાવી છે. અહિં પ૭ ચૌમુખની દેરીઓ નકશીદાર પત્થરની જાળીવાળી બંધાવી છે. નંદીશ્વરદ્વીપની રચના આમાં કરેલી છે. વિ. સં. ૧૮૦માં આ મંદિર તૈયાર કરેલું છે, બીજા બે દેરાસરે પણ આ ટુંકમાં છે. અમદાવાદમાં ઝવેરીવાડ-વાઘણ પિળમાં ઉજમફઈની ધર્મશાળા નામને ઉપાશ્રય પણ આ શેઠાણને બંધાવેલ છે. આ ટુંકમાં આવેલા ગોખ પરથી ગિરિરાજ પરના મંદિરનું વિહંગમ તથા ભવ્ય દર્શન થાય છે. . આ , 7H શેઠ સાકરચંદ પ્રેમચંદ મેદીની ટૂંક ? અમદાવાદવાળા શેઠ વખતચંદ પ્રેમચંદ તથા સાકરચંદ પ્રેમચંદ બન્ને ભાઈઓ વિ. સં. ૧૮૮૮માં સંઘ લઈને અહિં આવેલા, ત્યારે આ ટુંક બંધાવીને તેમાં પંચધાતુના શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજી તેઓએ બિરાજમાન કર્યા છે. આ પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા 50 રૂપવિજયજી મહારાજે ફરવેલી છે. અહિં બીજા બે દેરાસર અને 21 દેરીઓ છે. : છીપાવસહિ ? આ ટુંક છીપા–ભાવસાર જેને એ બંધાવી છે. વિ. સં. ૧૭૯૧માં આ ટુંકનું દેરાસર બંધાવ્યું છે. દેરાસરમાં શ્રી ઋષભદેવ ભગવાન બિરાજમાન છે. બહારના ચેકમાં ચાર દેરાસરે છે, આ દેરાસરમાં મૂળનાયક શ્રી નેમિનાથ ભટ નું, શ્રી શાંતિનાથ ભ૦ નું, શ્રી અજિતનાથ ભટ નું આદિ છે. અહિં રાયણનું વૃક્ષ તથા પગલાઓ છે.

Page #18
શ્રી શકુંજય મહાતીર્થ : : 13 : 9H ચામુખજીની દુકઃ - - - શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજ પર ઉંચામાં ઉંચા ગિરિશંગ પર આ ટુક આવેલી છે. દરિયાની સપાટીથી 1977 ફુટની ઉંચા, ઈએ આ ટુંક આવેલી છે. દૂર દૂરથી ચૌમુખજીની ટુંકના મુખ્ય દેરાસરનું ભવ્ય શિખર સહુ કોઈની નજરે ચઢે છે. અમદાવાદના શ્રેષ્ઠીવર્ય સવચંદશેઠના સુપુત્રોએ વિ. સં. ૧૯૭૫માં આ ટુંક બંધાવીને ચામુખજી આદીશ્વર ભગવાનનાં બિંબ પ્રતિષ્ઠિત કર્યો છે. શ્રી રાષભદેવ સ્વામીનાં ભવ્ય ચાર પ્રતિમાજી અહિં મૂલનાયક તરીકે બિરાજમાન છે. વિમલવસહિની ટુંક સિવાયની બધીયે ટુંકેના કરતાં, આ ટુંક પ્રાચીન છે. આ ટુંકમાં રહામે પંડરીકસ્વામીજીનું તથા અન્યાન્ય દેરાસરે મલી કુલ 11 દેરાસર છે. આ ટુંકની પાછળ પાંડવના દેરાસરમાં પાંચ પાડ, માતા કુંતી, સતી દ્રૌપદી, આદિની મૂર્તિઓ છે. તેમજ સહસ્ત્રકૂટ, ચૌદ રાજલેક, તથા સિદ્ધચકજીની આરસપર રચના છે. સમવસરણની પણ અહિં રચના છે. આ ટુંકની બહાર પણ અનેક દેરાસરે છે. જેમાં શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું શેઠ નરશી નાથાનું બંધાવેલું દેરાસરે તદુપરાંત દેવશી પુનશીનું તથા શ્રી મરૂદેવી માતાનું ઈત્યાદિ દેરાસરે છે. બધી ટુંકેને વહીવટ શેઠ આ. ક. પેઢી હસ્તક છે. ફકત નરશી નાથાનું દેરાસર તેમજ શેઠ દેવશી પુનશીના દેરાસસરેની વ્યવસ્થા શેઠ નરશી નાથા ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ હસ્તક છે. 9 : શેઠ કેશવજી નાયકની ? કચ્છ નિવાસી શેઠ કેશવજી નાયકે આ મંદિર તેમજ દેરીએ બંધાવી છે. પાછળ કેટલુંક કામ અધુરું છે. આ મંદિરમાં મૂલ નાયક શ્રી અભિનંદન સ્વામી છે. ઉપર પણ દેરાસર છે. આ

Page #19
: 14 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : મંદિરમાં વિ. સ. 121 માં પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. આ નવ ટુંકના દરવાજા બહાર જે કુંડ છે તે વલ્લભ કુંડ કહેવાય છે. અને શેઠ નરશી કેશવજીના મુનિમ વલ્લભ વસ્તાએ બંધાવ્યું છે. ધન્ય ધર્મભાવના આ રીતે શત્રુંજય ગિરિરાજ પર સંખ્યાબંધ જિનમંદિરે પથરાયેલાં છે, એટલે આ ગિરિરાજને મંદિરનું નગર કહીએ તે વાસ્તવિક છે. જે કાળમાં એક ન્હાનું સરખું મંદિર બંધાવવામાં કે જૂના મંદિરનો જીર્ણોધ્ધાર કાર્યમાં આજે ધર્મભાવના કે ભકિતહીન માનવેની શ્રદ્ધા એસરતી જાય છે, તે સમયે આવા હજાર ફીટ ઉંચાઈ પર ગગનચુંબી ભવ્ય પ્રભુમંદિર બંધાવનાર પુણ્યવાનાં પવિત્ર હૃદયમાં કેટ-કેટલી પ્રભુભક્તિ, શ્રધ્ધા તથા ઉદારતાનાં ભવ્ય તથા વિશુદ્ધ ઝરણુઓ વહેતાં હશે? ખરેખર આ મહા ભાગ્યશાળી આત્માઓ જીવન જીવી, સંપત્તિએને સદુપયોગ કરી સંસારમાં અમર બની ગયા. ધન્ય શ્રધ્ધા, ધન્ય ભક્તિ તથા ધન્ય છે તે પુન્યશાળીઓની ધર્મભાવનાને! શ્રી શત્રુજય મહાતીર્થનું પ્રમાણ તથા સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત થયેલા મહર્ષિઓ શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ, પ્રાયઃ શાશ્વત છે. આ ગિરિરાજ પહેલા આરામાં 80 એજન પ્રમાણને, બીજા આરામાં 70, ત્રીજામાં 60, ચોથામાં 50, પાંચમા આરામાં 12 જન પ્રમાશુને છે. છેવટે છઠ્ઠા આરામાં અંતે 7 હાથ પ્રમાણ રહેશે. અનંત આત્માઓ અહિં સિદ્ધિપદ પામ્યા છે. જેઓનાં નામે ગણાય તેમ નથી છતાં વર્તમાનમાં જે પ્રસિધ્ધ મહાત્માઓ

Page #20
શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ : : 15 : અહિં મેક્ષે ગયા છે, તેની ટુંક નેધ આ પ્રમાણે છે -શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના પ્રથમ ગણધર વજસેન જેમનું બીજું નામ પુંડરીકસ્વામીજી છે, તેઓ પ કેડની સાથે એક મહિનાનું અનસન કરીને ચૈત્ર સુદિ ૧૫ના દિવસે અહિં મેક્ષે ગયા છે. કાર્તિક પૂર્ણિમાના દિવસે દ્રાવિડ અને વારિખિલ્લ 10 કેડની સાથે મેશે ગયા છે. તદુપરાંત નમિ-વિનમિ કેડ, સાગરમુનિ 2 કેડ, રામ ભરત 3 કેડ, શબ-પ્રદ્યુમ્ન સાડાઆઠ કેડ, શ્રી સારમુનિ 1 ક્રેડ, સમયશા 13 કોડ, નારદજી 91 લાખ, વસુદેવની સ્ત્રી 35 હજાર, શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુના શિષ્ય દમિતારિ 14 હજાર, પદ્યુમ્નની સ્ત્રી 4400, થાવરચ્ચા પુત્ર 1 હજાર, શુકપરિવ્રાજક 1 હજાર, શેલકસૂરિ 500, સુભદ્રમુનિ 700, જલિ-મયાલિ અને ઉવયાલિ, દેવકીના 6 પુત્ર, પાંચ પાંડ 20 કેડ મહાત્માઓ સાથે ઈત્યાદિ મહાત્માએ અનશન કરી આ ગિરિરાજ પર કર્મોને ખપાવી મેક્ષે સિધાવ્યા છે. યાત્રિક ભવ્યાત્માઓને પ્રત્યેક વર્ષમાં કાર્તિક શુદિ પૂર્ણિમા, ફાગણ શુદિ 8, ફાગણ શુદિ 13, ચૈત્ર શુદિ પૂર્ણિમા, આ બધા દિવસે વિશેષ મહત્વના છે. આ પવિત્ર દિવસમાં ગિરિરાજની યાત્રાને મહિમા વિશેષ ગણાય છે. આ પુનિત ગિરિરાજની યાત્રા કરવા આવનાર ભવ્યજીએ અહિં આવીને વિવેકપૂર્વક વિધિના પાલન સાથે આશાતના ત્યાગ કર જોઈએ. ગિરિરાજ પર ઘૂંકવું, બળખે નાંખ, નાક ખંખેરવું, ઈત્યાદિ ન જ કરવું. પાસે કપડું રાખીને એવું હોય તે એમાં ઉપયોગ રાખવે. ચામડાના જેડા, ચંપલ, વિરે પહેરીને ચઢવાથી તીર્થની આશાતના થાય છે. તેમજ આ ગિરિરાજ ઉપર દૂધ, દહિં

Page #21
: 16 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : કે કેઈપણ ચીજ ખાવી નહિ જોઈએ. આવા મહા પવિત્ર તીર્થની આશાતના કરવાથી આત્મા, નિકાચિત કર્મોથી બંધાય છે. પરિણામે દુર્ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે એ ભૂલવું જોઈતું નથી. - શ્રી શત્રુંજય તીર્થના ઉદ્ધાર - શ્રી શત્રુંજય તીર્થપ્રાયઃ શાશ્વત છે. અસંખ્ય ઉદ્ધારે આ તીર્થ ઉપર થયા છે. પણ આ અવસર્પિણી કાળમાં મેટા 16 ઉધ્ધાર થયા છે. (1) ભ. શ્રી બાષભદેવસ્વામીના પુત્ર ભરત ચકવતી એ પહેલે ઉદ્ધાર કરાવ્યું. (2) તેમની આઠમી પાટે થયેલા રાજા દંડવી બીજો ઉધ્ધાર કરાવ્યું. (3) પહેલા-બીજા તીર્થ કરના વચલા કાળમાં ઇશાને ત્રીજો ઉધ્ધાર કરાવ્ય (4) ત્યાબાદ નવકેડ સાગરોપમ પછી મહેન્દ્ર ઈંદ્ર ચોથે ઉધ્ધાર કરાવ્યું. 5) 10 કોડ સાગરોપમ પછી પાંચમા દેવલેકના ઈંદ્ર પાંચમે ઉધ્ધાર કરાવ્યું. (6) બાદ 1 લાખ કેડ વર્ષ પછી ભવનપતિનિકાયના ઇંદ્ર ચમરેન્દ્ર છઠ્ઠો ઉધ્ધાર કરાવ્યું. (7) શ્રી અજિતનાથ ભટ ના કાળમાં સગરચક્રવતીએ સાતમે ઉધ્ધાર કરાવ્ય (8) શ્રી અભિનંદન સ્વામીના કાળમાં વ્યંતરેન્ડે આઠમ ઉદ્ધાર કરાવ્યું. (9) શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીના શાસનમાં ચંદ્રયશા રાજાએ નવમો ઉદ્ધાર કરાવ્યું (10) શ્રી શાંતિનાથ ભટ ના પુત્ર ચકાયુધ રાજાએ દસમે ઉદ્ધાર કરાવ્યું. (11) શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનાં શાસનમાં શ્રી રામચંદ્રજીએ અગીયારમો ઉદ્ધાર કરાવ્યું. (12) શ્રી નેમિનાથ સ્વામીના શાસનમાં પાંચ પાંડેએ બારમે ઉદ્ધાર કરાવ્યું. (13) ત્યારબાદ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવનાં શાસનમાં પાંચમા આરામાં વિ. સં. ૧૦૮ની સાલમાં શ્રી વજરવામીના સદુપદેશથી જાવડશાએ

Page #22
શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ : : 17 : ૧૩મો ઉધ્ધાર કરાવ્યું. (14) પરમહંત કુમારપાળ મહારાજાના સમયમાં વાભટ્ટ મંત્રીએ વિ. સં. ૧૨૧૩માં 14 ઉદ્ધાર કરાવ્યું. (15) વિ. સં. ૧૪૪૧માં પાટણનિવાસી શ્રેષ્ઠીવર્ય શ્રી સમરાશાહ શેઠે ૧૫મે ઉદ્ધાર કરાવ્યું. (16) છેલ્લે હાલ ચાલુ છે, તે 16 મે ઉદ્ધાર વિ. સં. ૧૫૮૭ના વૈશાખ વદિ 6 ના ચિત્તોડના શ્રેષ્ઠીવર્ય શ્રી કરમશ હે કરાવ્યું. (17) છેલ્લે ૧૭મે પાંચમા આરાના અંતે યુગપ્રધાન આ૦ મશ્રી દુષ્પસૂરિના ઉપદેશથી પરમાડંત શ્રી વિમલવાહન રાજા કરાવશે. ત્રણ ગાઉ, છ ગાઉ તથા બાર ગાઉની પ્રદક્ષિણા (1) શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજના બન્ને શિખરની આજુબાજુની પ્રદક્ષિણા કરી હનુમાનધારે અવાય છે, આ દેઢ ગાઉની પ્રદક્ષિણ કહેવાય છે, (2) ત્રણ ગાઉમાં રામળિથી નીકળી રેહિશાળાના રસ્તે ઉતરવાનું રહે છે. રહિશાળાને રસ્તે કંઈક ડે ઢાળવાળે છે. નીચે શ્રી બાષભદેવસ્વામીનાં પગલાં છે, ગામના નાકે સુંદર દહેરાસર તથા ધર્મશાળા છે. પૂ. પાદ આ. શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના સદુપદેશથી આ સ્થાન થયું છે, તેની વ્યવસ્થા શેઠ જિનદાસ ધરમદાસની પેઢી કરે છે. (3) છ ગાઉની પ્રદક્ષિણામાં રામપેથી દેવકી ષટનંદનની દહેરીનાં દર્શન કરી પશ્ચિમ બાજુ જવાય છે, વચ્ચે ઉલખા ફંડ આગળ શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનનાં પગલાંની દહેરીઓ આવે છે, આગળ ચિલણ તલાવડી નજીક શ્રી અજિતનાથ ભટ તથા શ્રી શાંતિનાથ ભટ નાં પગલાં છે, ત્યાંથી ભાડવાના પર્વત પર શ્રી શાંબ

Page #23
: 18 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પ્રદ્યુમ્નનાં પગલાં છે. શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવને આ બન્ને પુત્ર સાડા આઠ કેડમુનિઓ સાથે ફાગણ શુદિ ૧૩ના અહિં ક્ષે ગયા છે, અહિંથી નીચે સિદ્ધવડ ઉતરવાનું છે. આ રીતે શ્રી ગિરિરાજની પશ્ચિમ બાજુની બારીએથી ઘેટીની પાગે શ્રી રાષભદેવસ્વામીનાં પગલાં છે. નીચે આદપર ગામ છે, વચ્ચે કુંડ આગળ ચાવીસ તીર્થકરિને પગલાં છે. " (5) શ્રી સિધ્ધગિરિજીની બાર ગાઉની સ્પર્શના જવાને પાલીતાણથી રહિશાળા થઇ ભંડારીઆ જવાનું. અહિં એક દહેરાસર શિખરબંધી છે. ઉપર માળ પર પ્રભુજી છે, ત્યાંથી શ્રી કદંબગિરિ જવાય છે, કદંબગિરિ તીર્થ મહિમાવંતુ છે. ગઈ વીશીના બીજા તીર્થકર શ્રી નિર્વાણુ ભગવંતના કદંબ નામના ગણધર અહિં કેડાના પરિવારની સાથે મોક્ષે ગયા છે. અહિં નીચે ભ૦ શ્રી મહાવીરસ્વામીજીનું બાવન જિનાલયનું સુંદર મંદિર, ધર્મશાળા, ભેજનશાળા તથા જ્ઞાનમંદિર ઈત્યાદિ છે, તેમજ ગિરિરાજ પર શ્રી આદીશ્વર ભ૦ તથા શ્રી નેમિનાથ ભ૦ નાં સુંદર મંદિરે છે, સમવસરણની આરસની રચના છે. તેમજ શત્રુંજયની રચના છે. પૂ. પાદ આચાર્યદેવ શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના ઉપદેશથી આ બધું થયું છે. અહિંથી ઉપર ચઢાવ ચડીને જતાં કદંબ ગણધરનાં તથા નિવણ તીથકરનાં પગલાં છે. શ્રી કદંબગિરિજીની યાત્રા કરવા આવનારે આ ભૂલ સ્થાનની સ્પર્શના તથા પગલાનાં દર્શન-વંદન તે અવશ્ય કરવાં જોઈએ. પાલીતાણાથી સીધા ભંડારીયા 4 ગાડ થાય છે, અને ત્યાંથી કદંબગિરિ 1 ગાઉ થાય છે, અને કદંબગિરિથી બે ગાઉ ચેક છે. ચેકમાં ભ૦ શ્રી આદીશ્વરજીનું ન્હાનું મંદિર છે.

Page #24
શ્રી શત્રુંજ્ય મહાતીર્થ : અને ધર્મશાળા છે. અહિંથી નદી ઉતરીને હરતગિરિ પર્વત પર જવાય છે. ઉપર જવાના રસ્તાનું ચઢાણ કઠીણ છે. ભરત ચક્રવતીની હાથી આદિ સેના આ સ્થાને અનશન કરી સ્વર્ગ ગયેલ છે. શ્રી શત્રુંજ્યની અનેક પાર્ગ ગણાય છે, તેમાં ઘેટીની પાગ તથા શત્રુંજય નદીની પાગ મુખ્ય ગણાય છે. રામપાળથી નીકળતાં ડાબી બાજુને રસ્તો સીધે જે પૂર્વ બાજુ જાય છે, તે જીવાપર ગામ થઈ શત્રુંજી નદી તરફ જાય છે. નદીના કિનારે પ્રભુજીના પગલાં છે. દેરીને ફરતે કેટ છે. જૈન ધર્મશાળાઓ હિંદભરના જેનેનું એક અને અનુપમ યાત્રાધામ અહિ હોવાથી, પાલીતાણામાં જૈન ધર્મશાળાએ સંખ્યાબંધ છે. શહેરમાં પણ શેઠ હેમાભાઈની મેતીશાશેઠની, વેરા અમરચંદ જસરાજની, તથા શેઠ સુરજમલની તેમજ સાત એારડાની ઈત્યાદિ સંખ્યાબંધ ધર્મશાળાઓ છે. તદુપરાંત રણશી દેવરાજની, મહાજનને વડે, નરશી નાથા, કેશવજી નાયક, વીરબાઈ, મેતી સુખીયા, શ્રી નગીનદાસ કપુરચંદની, ઘેથાવાળી, ચાંદ ભુવન, ચંપા નિવાસ, કલ્યાણ ભુવન, કંકુબાઈ, ખુશાલ ભુવન, પુર બાઈની, શ્રી દેવસી પુનસીની, મગન ભેદીની, જીવન નિવાસ, બ્રા ચર્યાશ્રમ, જશોરની, પન્નાલાલબાબુની, શત્રુંજ્ય વિહાર, કેટવાળી, પંજાબી ભુવન, માધવલાલની, પાટણવાળાની, તથા અરિસા ભુવન, નહાર બિલ્ડીંગ ઈન્માદિ સંખ્યાબંધ અહિં ગિરિરાજની યાત્રાએ આવનારા યાત્રિકની અનુકૂળતા માટે ધર્મશાળાઓ આવેલી છે; ધર્મશાળા બંધાવનારાઓ ઉદારતાપૂર્વક

Page #25
: 20 : ભારતના પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : વહિવટ કરે, અને મુનિમ તથા રણને ઉદારતાથી નભાવે તે તીર્થની યાત્રાએ આવનાર યાત્રિકગણને સવિશેષ અનુકૂળતા રહે. જૈન મંદિરે : તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજની છાયામાં જૈન દેરાસરો પણ આ ભૂમિમાં સંખ્યાબંધ છે. તલાટી પર શ્રી વર્ધમાન જૈન આગમમંદિર ભવ્ય તથા રમણીય છે. 20 વિહરમાન, 24 તીર્થકરે, આ રીતે 44 ચમુખજીની દેરીઓ ચોમેર અને વચ્ચે ચાર શાશ્વતા પ્રભુજીનું મુખ્ય દહેરાસર, અને સાથે 45 આગમેને આરસના પત્થરે પર સુંદર સ્વચ્છ અક્ષરોમાં ચારે બાજુની દીવાલેમાં અંકિત કરવામાં આવ્યાં છે. તેના ઉપર સુંદર ફેમથી કાચ મઢવામાં આવ્યા છે. દેરાસર વિશાળ છે. વિ. સં. 19 ની સાલમાં મહાવદિ 6 ના શુભ દિવસે અહિં પૂ૦ પાદ આગમોધ્ધારક આચાર્યદેવ શ્રી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મ. ના શુભ હસ્તે પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. બાજુમાં શ્રી સિદ્ધચક્ર ભગવાનનું મંદિર છે. આ મંદિરમાં ચારે બાજુ દીવાલમાં ચોવીશ ભગવંતની સાથે તેમના દરેક ગણધરની મૂર્તિઓ બિરાજમાન છે. નીચે ભયરૂ છે, ઉપર પણ દેરાસર છે. તલાટીમાં જેન સોસાયટીના બંગલાઓની વચ્ચે મનોહર દેવવિમાન જેવું મંદિર છે. મૂળનાયક શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીજી છે, જેમાં કાચનું મીનાકારી કામ કલામય અને દશનીય છે. આ સિવાય ધર્મશાળાઓમાં દેરાસર છે. બાબુ માધવલાલની ધર્મશાળામાં શ્રી સુમતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. જસકેરમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. નરસી નાથાની ધર્મશાળામાં શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું દેરાસર છે. વીરબાઈની પાઠશાળામાં શ્રી મહાવીરસ્વામીનું દેરાસર છે. કેશવજી નાયકની ધર્મ

Page #26
શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થ : H ર૧ : શાળામાં શાશ્વતા ચૌમુખજીનું દેરાસર છે. અરિસા ભુવનની ધર્મશાળામાં તથા પંજાબી ભુવનની ધર્મશાળામાં પણ ઘર મંદિરમાં બિરાજમાન શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન તથા શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીજી ભ૦ છે. મોતીસુખીયાની ધર્મશાળામાં શ્રી ઋષભદેવપ્રભુનું દેરાસર છે; તેમજ કંકુબાઈની ધર્મશાળામાં શ્રી આદીશ્વરપ્રભુજી તથા શ્રાવિકાશ્રમમાં શ્રી શાંતિનાથજી ભગવાન ઘર દેરાસરમાં ભૂલનાયક છે. ગામમાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીની જોડે શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું સુંદર દહેરાસર છે. આ દેરાસર દીવબંદરના શેઠ રૂપચંદ ભીમશીએ વિ. સં. 1871 માં બંધાવીને પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. બીજુ દેરાસર બજારમાં શ્રી ગેડી પાર્શ્વનાથજીનું છે. જેને જીર્ણોધ્ધાર વિ. સં. ૧૯૯૦ની સાલમાં થયેલ છે. આ મંદિર જમીનથી ઉચે છે. બે મજલાનું વિશાળ છે. પ્રથમ સુરત નિવાસી ભણશાલી હીરાચંદનાં ધર્મપત્નીએ વિ. સં. ૧લ્પ૦ ની સાલમાં પોતાના મકાનમાં પ્રભુજીને પધરાવેલા, ત્યારબાદ ક્રમશઃ આ દેરાસર વધતું ગયું. ગોરજીનાંડેલામાં દેરાસર છે, જેમાં મૂલ નાયક શાંતિનાથજી ભગવાન છે. સ્ટેશન પર શ્રી યશવિજયજી જૈન ગુરૂકુળભાં શ્રી સુમતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. તલાટીયે જતાં બાલાશ્રમમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. તેમજ તેની સામે રસ્તા પર પાશ્વવલ્લભવિહારમાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુ મૂલનાયક છે. જૈનસંસ્થાઓ : તીર્થની યાત્રા માટે હિંદભરનાં જેને અહિં આવતા હેવાથી અનેકવિધ જૈનસંસ્થાઓ તીર્થાધિરાજની પવિત્ર છાયામાં વિકાસ પામે એ સહજ છે. શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગુરૂકુળ સંસ્થાનાં વિશાલ મકાને સ્ટેશન પર છે. તલાટીના

Page #27
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : રસ્તા પર જૈન બાલાશ્રમ છે. આ બન્ને સંસ્થાઓમાં જૈન વિદ્યાથીઓને ભોજન તથા રહેવાને પ્રબંધ છે, તેમજ જેન બ્રહાચર્યાશ્રમ પણ જીવનનિવાસની બાજુમાં છે. તેમાં પણ વિદ્યાર્થીઓને રહેવાનું હેય છે. આ સિવાય શ્રાવિકાશ્રમમાં પણ શ્રાવિકા બહેનને શિક્ષણ ઉપરાંત આશ્રય મળે છે. સમગ્ર જૈન સમાજમાં આ એકજ સંસ્થા છે, જેમાં શ્રાવિકા હેને ધર્મ પ્રવૃત્તિઓ, સંસ્કાર, શિક્ષણ, અને સ્વાશ્રયદ્વારા સંસ્થાના આશ્રયે પિતાના જીવનને આનંદપૂર્વક વ્યતીત કરી રહેલ છે. જ્ઞાનભંડારો તથા પાઠશાળાએ અહિં સંખ્યાબંધ છે. શેઠ આ૦ કની પેઢી તરફથી ચાલતી શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પાઠશાળા છે. દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણ જ્ઞાનભંડાર છે. ગામમાં પણ બાબુની પાઠશાળા છે. મેતી કડીયાની મેડી ઉપર પણ પાઠશાળા છે, તેમજ પેઢી તરફથી એષિધાલય ચાલે છે. ગામમાં સેવા સમાજનું દવાખાનું છે. ગામમાં પણ ઉપાશ્રયે તથા ધાર્મિક સંસ્થાઓ છે. જે સમાજમાં સાહિત્ય પ્રચાર દ્વારા સુપ્રસિદ્ધ " કલ્યાણ માસિકનું કાર્યાલય અહિં છે. તેમજ મહેસાણા જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ તરફથી દવાખાનું છે. જેમાં ચતુર્વિધ સંઘની ભક્તિ થાય છે. તથા પાઠશાળામાં સાધુ-સાધ્વીને જનતત્ત્વજ્ઞાનનું અધ્યયનઅસ્થાપન કરવા માટેની વ્યવસ્થા છે. સંસ્થા તરફથી ભક્તિ, વૈયાવષ્ય આદિ થાય છે. સંસ્થાની એ પ્રવૃત્તિ ખૂબજ ઉપયોગી છે. એકદરે પવિત્ર ગિરિરાજની છત્રછાયામાં આત્મકલ્યાણના આરાધક શ્રી ચતુવિધ સંઘને દરેક પ્રકારની સુવિધા મળી રહે છે. જે સુવિવેકપૂર્વક એને સદુપયોગ થાય તે આત્માનું હિત, આવા કાળમાં પણ અતિ સહેલાઈથી સાધી શકાય છે. આવા પવિત્ર તીર્થાધિરાજની યાત્રાએ આવનાર શ્રાવક-શ્રવિ

Page #28
ભાવનગર , : 23 : કાવગે વિવેકપૂર્વક ઉચિતરીતે - પિતાની શક્તિસંપત્તિને શુભ વ્યય કરી, તીર્થાધિરાજની નિશ્રા ચાલી રહેલી શુભ ધર્મપ્રવૃત્તિ એમાં યથાશક્તિ સહાય કરી, અવશ્ય લાભ લેવા જોઈએ. યાત્રિકો માટે ગિરિરાજની તલાટીએ દરરોજ ભાથું અપાય છે, તેમજ યાત્રિકોની સગવડ માટે ધર્મશાળાઓની નજીકમાં ભેજનશાળા છે. જે સંધની ભક્તિ માટે સંઘ દ્વારા ચાલે છે. શ્રી વર્ધમાન તપ આયંબિલખાતું પણ તપસ્વીઓની ભક્તિ કરે છે. ઉકાળેલા પાણીની પણ અહિં વ્યવસ્થા રહે છે. 24 ભાવનગર : પલીતાણાથી શિહેર થઈ ભાવનગર જવાય છે. વચ્ચે વરતેજ ગામમાં ભ૦ શ્રી સંભવનાથજીનું સુંદર દેરાસર તથા ઉપાશ્રય છે. વિસં. 1779 ના અક્ષય તૃતીયાના દિવસે શ્રી ભાવસિંહજીએ ભાવનગર શહેર વસાવ્યું છે. શિહોરથી 14 માઈલ ભાવનગર થાય. આ પહેલાં અહિં જુનું ગામ વડવા હતું. ભાવનગર શહેર જેનેની દસ હજારની વસતિવાળું સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં જેનું મુખ્ય શહેર ગણાય છે. ગોહિલવાડ જિલ્લાનું મુખ્ય શહેર ગણાય છે. શહેરના મધ્ય ભાગમાં વિશાલ ચેકમાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું દેરાસર છે. આજુબાજુ પણ ન્હાના ન્હાનાં દેરાસરો છે. દેરાસરોને વહિવટ શ્રી સંઘની પેઢી શેઠ ડેસાભાઈ અભેચંદનાં નામે કરે છે. શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી જેન સામાયિક શાળા પણ અહિં છે. બાજુમાં રા બજારમાં શ્રી ગેડીપાર્શ્વનાથજીનું સુંદર દેરાસર છે. અહિં પણ દેરાસર ભેગા છે. વચ્ચે ચેકમાં શ્રી ગૌતમસ્વામીજીનું મંદિર છે. કરચલીયા પરામાં ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર છે. તથા વડવામાં શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીજીનું

Page #29
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : દેરાસર છે. શહેર બહાર તત્તેશ્વર પ્લેટમાં શ્રી દાદા સાહેબ તરીકે ઓળખાતા સ્થાનમાં વિશાલ ચેકમાં ભવ્ય જિનમંદિર છે. મૂળનાયક શ્રી મહાવીર ભગવાનની પ્રતિમાજી અદ્ભુત તેમજ મહાપ્રભાવિક છે. દેરાસર તીર્થભૂમિ જેવું રમણુય છે. કૃષ્ણનગરમાં શ્રી મહાવીર સ્વામીનું સુંદર દેરાસર છે. શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા તથા શ્રી જેને આત્માનંદ સભાના કાર્યાલય અહિં છે. સાહિત્યના પ્રચાર માટે આ બને સંસ્થાએ સુપ્રસિદ્ધ છે. આ બન્ને સંસ્થાઓના મકાનમાં વિશાલ જ્ઞાનમંદિર–લાઈબ્રેરી છે. “જેન” અઠવાડિકની ઓફિસ અહિં છે. આ સિવાય શ્રી વૃધ્ધિચંદ્રજી જે સંગીત મંડળ, શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા તથા જૈન વિદ્યાથીગૃહ આદિ સંસ્થાઓ અહિં છે. સ્ટેશન પર બે જૈન ધર્મશાળાઓ છે. તેમાં ગુલાબવાડી ધર્મશાળામાં શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું દેરાસર છે. અહિં પણ જન ભેજનશાળા છે, તથા વર્ધમાન તપ આયંબિલ ખાતું છે. 3 ઘેઘા. ભાવનગરથી લગભગ 14 માઈલ પર ઘેઘા બંદર છે. અહિં નવખંડાપાર્શ્વનાથજીનું પ્રાચીન એતિહાસિક તીર્થધામ છે. વિ. સં. 1168 માં આ મઠ શ્રી મહેન્દ્રસૂરિજીએ આ પ્રભુજીની અંજનશલાકા કરાવી છે. આ મહોત્સવમાં પિતાની સંપત્તિને સ૬ વ્યય કરનાર નાણાવટી હીરાશેઠ હતા. બાદ મુસ્લીમેના હાથે આ પ્રતિમાજીને ભંગ થયે, તેના નવ ટુકડાઓ થયા. બાદ અધિછાયકદેવે રૂના પિલમાં અથવા લાપસીમાં ભરીને પ્રતિમાજીને રાખવાનું કહ્યું, ત્યાંના સંઘે અધીરાઈ કરી, પરિણામે પ્રતિમાજીને નવ સાંધા રહી ગયા. જે આજે પણ જણાય છે. અન્ય પણ

Page #30
તાલધ્વજગિરિ : : 25 : બે દેરાસરો છે, જેમાં ચંદ્રપ્રભસ્વામી તથા જીરાવલા પાનાથજી મૂલનાયક બિરાજમાન છે. શહેર બહુજ ઐતિહાસિક છે. જૂના સમયમાં આ બંદર મોટું વ્યાપારી મથક હતું. જેની વસ્તી ઘણી હતી, પણ વ્યાપાર પડી ભાંગતાં શહેરને પુરાણે વૈભવ આજે નામશેષ થતું જાય છે. “લંકાની લાડી ને ઘોઘાને વરી એ જૂની કહેવત પણ આ સ્થાનની પ્રાચીનતાની સાક્ષી પૂરે છે. ગામમાં ઉપાશ્રય તથા ધર્મશાળા છે. યાત્રિકને ભાથું અપાય છે. તીથની વ્યવસ્થા ઘોઘાને સંઘ, શ્રી કાળા મીઠાની પેઢીના નામે કરે છે. 4 તલાજા-તાલધ્વજગિરિ ભાવનગરથી નાની રેલ્વે દ્વારા 22 માઈલ પર તલાજા સ્ટેશન આવે છે, વળી પાલીતાણુથી મોટર રસ્તે 20 માઈલ તલાજા થાય છે. સ્ટેશનથી નજીકમાં જ તલાજાને પહાડ છે. જે “તાલવજગિરિ' કહેવાય છે. પૂર્વકાળમાં શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજની આ ટુંક ગણતી. પહાડને ચઢાવ સામાન્ય છે. પગથીયાં બાંધેલાં છે. ગિરિરાજ ઉપર ત્રણ સુંદર જિનમંદિરે છે. પહેલું શ્રી પાર્શ્વનાથજીનું ભોંયરાવાળું વિશાળ દેરાસર છે. ઉપર મજલા પર પણ પ્રભુજી બિરાજમાન છે. થડા વર્ષો પહેલાં તલાજા ગામના ખેતરમાંથી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પ્રગટ થયા હતા. બાદ. પૂ૦ પાઠ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના શુભ ઉપદેશથી અમદાવાદના લક્ષ્મીબેન શેઠાણીએ અહિં દેરાસર બંધાવ્યું છે. આની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૯૮૦ની સાલમાં થઈ છે. આ દેરાસરના ચેકમાં ત્રણે બાજુએ દેરીઓ છે. ત્યાંથી ઉપર શ્રી સુમતિનાથ ભગવાનનું પ્રાચીન મંદિર છે. તલાજા તીર્થના અધિપતિ તેમજ સાચાદેવ તરીકે આ ભગવાન સુપ્રસિધ્ધ છેમંદિરત્નાગ્રીન છે. સામાન્ય છે જગિરિરાજના થઇ ઉપર ગણ સુદ

Page #31
ભારતના પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : આ દેરાસરને છાર વિ. સં. ૧૮૭૨માં બાબુ ધનપતસિંહજીએ કરજો હતે. પ્રભુના ગભારામાં ઘીને અખંડ દી બળે છે; પણ દીવાની ચેત ગેખલામાં જે ભાગને સ્પર્શે છે, તે જગ્યા પીળા રંગવાળી બને છે. મૂળ મંદિરની જમણી બાજુએ એક ભાગમાં દેરીઓ હતી. ત્યારબાદ ભાવનગરના સદ્દગૃહસ્થની કમિટિ હસ્તક જ્યારે આ તીર્થને વહિવટ આવે ત્યારે અહિં બાવન જિનાલય કરવાને નિર્ણય થયે, અને બાકીની દેરીઓનું કામ ચાલુ કર્યું.દેરાસરને મુખ્ય દરવાજે કર્યો. તેમજ નવી દેરીએમાં વિ. સં. ૨૦૧૦ના વૈશાખ મહિનામાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે આ દેરાસરની ઉપર પગથીયાઓ ચઢીને ચૌમુખજીની ટુંકમાં જવાય છે. અહિં ચામુખ બિરાજમાન હતા. વિ. સં. 2001 ની સાલમાં આ પ્રતિમાજીઓનું ખંડન થયું હતું. બાદ વિ. સં. ૨૦૧૦માં પ્રતિષ્ઠા કરીને નવા પ્રતિમાજી બિરાજમાન કર્યા છે ઉપરનું આ મંદિર વિશાળ તથા ચારે બાજુ ચેક વગેરેથી ભવ્ય બન્યું છે. અહિં કીર્તિસ્થંભ છે. હામે પશ્ચિમ દિશા બાજુ શ્રી શત્રુંજયે ગિરિરાજનાં ગગનચુંબી વિશાલ જિનમંદિરે શેભે છે, જાણે ઈંદ્રનાં રાવણ હાથી પર ઝુલતી અંબાડીઓની જેમ આ જિનમંદિર દીપે છે. પૂર્વમાં દરિયે દેખાય છે. ગામમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું સુંદર દેરાસર છે. તેમજ હમણાં ખેતરમાંથી નીકળેલા સંપ્રતિ મહારાજના સમચનાં પ્રતિમાજી તથા અન્ય પ્રભુજી બાજુના હાલમાં બિરાજમાન છે તલાજી નદીના નાકે બાબુની ધર્મશાળા છે. ઉપાશ્રય છે. યાત્રિકે માટે જેન જનશાળની સુંદર વ્યવસ્થા છે. પ્રત્યેક યાત્રિકને પહેલા દિવસે અહિં ફી ભેજનની બે ટંક માટેની વ્યવસ્થા છે. આયંબિલખાતું પણ

Page #32
મહુવા : . ચાલે છે. જેનવિદ્યાથી ગૃહ' પણ છે. આ તીર્થમાં ભેજનશાળા તેમજ ધર્મશાળાને વહિવટ શ્રી તળાજા તીર્થોધ્ધારક કમિટિ કરે છે. ગિરિપર ચઢતાં પહેલાં ભાવનગર નિવાસી શેઠ આણંદજી પુરૂષેત્તમની ધર્મશાળા છે. 54 મહુવા પૂર્વકાલમાં “મધુમતી' તરીકે ઓળખાતું આ શહેર મહુવા ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ છે. શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થને ૧મે ઉધ્ધાર કરનાર સંઘપતિ જાવડશાશેઠ જેઓ પંચમ કાલના પહેલા ઉગારક છે. તેઓ અહિંના નિવાસી હતા. વિ. સં. ૧૦૮માં યુગપ્રધાન આવ મ. શ્રી વજસ્વામીજીના સદુપદેશથી તેઓએ ઉદ્ધાર કરાખ્યું હતું. ગુજરેશ્વર મહારાજા કુમારપાળના સંઘમાં શ્રી સિદ્ધગિરિજી પર સવા કોડ સેનિયા બેલી તીર્થમાળા પિતાના માતાજીને પહેરાવનાર શ્રી જગડુશા હંસરાજ મહુવાના નિવાસી હતા. અહિં ચરમ તીર્થપતિ ભ૦ શ્રી મહાવીરદેવનું સુંદર વિશાલ તથા દેવવિમાન જેવું અલૌકિક મંદિર છે. મલનાયક પ્રભુજીનું બિંબ સાક્ષાત્ ભગવાન મહાવીરેદેવનાં લેકેત્તર સંદર્યની ઝાંખી કરાવનારું અનુપમ છે. ભગવાનના ભાઈ નંદિવર્ધને ભગવાનની વિદ્યમાનતામાં આ બિંબ ભરાવ્યું હોવાને ઘેષ છે. આ મંદિરની બાજુમાં ત્રણ માળનું ભવ્ય મંદિર પૂ૦ પાદ સ્વ. આ મિત્ર શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ. ના સદુપદેશથી તૈયાર થયું છે. આમાં પાંચ મંદિરે છે. આની પ્રતિષ્ઠા પૂ. સ્વર્ગીય આચાર્ય દેવશ્રીના પટ્ટાલંકાર આ૦ મ૦ શ્રી વિજયઉદયસૂરીશ્વરજીનાં શુભ હિતે વિસં. ૨૦૦૬ની સાલમાં થઈ છે. ગામ બહાર સ્ટેશન પર ધર્મશાળા છે. ગામમાં ભેજનશાળા છે. તથા આયંબિલખાતું સર એ થી ક વાર

Page #33
: 28 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : છે. જેનેની વસતિ અહિં સારા પ્રમાણમાં છે. આજુબાજુને પ્રદેશ બાગબગીચાથી લીલુંછમ છે. આંબા, કેળા, નારીયેલી તથા સેપારીઓના બાગે અહિં ઘણા છે. હાથીદાંતનું કામ તથા લાકડાના રંગબેરંગી રમકડાઓનું કામ અહિં ઘણું થાય છે. શ્રી યશવૃદ્ધિ જૈન બાલાશ્રમ સંસ્થામાં વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણ ઉપરાંત આશ્રય મળે છે. ત્યાં પણ જૈનમંદિર છે. 6H શ્રી ગિરનારજી તીર્થ : મહુવાથી રેલ્વે રસ્તે ઢસા થઈને, તથા પાલીતાણુથી શિહોર, ધળા-ઢસા થઈને જેતલસરથી જુનાગઢ જવાય છે. મહુવાથી પગરસ્તે સાવરકુંડલા થઈ જુનાગઢ જવાય છે. સાવરકુંડલામાં શ્રી ધર્મનાથજીનું તથા ઉપર ભ૦ શ્રી શાંતિનાથજીનું આમ બે સુંદર મંદિરે છે. શ્રાવકોની વસતિ 150 ઘરની છે. 4 ઉપાશ્રયે, આયંબિલખાતું આદિ છે. ગામ બહાર ટેકરી પરથી સ્વવારના સૂર્યોદય વેળાયે શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજનાં દર્શન થાય છે. સાંજના સૂર્યાસ્ત પહેલાં પશ્ચિમ બાજુથી ગિરનારજીનાં પણ દર્શન અહિંથી થાય છે. શ્રી સિદ્ધગિરિજી અહિંથી 45 માઈલ થાય અને ગિરનારજી 60 માઇલ થાય. જુનાગઢ શહેર : શ્રી ગિરનારજીની તલાટી પર જુનાગઢ શહેર આવેલું છે. જુનાગઢ શહેરે ભૂતકાળમાં ઘણી લીલી–સૂકી જોઈ છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયે જુનાગઢ-જીર્ણદુર્ગને રાજા રા'ખેંગાર હતે, અત્યારે તે સમયના અવશેષો મળી રહે છે. હિંદુ રાજાઓની પડતી થતાં આ શહેરમાં બાબી વંશના

Page #34
શ્રી ગિરનાર મહાતીર્થ : મુસિલમ રાજાઓનું રાજ્ય સ્થપાયું, અને આજે એ નવાબી સત્તા પણ અસ્ત પામી ચૂકી છે. કાલબાની આગળ કેઈનું કશુંયે ચાલતું નથી. જુનાગઢ સ્ટેશનથી જેમ જેમ આગળ વધીએ તેમ તેમ સ્ટેટ વખતના રાજ્ય મકાને, મરજીદ, મકરબા જોવા મળે છે. જેલ રેડ પર થઈને જતાં ઉપરકોટ આગળ આપણું સુંદર જિનમંદિર આવે છે. દેરાસર ભવ્ય છે. મૂળનાયક શ્રી મહાવીરસ્વામીના પ્રતિમાજી સુંદર છે. જે સંપ્રતિ મહારાજનાં સમયના છે. વિ. સં. ૧૯૦૫માં માહીગઢેચી આગળ ખેદકામ થતાં આ પ્રતિમાજી નીકળેલા હતા. બાજુમાં શ્રી નેમિનાથ સ્વામીનું મંદિર બંધાયું છે, જેની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૨૦૧૦ના ફાગણ મહિનામાં થઈ હતી. શ્રી નેમિનાથ સ્વામીને પ્રતિમાજી વિસં. ૧૯૯પમાં હોસ્પીટલને પાયે ખોદતાં પ્રગટ થયાં છે. જે સંપ્રતિ રાજાના સમયનાં છે. જગમાલકમાં ગરજીના ડેલામાં એક દેરાસર છે. જેમાં મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વર ભ૦ છે. યાત્રાળુઓ માટે શેઠ હેમાભાઈની ધર્મશાળા છે, સામે બાબુની ધર્મશાળા છે. અહિંના દેરાસર આદિને તથા ઉપર ગિરનારજીનાં મંદિરે આદિને વહિવટ અમદાવાદની શેઠ આ૦. કની પેઢી, શેઠ દેવચંદ લખમીચંદના નામે કરે છે. ભેજનશાળા તથા આયંબિલખાતાની અહિં વ્યવસ્થા છે. અહિંથી ગિરનારજીની તલાટી 3 માઈલ થાય છે. રસ્તામાં નાકાપર ઉપરકેટ આવે છે. ઉપરકોટમાં જૂના જમાનાના ભૈયરાએ, અનાજના : શઓ, અનાજના કેઠા તથા રા' નવઘણે બંધાવેલી અડીચડીની યા અને અહિ રાખેલી વાવ, નવઘણ કુવો તથા ઈજીપ્તમાં બનેલી અને અહિં રાખેલી ઈ. સ૧૫૩૩ ના ગાળાની નીલમ તેપ, ચૂડાનાલા તેપ, રે

Page #35
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ખેંગારને રાજમહેલ જે હલ મજીદ છે. વગેરે એતિહાસિક અવશેષે આવેલા છે. ગિરનારના દરવાજા બહાર અશક, સંપ્રતિ, રૂદ્રદામા તથા ચંદ્રગુપ્તના શિલાલેખો આવેલા છે. અને ર૭૫ ફીટ ઉડે મેદર કુંડ પણ જોવા મળે છે. અહિથી તલાટીની સીધી સડક છે. તલાટી પરનાં દેરાસરે તથા ધર્મશાળાઃ શ્રી ગિરનારની તલાટીના રસ્તે જતાં માર્ગમાં ઠેર ઠેર હિંદુ ધર્મશાળાઓ, મંદિરો આવેલાં છે. દામોદર કુંડ, મૃગીકુંડ વગેરે આવેલા છે. તલાટી પર સુરતનિવાસી શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદની જેન ધર્મશાળા છે. નાનું જિનમંદિર પણ ધર્મશાળામાં છે. તેની નજીકમાં જેન ભોજનશાળા છે તેમજ યાત્રિકને ભાથું પણ અપાય છે. આ ધર્મશાળાની તથા ભાથાની વ્યવસ્થા પેઢી તરફથી છે. ભેજનશાળાનો ખાસ કમિટિ હસ્તક વહિવટ છે. અહિં ચોમેર વિશાળ વનરાજી પથરાયેલી છે. જમીન લીલીછમહરિયાળીવાળી છે. વાંસનાં તથા સાગના વૃક્ષે પણ જેવા મળે છે. અહિં નજીકમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહે બંધાવેલી એકચડાની વાવ છે. પાસે જ ગિરનાર પર જવાને દરવાજો છે. દરવાજાની જમણી બાજુએ શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના પગલાં છે. જુનાગઢના સુપ્રસિદ્ધ ધર્મામા ડોત્રિભુવનદાસના પરિશ્રમથી અહિંના પગથીયાઓને જીર્ણોદ્ધાર થયે છે. ઉપર ચડતાં વચ્ચે ગરમ પાણી તથા ઠંડા પાણીની પર આવે છે. મેર ગીચ ઝાડી છે, ચોમેર પક્ષીઓને મધુર કલરવ સંભળાય છે. આમ કરતાં લગભગ ચાર હજાર પગથી ચઢી રહ્યા બાદ આપણે ઉપર પહોંચીએ છીએ. વચ્ચે કાઉસગ્ગીઆ તથા પ્રભુમતિ આવે છે. વિસામાઓ પાના

Page #36
શ્રી ગીરનાર મહાતીર્થ : ટાંકા તથા ઇતરધમી બાવાઓની મઢી આદિ આવે છે. એક જગ્યાએ જુના પગથી કરાવ્યાને લેખ આવે છે. સં. 1222 ની સાલને તેમાં ઉલ્લેખ છે. આગળ બીજા લેખમાં 163 કાર્તિક વદિ 3 સેમવારના ગિરનારની પાજનો ઉધ્ધાર દીવના સંઘે કરા એ લેખ આવે છે. તીર્થાધિરાજ શ્રી નેમિનાથજી પ્રભુની ભેટી ટુંક ગિરનારજીના પ્રભુમંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં પહેલાં કેટ આવે છે. દરવાજામાં થઈને અંદર પેસતાં ડાબી બાજુએ યદુકુલતિલક બાળબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની મેટી ટુંક આવે છે. દરવાજામાં પેસતાં ચેકીદારને રહેવાની જગ્યા છે. ડાબી બાજુ ધર્મશાળા છે. એક મૂક્યા પછી પૂજારીઓની એારડીઓને માટે ચેક આવે છે. અહિંથી મૂલનાયકજીના ચોકમાં જવાય છે. આ ચેક 130x190 ટ પહેળે તેમજ લાંબે છે. આમાં મુખ્ય મંદિર શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું છે. આ દેરાસર વિશાળ તથા રમણીય છે. આને રંગમંડપ 41 ફીટ પહેળે અને 44 લાંબે છે. ગભારામાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના શ્યામ, ભવ્ય પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. મૂલ ગભારાની આસપાસ પ્રદક્ષિણા છે. તેમાં તીર્થકર દેવની મૂતિ રક્ષ-યક્ષિણ તથા સમેતશિખર, નંદીશ્વરદ્વીપ આદિ છે. દેરાસરની બહારને રંગમંડપ પણ પહેળે તથા લાંબો છે. તેનાં બન્ને બાજુના ઓટલાઓ પર પગલાંઓ છે. * પ્રાચીન ઇતિહાસ: આ દેરાસર ખૂબ જ પ્રાચીન છે., કાશમીર દેશના રત્નાશા શ્રાવકે વિ. સં. 69 માં દેવસાનિધ્યથી અહિં પ્રતિમાજી

Page #37
: ૩ર : ભારતના પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પધરાવી, મંદિર બંધાવીને તેમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. બાદ સિદ્ધ રાજ જયસિંહના સમયમાં સજજન મંત્રીએ પણ અહિં જણે દ્ધાર કરાખે છે. આ ઉદ્ધાર તેમણે વિસં. 1185 લગભગ કરાવ્યું હતું. જેમાં સરહદેશની ઉપજ ખચી હતી. બાદ ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહે એ ઉપજ પિતાના અંગત ભંડારમાંથી રાજ્યને ભરી જિનમંદિરના જીર્ણોધ્ધારને પુણ્ય લાભ મેળવ્યું હતું. મહારાજા કુમારપાળના રાજ્યકાલમાં સજજન મંત્રીના બંધુ આઝભદ્રે ગિરનાર પર પગથી આ બંધાવ્યાની હકીકત પણ ઇતિહાસમાંથી મળી આવે છે. મૂળનાયક પ્રતિમા અને એક ઈતિહાસ એ છે કે, “ગઈચવીશીના ત્રીજા તીર્થ કર દેવ શ્રી સાગરના ઉપદેશથી પાંચમા દેવલેકના ઇંદ્ર આ પ્રતિમાજી ભરાવ્યા હતા અને તે ભગવાન નેમિનાથ સ્વામીના કાળ સુધી ત્યાં દેવલેકમાં રહ્યા. બાદ શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવના ગૃહમંદિરમાં રહ્યા, અને દ્વારિકાના દાહ વેળાયે અંબિકાદેવીના વિમાનમાં હતા. બાદ રત્નશાહ શ્રાવકની ભક્તિથી દેવીએ અહિં સ્થાપન કર્યા છે. આજે આ પ્રતિમાજીને અસંખ્યાતા વર્ષો વીતી ગયાં છે? મૂલનાયકના મંદિરની પાછળ જગમાલનું દેરાસર છે. તેમાં શ્રી આદીશ્વર ભ૦ ના પ્રતિમાજી છે. આ ટુંકમાં ભેંયરામાં શ્રી અમીઝરા પાર્શ્વનાથજીની સુપ્રસન્ન, તેજસ્વી પ્રતિમાજી છે. જે સંપ્રતિ મહારાજાના સમયનાં છે. ડાબી બાજુએ શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના પ્રાચીન પ્રતિમાજી છે. ચેકમાં મેટી પ્રદક્ષિણામાં પ્રતિમાજી તથા પગલાઓ છે. તેમાં મૂલનાયકના મોટા પગલાં છે. દરવાજા બહાર જમણી બાજુએ શ્રી અંબિકાદેવીની મૂતિ છે. ટૂંકમાં ઉત્તર તરફ અદબદજીની-શ્રી કષભદેવ ભ૦ ની મોટી

Page #38
શ્રી ગિરનારજી મહાતીર્થ : મૂતિ સામે પાંચ મેરૂનું મંદિર છે. ચારે બાજુ ચાર મેરૂ વચમાં એક મેરૂ. આ પાંચે મેરૂમાં ચોમુખજીના પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. માનસંગ ભાજરાજની દુકા શ્રી નેમિનાથ દાદાની ટુંકના દરવાજા સામે માનસંગ ભેજજની ટુંક છે, તેમાં એક મંદિર છે. મૂળનાયક શ્રી સંભવનાથ લગવાન બિરાજમાન છે. પહેલાં ચેક આવે છે. ચેકમાં સુરજકુંડ આવે છે. આ કુંડ કચ્છ-માંડવીના વિશા ઓસવાલ માનસ બંધાવ્યું છે. દેરાસરને જીર્ણોધ્ધાર પણ આ માનસંગ શેઠે કરાવેલ છે. તેથી આ ટુંક તેમના નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ છે. મેરકવીની ટુંક અદબદજીના મંદિરમાંથી ડાબી બાજુનાં દરવાજામાં થઈ મેરકવશીમાં જવાય છે. છે. આ મંદિરમાં સહસ્ત્રફણા પાશ્વનાથજીનાં સુંદર પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. 1859 માં થઈ છે. આ મંદિર બાવન જિના લયવાળું છે. તેમાં પ્રભુજી બિરાજમાન છે. પ્રદક્ષિણમાં અષ્ટાપદ પર્વતની રચના છે. આ ટુંકને જીર્ણોદ્ધાર સિદ્ધરાજના મંત્રી સજ્જને કરાવ્યું હતું. કેરણું વગેરે શિ૯પ આ ટુંકમાં સારું છે. થાણાદેવળીના ભીમા શેઠે અહિ કુંડ બંધાવ્યું હતું. અને અઢારરત્નનો હાર પ્રભુજીને ધર્યો હતે. સગરામ સેનીની ટુંકઃ મેકવશીની ટુંકમાંથી સગરામ સોનીની ટૂંકમાં જવાય છે.

Page #39
: 34 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : આ સગરામ ની પંદરમાં સૈકામાં થયેલા પુણ્યવાન શ્રાવક હતા. ગુજરાત બાજુના વઢીયાર પ્રદેશના–લોલાડા ગામના તેઓ તેમણે શ્રી સમસુંદરસૂરિજીના ઉપદેશથી આ ટુંક બંધાવી છે. આ ટુંકમાં મલનાયક શ્રી સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથજીનાં પ્રતિમાજી છે, જેની પાછળથી પ્રતિષ્ઠા થયેલી છે. પ્રદક્ષિણામાં 3 દેરાસરો છે, આ ટુંક ગિરનારના આ વિભાગમાં સૌથી ઉંચી દેખાય છે. કુમારપાળ મહારાજાની દુકઃ કલિકાળસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજાના ઉપદેશથી પરમહંત કુમારપાલે 1444 ભવ્ય જિનમંદિરે બંધાવ્યા હતાં. ગિરનારતીર્થ પર પણ તેઓએ ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યું હતું. આ મંદિરનો જીર્ણોધ્ધાર માંગરોળના શેઠ ધરમશી હેમચંદે કરાવ્યું છે. હાલ જે મૂલનાયક છે તે પ્રતિમાજી પાછળથી વિ. સં. 1453 ની સાલમાં પધરાવ્યાં છે. આ બધી ટુંકમાં મૂલનાયક, પાછળથી પ્રતિષ્ઠિત થયેલા મળે છે. તેનાં કારણ તરીકે સંભવિત છે કે મુસ્લીમ સત્તાના સમયે ધમધ રાજવીઓનાં અત્યાચારોથી મૂલનાયક જી ખંડિત થયા હોય અને એથી બીજા પ્રતિમાજી પાછળથી શ્રી સંઘે પ્રતિષ્ઠિત ક્યાં હોય એમ સમજાય છે. વસ્તુપાલ-તેજપાલની ટુકઃ ગુજરાતના મહામાત્ય શ્રી વસ્તુપાલ તથા તેજપાલ બંધુ યુગલનું નામ જૈનશાસનમાં અમર બની ગયું છે. તેમણે આ ટુંક બંધાવી છે. આ રંકને તથા સંપ્રતિ રાજાની અને કુમારપાલ મહારાજાની ટુંકનેઆ ત્રણેયને ફરતે કિલ્લે વિ. સં. ૧લ્ડર માં કચ્છ દેશના શેઠ

Page #40
શ્રી ગિરનાર મહાતીર્થ : : 35 : : નરસી કેશવજીએ બંધાવ્યું છે. આ ટુંકમાં ત્રણ દેરાસરે છે. મૂલનાયક શ્રીશામળા પાર્શ્વનાથજીની ભવ્ય મૂર્તિ છે. આ પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા વિસં. 1306 ના વૈશાખ શુદિ 6 ને શનિવારના થઈ છે. મંદિરમાં કતરણું સુંદર છે. મંદિરમાં પીળા આરસ તથા સળીના પથરે વપરાયા છે. મંદિરને રંગમંડપ 29 ફીટ પહેળા અને 53 ફીટ લાંબો છે. આ ટુંકમાં વસ્તુપાલ તથા તેજપાલના જીવનને લગતી તથા તેમનાં ધર્મકાર્યો, કુટુંબ વગેરેને ઈતિહાસ કહેતી હકીકતે શિલાલેખમાં છે. આ ટુક ખાસ દર્શનીય છે. બે બાજુ સમવસરણ તથા મેરૂ પર્વતની આરસ પર રચના છે. સંપ્રતિ મહારાજાની ટુંક શ્રી આર્યસુહસ્તિ મહારાજના સદુપદેશથી જૈનધર્મ સ્વીકારનાર, મોવંશી અશકના પૌત્ર મગધસમ્રાટ પ્રિયદર્શ–શ્રીસંપ્રતિ મહારાજાએ સવાલાખ જિનમંદિર બંધાવ્યાં છે. તથા સવા કેડ જિનબિંબો ભરાવ્યાં છે. તેમણે શ્રી ગિરનારજી પર પણ ભવ્ય જિનમંદિર બંધાવ્યું છે. આ મંદિર સુંદર તથા પ્રાચીન છે. મંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનાં શ્યામવણી ભવ્ય પ્રતિમાજી છે. બીજા 23 પ્રતિમાજી છે. બધાં પ્રાચીન સમયનાં છે. અન્ય જિનમંદિરે આ બધી કે ઉપરાંત અન્યાન્ય જિનમંદિરે અહિં આજે પણ વિદ્યમાન છે. સંપ્રતિ રાજાની ટુંકની ઉત્તરે શ્રી સંભવનાથજીનું મંદિર તેમજ સગરામ સોનીની ટુંક બાજુ શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું મંદિર, ત્યાંથી આગળ નવા કુંડ આગળ 24 તીર્થકરેની દેરીઓ જે અધૂરી છે–આ સિવાય શ્રી શાંતિ.

Page #41
ભારતના પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : નાથજીનું દેરાસર છે. આ દેરાસરની પાસે રામતીની ગુફા તથા શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુનું દેરાસર છે, જે દેરાસરને જોરાવરમલજીએ જીર્ણોધ્ધાર કરાવ્યું છે. ત્યાંથી આગળ જતાં ચૌમુખજીનું ચિોરીવાળું દેરાસર છે. જેમાં મૂળનાયક શ્રીશામળા પાર્શ્વનાથજી છે. ત્યાંથી દૂર જતાં ગૌમુખી ગંગા આવે છે, ત્યાં 24 તીર્થકરિનાં પગલાં છે. જેમાં સ્પષ્ટ અક્ષરોમાં પ્રભુજીનાં નામે લખ્યાં છે. ત્યાંથી જમણી બાજુએ ચઢતાં ભગવાન શ્રી નેમિનાથ પ્રભુનાં બંધુ રથનેમિનું મંદિર આવે છે. જે સિધાવસ્થાની મૂર્તિ છે. અંબાજીની ટુંક ? રથનેમિના દેરાસરથી આગળ ચઢતાં અંબાજીની ટુંક આવે છે. વિ. સં૦ 1883 ના અષાઢ સુદિ 2 ના અંબાજીના કમાડ જૈન દેરાસરના કારખાના તસ્કુથી કરવામાં આવ્યાને ઉલ્લેખ મલી આવે છે. આ મંદિર સંપ્રતિમહારાજાએ બંધાવેલ છે, એમ ઐતિહાસિક અવશે પરથી જાણી શકાય છે. આ દેવી ભગવાન શ્રી નેમિનાથ પ્રભુનાં શાસનના અધિષ્ઠાયિકા છે. આ ટુંકમાંથી આગળ વધતા ઓઘડશિખર આવે છે, લોકો તેને ચેથી ટુંક કહે છે. અહિં ભગવાન શ્રી નેમિનાથજીની પાદુકા છે. આ પાદુકાને અબુ ધનપતસિંહજીએ સ્થાપ્યાં છે. નીચે ઉતરતાં શિલાપર શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની પાદુકા છે. તેના પર વિસં. ૧૨૪૪ની પ્રતિષ્ઠાને લેખ છે. ત્યાંથી ચઢાણ ઉતરીને પાંચમી ટુંક ઉપર ચઢવાનું આવે છે. પાંચમી ટુંક ઉપર દેરીમાં મોટો ઘટ છે. તેની નીચાણમાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનાં પગલાં તથા પ્રતિમાજી છે. અહિંથી ચેરમેર ગિરનું જંગલ દેખાય છે. સૌથી ઉંચામાં ઉંચે ભાગ આ પાંચમી ટુંકને

Page #42
વણથલી : : 39 : ગણાય છે. શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના પ્રથમ ગણધર વરદત્ત અહિં ભલે પધાર્યા છે. વરદત્ત ગણધરનું ટુંકુ નામ દત્ત થયું. જેના પરથી દત્તાત્રયી તરીકે આ સ્થાન પ્રસિદ્ધ થયું છે. દરિયાઈ સપાટીથી આ સ્થાન 3660 ફીટની ઉંચાઈએ છે. સહસાવન H ગૌમુખી મુકીને ડાબા રસ્તે સપાટ રસ્તે નીકળે છે તે સહસામ્રવન–સહસાવનને રસ્તો છે. ત્યાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની પાદુકાઓની ઉપર નીચે બે દેરીઓ છે, દેરી જીર્ણ થઈ છે. પ્રભુનાં દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન તથા નિર્વાણ કલ્યાણક આમ ત્રણ કલ્યાણકે, આ પવિત્ર ભૂમિ પર થયેલાં છે. આ ગિરનાર મહાતીથે પૂર્વ કાળમાં અનંતા તીર્થકર દેવ આવ્યા છે, અને આવશે. કેટલાયે સાધુ મહાત્માઓ અહિં ક્ષે પધાર્યા છે. આગામી વીશીમાં ત્રેવીસ તીર્થકરે અહિં મેશે જશે. અહિં ચોમેર આંબાનાં વૃક્ષે છે. સ્થાન રમણીય અને હરિયાળું છે. હજારે આગ્રો-આંબાઓ હોવાથી આ સ્થળ સહસામ્રવન કહેવાય છે. આજે પણ સંખ્યાબંધ આંબાએ અહિં દેખાઈ આવે છે. પેઢીની વ્યવસ્થા આ તીર્થ પર અન્ય જૈનેતર ધમીઓના પણ ધર્મસ્થાને આવેલાં છે. તેઓ પણ આ સ્થાનને તીર્થ તરીકે માને–પૂજે છે. આપણાં તીથની પહેલવહેલાં તેની વ્યવસ્થા માટે આજથી સે વર્ષ પહેલાં શેઠ દેવચંદભાઈ તથા તેમની બહેન લક્ષ્મીબાઈ જેઓ વડનગરના હતાં. તેઓએ પિતાનું ધન આ તીર્થમાં ખચ્યું હતું. અને સંઘની અનુજ્ઞાથી આ તીર્થને વહિવટ કરવા

Page #43
: 38 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : શેઠ દેવચંદ લહમીચંદની પેઢી સ્થાપી હતી. તે નામથી અદ્યાવધિ વહીવટ ચાલે છે, પણ તેની વ્યવસ્થા હાલ શેઠ આ ક. ની પેઢી (અમદાવાદ) કરે છે. તીર્થો પ્યારક સ્વ. આ મ. શ્રી વિજયનીતિસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના સદુપદેશથી અને સ્થાનિક તથા બહાર ગામના સદ્દગૃહસ્થના પરિશ્રમથી આ તીર્થમાં અધ્યાર થયે છે. આ તીર્થ પ્રાચીન છે. શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજનું પાંચમું શિખર “રેવતગિરિ” તરીકે ઓળખાય છે. જુનાગઢ ગામમાં 200-250 શ્રાવકેનાં ઘરો છે. 7: સોરઠ વણથલી એક કાલે સૌરાષ્ટ્રનું મુખ્ય વ્યાપારી શહેર તરીકે વણથલી ગણાતું હતું. અહિં મુખ્ય શ્રી પદ્મપ્રભુસ્વામીજીનું દેરાસર પ્રાચીન છે, અને શ્રી શીતલનાથ ભગવાનનું ભવ્ય મંદિર શેઠ દેવકરણ મલજીએ બંધાવ્યું છે, આ પ્રતિમાજી ગામના કુવામાંથી પ્રગટ થયેલાં છે. પ્રતિમાજી સંપ્રતિ મહારાજના સમયના છે. પ્રતિમાજી ભવ્ય, તથા શીતલમુખમુદ્રાયુક્ત છે. ઉપાશ્રય, ધર્મશાલા, આયંબિલખાતું, ભેજનશાળા વગેરે છે. જુનાગઢથી 10 માઇલ વંથલી થાય છે. 8 માંગરોળ: જુનાગઢથી 40 માઈલ પર દરિયાની નજીકમાં માંગરોળ ગામ આવેલું છે. જુનાગઢ-વેરાવળ રેલ્વે લાઈનમાં કેદ સ્ટેશનથી 16 માઈલ પર માંગરેલ છે. એનું પ્રાચીન નામ મંગળપુર હતું. મહારાજા કુમારપાળના સમયનું અહિં પુરાણું જિનમંદિર છે. જેના અવશે હાલ મળે છે. હાલ શ્રી નવપલવ પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું દેરાસર છે. જે ભવ્ય છે. એક જ દેરાસરમાં ઉપર નીચે

Page #44
બજ પાર્શ્વનાથ : રિબંદર અને ચોરવાડ : 39 : થઈ 6 દેરાસરો છે. મૂલનાયકના પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા રમણીય છે. ચોકમાં બે ઉપાશ્રયે છે. તથા પંચતીર્થોની સુંદર રચનાઓ છે. ગામના નાકે દરવાજા જોડે વંડામાં શ્રીસુપાર્શ્વનાથ ભગવાનનું મનહર દેરાસર છે. વિશાલ ચેક છે. ધર્મશાળા, બાગ ઈત્યાદિથી આ સ્થાન રમણીય છે. અહિં કુમારપાલ મહારાજાને રાજ્યમહેલ જે કહેવાય છે, તે પહેલાં માંગરોળના નવાબ શેખના કબજામાં હતું, અને આજે ભારત સરકાર હરતક છે. તે લગ ભગ સાત માલ ઉચે છે. ખૂબ જ મોટો અને પૂર્વકાળના રાજા મહારાજાઓના રાજમહેલ જે જ છે. જૈન કન્યાશાળા, જન દવાખાનું, પાઠશાળા, પાંજરાપોળ આદિ અહિં છે. અહિંના જેને વ્યાપાર માટે મોટે ભાગે પરદેશમાં મુંબઈ, કલકત્તા તથા એડન રહેનાર છે. ગામમાં વચ્ચે વચ્ચે જે હાલ મજીદ છે, તે કુમારપાળ રાજાના સમયમાં મંદિર કે ઉપાશ્રય હોવાને સંભવ છે. આવી રીતે ઘણા સ્થળોએ મજીદે બનેલ છે. જે પૂર્વ કાળમાં ભવ્ય જિનમંદિરે હતાં. ખંભાત (ગુજરાત) માં મકાઈ દરવાજા આગળ મોટી મજીદ આજે છે, જે કુમારપાલના સમયમાં જેનમંદિર હતું. આજે પણ મજીદ પર મંગળ કુંભે, સ્વસ્તિકે આદિ નજરે પડે છે. તેમજ ભરૂચમાં પણ શહેર વચ્ચે મેટી મજીદ છે. જે પૂર્વકાળમાં વિશાળ બાવન જિનાલયવાળું મંદિર હતું. 9 બેરેજ પા નાથજી માંગરોળથી પિરબંદર જતાં 25 માઇલ પર બેરેજ ગામ આવે છે. અહિં શ્રી બજા–પાશ્વનાથજીનું સુંદર મંદિર છે. આ

Page #45
: 49 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : તીર્થ ગણાય છે. પૂર્વ કાલમાં આ રસ્તેથી દરિયા માગે કેટલાક વ્યાપારીઓનાં વહાણો દૂર દેશમાં જતાં હતાં. એટલામાં તેઓના વહાણે થંભ્યાં અહીં સમુદ્રમાંથી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીનાં ચમત્કારિક બિંબ પ્રગટ થયાં, એટલે ગામમાં તેઓએ મંદિર બંધાવીને પ્રભુજીને બિરાજમાન કર્યા. આ પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા પ્રભા વૈશાલી છે. અહિં ધર્મશાલા છે. વિશાલ ચેક છે. ગામમાં શ્રાવકેની વસતિ નથી. પોરબંદરને સંઘ તથા માંગળને સંઘ આ બાજુ શ્રી સંઘની વ્યવસ્થા માટે ઉચિત સાચવે છે. 1 પેરબંદર બથી 25 માઈલ દૂર દરિયા કાંઠે આવેલું બંદર છે. અહિં ત્રણ દેરાસરે છે. શાંતિનાથ પ્રભુનું, વાસુપૂજ્યસ્વામીજીનું, અને કલ્યાણ પાર્શ્વનાથજીનું નામ આ દેરાસરમાં મૂલનાયકે છે. ઉપાશ્રય તથા પાંજરાપોળ છે. 800 ની લગભગ જેની સંખ્યા ગણાય છે. અહિંથી ભાણવડ રેપ માઈલ છે. અહિં બે દેરાસર તથા ઉપશ્રય છે. સાધુ-સાવીના ચાતુર્માસ અવાર-નવાર થાય છે.. અહિંથી જામનગર 60 માઈલ થાય છે. વચમાં લાલપરે, ડબાસંગ, સંગપર વગેરે ગામમાં જેનેની વસતિ તથા દેરાસર પણ છે. 11 ચેરવાડ સૌરાષ્ટ્રને નાઘેર પ્રદેશ બહુ જ ફલદ્રપ ગણાય છે. ચેરવાડ એ નાઘેરને મધ ભાગ છે. અહિં ચોમેર પાન, કેળા, નારીચેલી, પપૈયા, કેરી આદિના ઝાડે સંખ્યાબંધ આપણને જેવા મળે છે. ગામની ચારેબાજુ કેટ છે. કેટની અંદર મધ્ય ભાગમાં જિનમંદિર છે. મંદિર નાનું પણ પ્રાચીન છે. મૂળનાયક શ્રી

Page #46
ચંદ્રપ્રભાસપાટણમહાતીર્થ : પિનાથ ભગવાન છે. મંદિરમાં વિ. સં.-૧પ૯ ની સાલમાં દેશસરની પ્રતિષ્ઠા થયાને શિલાલેખ છે. દેરાસરની બાજુમાં ઉપશ્રય તથા ધર્મશાલા છે. હાલ શ્રાવકેની વસતિ ખાસ નથી. ગામ બહારે સડક પર “હરખ-ભુવન” નામનું જેન સેનેટેરિયમ છે. જે વેરાવલના શેઠ માણેકચંદ હરખચંદે બંધાવેલ છે. દેરાસરની વ્યવસ્થા માંગરેલને જેન સંઘ કરે છે. 12: વેરાવલ ચરંવાડથી વેરાવલ જતાં રસ્તામાં આદરી ગામમાં સુંદર દેરાસર તથા ધર્મશાલા છે. પહેલાં અહિં જેનેની સારી વસતી હતી. આજે જેનનું એકેય ઘરે રહ્યું નથી. આદરીથી 7 માઈલ પર વેરાવલ શહેર આવેલું છે. ચારવાડથી વેરાવલ 15 માઈલ પગ રસ્ત થાય. વેરાવલ દરિયા કિનારે આવેલું છે. અહિંના બંદરેથી મુંબઈ, એડન, કરાંચી, અરબસ્તાન, મદ્રાસ, મેંગ્લોર, અદિ દેશપરદેશમાં માલ લઈ જવા–લાવવાનું કામ વહાણ દ્વારા ચાલુ છે. યૂરોપ જતી સ્ટીમર પણ નજીકમાં ઉભી રહે છે. આ શહેર પ્રાચીન છે. આગમેને પુસ્તકારૂઢ કરનાર શ્રી દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ, આ “વેલાકુલ–વેરાવળ બંદરના હતા, એમ કર્ણોપકર્ણ પ્રવેષ આજે પણ પ્રચલિત છે. અહિં સુંદર બે જિનમંદિરે છે. જે બહારકેટમાં શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથજીનું વિશાલ મંદિર છે. જે પ્રાચીન છે; બાજુમાં શ્રી મહાવીરસવામીનું નાનું દેરાસર છે, માયેલા કોટમાં શ્રી સુમતિનાથ ભગવાનનું રમણીય દેરાસર છે. અમ દેરાસરને જીર્ણોદ્ધાર વિ.સં. 19 ની સાલમાં થયે. અને પૂ. ગુરુદેવ આ૦ મ. શ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીના વરદ હસ્તે પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. દેરાસરના ચોકમાં

Page #47
[: ૪ર : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પૂ. પાદ શ્રી દેવર્ધિગણ ક્ષમાશ્રમણની મૂર્તિ તથા દેરી છે. અહિં ઉપાશ્રયે તથા ધર્મશાલા આદિ છે. ભોજનશાળા તેમજ આયંબિલ ખાતુ પણ ચાલે છે. માયલાકેટમાં જ્ઞાનશાળામાં સંઘની પેઢી છે. માયલાકેટના ઉપાશ્રયમાં પૂ. પાદ આચાર્યદેવ આદિ સાધુ મહારાજાઓના ચાતુર્માસ નિયમિત થતાં રહે છે માયેલાકેટમાં સંઘની પેઢી દ્વારા વ્યવસ્થા રહે છે. પાઠશાળા, જેનદવાખાનું પાંજરા પિળ આદિ અહિં છે. 13: પ્રભાસપાટણ: સમસ્ત ભારતવર્ષમાં જે કેટલાય પ્રાચીન તીર્થો આવેલાં છે, તેમાં શ્રી ચંદ્રપ્રભાસપાટણનું નામ મોખરે છે. ભ૦ શ્રી. અષભદેવસ્વામીમાં શાસનમાં આ સ્થાને ચંદ્રપ્રભાસ પાટણ નામનું નગર શ્રી ભરત ચક્રવતીએ વસાવ્યું હતું. ભાવિમાં શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી અહિં પધારી સંસાર પર ઉપકાર કરનાર છે, આમ જાણી ભરત મહારાજાએ અહિં શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું સુંદર મંદિર બંધાવ્યું હતું. ભ. શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીપ્રભુ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા બાદ અહિં પધાર્યા હતાં, ત્યારે તેઓનું સમવસરણ અહિં રચાયેલું હતું. તેઓનાં શાસનમાં ચંદ્રયશા રાજાએ ભગવાન શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનાં ચંદ્રકાંત મણિમય બિંબ ભરાવી અહિ વિશાલ ગગનચુંબી જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું. બાદ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનાં તીર્થમાં શ્રી રામચંદ્રજી, શ્રી સીતાદેવી આદિ અહિં આવ્યા હતા. તેમણે અહિં સુંદર જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું આકાશમાર્ગે પ્રભુજીનું આગમન ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવનાં શાસનમાં પણ આ તીર્થને

Page #48
: શ્રી ચંદ્રપ્રભાસપાટણ મહાતીર્થ : : 43 : મહિમા વધતું જ રહ્યો છે. આજે જે મૂલનાયક તીર્થાધિપતિ શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી અહિં બિરાજમાન છે. તે વિસં. 335 માં જ્યારે વભીપુરને ભંગ થયે, ત્યારે અધિષ્ઠાયક દેવે પ્રભુજીને આ નગરમાં અધિશિત કર્યા હતા. મહારાજા કુમારપાળે અહિં યાત્રા કરીને કુમારવિહાર તથા અષ્ટાપદાવતાર મંદિર પર સુવર્ણ કળશ ચઢાવ્યું હતું. વસ્તુપાલ-તેજપાલે સંઘ સહિત અહિં આવીને અષ્ટાપદ ચેત્ય, પૌષધશાળા બંધાવ્યાં હતાં. અને અનેક જિનબિંબ અહિં ભરાવ્યાં હતાં. મહુવાના જગડુશાહે રૂ. સવા કેડના મૂલ્યને હાર અહિં શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીના ચરણે ધર્યો હતે. વિ૦ ના 17 માં સૈકામાં તપગચ્છાધિપતિ જગતગુરુ આચાર્ય શ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મ. ના પટ્ટધર પૂ. આમ શ્રી વિજયસેન સૂરીશ્વરજીનાં વરદ હસ્તે અનેક અંજનશલાકા તથા પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ અહિ ઉજવાયા હતા. વિ.ના 13 માં સૈકામાં આ૦ શ્રી દેવેન્દ્રસૂરીશ્વરજીએ “શ્રી ચન્દ્રપ્રભચરિત્ર નામના લગભગ પ૩૦૦ કપ્રમાણગ્રંથની રચના અહિં કરી છે. વિ૦ ના 18 મા સૈકા સુધી આ તીર્થ ભૂમિની જાહોજલાલિ અદ્વિતીય હતી. આ ભૂમિ પર સંખ્યાબંધ જીર્ણોદ્ધારે નજીકના ભૂતકાળમાં થયાં હતાં. છેલ્લે જીર્ણોધ્ધાર અહિં વિ. સં. 1877 ના મહા સુદ આઠમના થયે, તે સમયથી અત્યારસુધી નવ મંદિર હતાં. પશ્ચિમ બાજુ કે ઠારશેરીમાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું દેરાસર તેમ જ પૂર્વ દિશા તરફ દેરાસરની ખડકીમાં અન્ય આઠ દેરાસરે હાલ છે. ગજેન્દ્રપૂર્ણપ્રાસાદનું નવ નિર્માણ આ આઠ દેરાસરમાં તીર્થાધિપતિ શ્રી ચન્દ્રપ્રભસ્વામીજીનું, શ્રી. સુવિધિનાથજીનું, શ્રી. શાંતિનાથ ભગવાનનું તથા મહાપ્ર

Page #49
, ચાર દેરાસર કાર્ય શરૂ ક" સાથે નૂતન જિમ ક 44 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ભાવિક શ્રી દાદા પાર્શ્વનાથજીનું આમ ચાર દેરાસર અતિશય જીર્ણ થતાં શ્રી સંઘે નૂતન જિનમંદિર બંધાવવાનો નિશ્ચય કર્યો, ને કાર્ય શરૂ કર્યું. બે વર્ષના ગાળામાં વિશાલ જિનમંદિર અહિં તૈયાર થઈ ગયું. આ મંદિરમાં નવ ગભારા છે. વિશાલ રંગમંડપ નૃત્યમંડપ, તથા ત્રણ શિખરે છે. ત્રણ ઘુમટે, બે સિંહનિધ્રા શિખર, તથા આજુબાજુ શણગાર ચોકી, પ્રવેશદ્વાર પર શણપર ચિકી ઇત્યાદિથી આ દેરાસરમણીય બન્યું છે. નૃત્યમંડપમાં આરસના કેરણીયુક્ત ની શું શેભે છે. મંદિર દેવવિમાન જેવું અલૌકિક બન્યું છે. વિ. સં. 2008 ના માહ સુદિ ના પુણ્ય દિવસે આચાર્ય મત્ર શ્રી ચંદ્રસાગરસૂરિજીના શુભ હસ્તે તીર્થાધિપતિ શ્રી. ચંદ્રપ્રભસ્વામીજીને ગાદી પર બિરાજમાન કરવામાં આવ્યા છે. લગભગ 3 પુટની ઉંચાઈવાળા આ પ્રતિમાજી, ખરેખર અદ્દભુત પ્રભાવપૂર્ણ અને પ્રસન્ન મધુર તથા રમણીય લાગે છે. મૂલનાયકની જમણુબાજૂ શ્રીશીતલનાથજી, શ્રીસુવિધિનાથજી, શ્રી સંભવનાથજી, તથા શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજી બિરાજમાન છે. તેમજ ભૂલનાયકની ડાબીબાજુએ શ્રી. મલ્લિનાથજી, શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીજી તથા શ્રી દાદા પાશ્વનાથજી કે જેઓ દોકડીયા પાર્શ્વનાથના નામે પ્રસિદ્ધ છે. વર્ષો પહેલાં આ પ્રભુજીની પલાંઠીમાંથી દોકડીયાનું નાણું દરરોજ નીકળતું હતું. આજે પણ પ્રભુજીની પલાંઠીમાં દેકડે ટેલે દેખાય છે. આ પ્રભુજીની બાજુમાં આદીશ્વર ભગવાન બિરાજમાન છે. મંદિરના ઉપરના માળ પર પાંચ ગભારા છે. વચલા ગભારામાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન આદિ પ્રભુજી બિરાજમાન છે.

Page #50
શ્રી ચંદ્રપ્રભાસપાટણ મહાતીર્થ : હિંદ ભરમાં અદ્વિતીય જિનમંદિર શહેરના મધ બજારના લેવલથી 85 પુટ ઉંચું ત્રણ મજલાનું ભવ્ય શિખરે તથા નવ ગભારા વાળું 100x100 ફુટની લંબાઈ અહોળાઈવાળીજ ગ્યામાં પથરાયેલું આવું ગગનચુંબી વિશાળ જિનમંદિર, સમસ્ત ભારતમાં આ એક અને અદ્વિતીય છે. એમ જોતાં સહેજે જણાઈ આવે છે. આજે હજારો યાત્રિકે આવા મહાપ્રભાવક જિન મંદિરને જોઈ આશ્ચર્ય ચકિત બને છે. આ દેરાસરને તૈયાર કરવામાં લગમગ રૂા. 9-10 લાખનું ખર્ચ થયું છે. અન્ય જિનમંદિરે તથા ધર્મસ્થાને એકજ લતામાં આ સુંદર જિનમંદિરની સાથે અન્ય ચાર જિનમંદિરો આવેલાં છે. શ્રી મલ્લિનાથ ભગવાનનું, શ્રી મહાવીર સ્વામીનું, શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનનું, તથા શ્રી અજિતનાથ ભટનું આમ ચાર મંદિરે છે. સાથે ત્યાં શ્રી સંઘની દેરાસરો તથા ઉપાશ્રયને વહીવટ કરનારી પેઢી છે. બાજુમાં તપાગચ્છ જૈન ઉપાશ્રય છે. જ્ઞાનશાળા, લાઈબ્રેરી, જેન દવાખાનું, ધર્મશાળા, ભોજનશાળા તથા આયંબિલ ખાતું છે. અહિં શ્રાવકની વસતિ લગભગ 125 ઘરની ગણાય, પણ મહોટે ભાગે તેઓ મુંબઈ તથા એડન આદિ દેશપરદેશમાં વ્યાપારા વસવાટ કરીને રહે છે. એમનાથનું એતિહાસિક યાત્રાધામ સૌરાષ્ટ્રના પશ્ચિમદક્ષિણ સમુદ્ર કિનારા પર આવેલાં આ શહે૨માં હિંદભરના હિંદુઓના યાત્રાધામ એમનાથ મહાદેવનું ભવ્ય મંદિર દરિયા કિનારે આવેલું છે. આ મંદિરને ઈતિહાસ હજાર વર્ષ જૂનો છે. દેશ-પરદેશના લાખો માણસો સેમિનાથ મહાદે

Page #51
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : વનાં દર્શને પૂર્વ કાળમાં અહિં ઉતરી પડતાં હતાં. આ સ્થાનને મહિમા અપાર હતે આ યાત્રાધામની જાહેરજલાલીથી આકર્ષાઈને વિ. સં. ૧૦૨૪માં ઠેઠ ગીજનીથી મહમદ ગજની અહિં દેડી આવ્યું હતું. તેણે આ પ્રભાસપાટણ લૂંટયું હતું. આ મંદિરને તેડી પાડયું હતું, બાદ આ મંદિરમાં અનેક જીર્ણોધ્ધાર થયા. છેવટે ભારત સરકારના પુરાતત્વ ખાતા દ્વારા સેમિનાથનાં મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર થયા છે. નવા શિવલિંગની અહિં સ્થાપના કરવામાં આવી છે. દરિયાની બે બાજુએ મેટો બંધ બાંધીને પત્થરની દિવાલ લાખના ખર્ચે કરાવી છે. દેશ-પરદેશથી હજારે યાત્રિકે સોમનાથની યાત્રાએ આવતા રહે છે. આ બધાએ જનેતર પ્રવાસીઓ જ્યારે જેનેનાં વિશાલ તથા ગગનચુંબી શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનાં જિનમંદિરને જુએ છે ત્યારે તેઓ ખરેખર જેનેની ભક્તિ, ભાવના, શ્રધ્ધા તથા ઉદારતાને હૃદયના ભાવપૂર્વક અંજલિ આપે છે. પાટણ શહેરમાં આજે પણ અનેક એતિહાસિક અવશે, પુરાત, શિલ્પ–સ્થાપત્યે સૂકમદ્રષ્ટિએ જેનાર શેધકોને મળી રહે છે. શહેરની મધ્યમાં મુસ્લીમ સમયની જે મજીદ હતી. અને આજે હિંદ સરકારે જેમાં પુરાતત્વ ખાતા દ્વારા સંશોધન વિભાગનું સ્થાપન કર્યું છે. આખું એ મકાન પૂર્વ કાળમાં જેનેનું ભવ્ય જિનમંદિર હતું. પરમહંત કુમારપાળ મહારાજાએ બંધાવેલ બાવન જિનાલય હવાને આ મજીદને માટે સંભવ છે. તેનાં દર્શનીય સ્થાને, શિલ્પ, તથા કેરણું વગેરે પરથી કહી શકાય તેમ છે. અમે પ્રભાસપાટણના ગજેન્દ્રપૂર્ણપ્રાસાદનાં જ્યારે પૂણ્ય દર્શન કર્યા ત્યારે અમને થયું કે, ખરેખર આવા હિંદભરના હિંદુઓના મહાન યાત્રાધામમાં આવું બેન

Page #52
: ઉના, અજારા તથા દીવ : : 47 : મૂન ઉત્કૃષ્ટ શિલ્પ સ્થાપત્યવાળું જિનમંદિર હોવું જોઇએ અને તે જ જૈનધર્મની પ્રભાવના દેશ-પરદેશમાં વધુ વિસ્તૃતપણે ફેલાય એ નિશંક છે. સોમનાથ મહાદેવના મહમદ ગિજનીએ નાશ કરેલા મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર પરમહંત કુમારપાળ મહારાજાએ વિ. સં. 1225 માં કરાવ્યું હતું * 14 ઉનાઃ પ્રભાસપાટણથી સડક રસ્તે 50 માઈલ પર અને રેલ્વે લાઈનમાં વેરાવળથી 60 માઈલ પર ઉના શહેર આવ્યું છે. સૌરાષ્ટ્રના દક્ષિણ ભાગ પર ગિરના નાકા પર આ શહેર વસેલું છે. મસ્પેન્દ્રી નદી ઉનાના પાદરમાં વહી જાય છે. જેના ઈતિહાસમાં ઉના પ્રસિદ્ધ છે. એનું પ્રાચીન નામ “ઉન્નતપુર હતું. વિ૦ ના 16 મા સિકામાં ઉનાની જાહોજલાલી અદ્વિતીય હતી. જગદ્ગુરૂ, મેગલ સમ્રાટ અકબર નરેશ પ્રતિબંધક તપાગચ્છાધિપતિ આચાર્ય ભગવાન શ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મહારાજ પિતાના વિશાલ શિષ્ય-પ્રશિષ્યના પરિવારની સાથે વિ. સં. 1651 તથા પર, આ બન્ને ચાતુમાસમાં અહિં બિરાજમાન હતા. આ સમયે અહિં જેનેની વસતિ સારી હતી ૧૬પર ના ભાદ્રપદ સુદિ 11 ના દિવસે તેઓ શ્રી અહિં કાળધર્મ પામ્યા હતા, જ્યારે તેઓશ્રી માંદગીમાં હતા, અને ઔષધોપચાર કરવાને પણ નિષેધ કર્યો હતું, ત્યારે ઉનાના સંઘમાં એકેએક શ્રાવક, શ્રાવિકાએ પિતે ખાવા-પીવાનું બંધ કર્યું હતું. તેમજ પોતાના ધાવણું બાળકને દુધપાન કરાવવાનું પણ તેમણે બંધ રાખ્યું હતું. છેવટે પૂછપાદ સૂરિજી મહારાજે સંઘના આગ્રહથી ઓષધોપચાર કરવાની હા પાડી હતી. આજે અહિં એક વિશાળ વંડામાં પાંચ દેરાસરે છે. અશિથ મા અતી ઉપર

Page #53
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : મુખ્ય દેરાસરજીમાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાન મૂલનાયક છે. નીચે સુંદર ભેયરૂં છે. ભેંયરામાં અમીઝરા પાર્શ્વનાથજીની પ્રતિમાજી અહજ સુંદર, તથા તેજસ્વી છે. આ દેરાસરની લાઈનમાં બીજા બે દેરાસરમાં શ્રી શાંતિનાથજી ભગવાન તથા શ્રી સંભવનાથજી ભગવાન મૂલનાયક છે. તેમજ વંડામાં પેસતાં જમણે આજુએ ઉંચાણ પર બે દેરાસર છે, તેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા શ્રી નેમિનાથ ભગવાન મૂલનાયક તરીકે બિરાજમાન છે. આ પાંચે દેરાસરે હાલ તે ગામના મધ્યભાગથી છેક છેવાડે અને શ્રાવકેની વસતિથી દૂર છે, પણ પહેલા ત્યાં જેનેની વસતિ વિશેષ હોવી જોઈએ, એમ અનુમાન થાય છે. બજારની મધ્યમાં ઉપાશ્રય, ધર્મશાળા તથા લાઈબ્રેરી આદિ છે. પૂ.પાદ આચાર્ય મહારાજ હરસૂરીશ્વરજી મહારાજના સમયને ઉપાશ્રય છે. ત્યાં તેઓની મૂર્તિ છે. ગામબહાર અજારા બાજુ જવાના રસ્તે નદીના નાકા પર આચાર્ય મહારાજશ્રીના અગ્નિ સંસ્કારની ભૂમિ જે આંબાવાડીયા” ના નામે ઓળખાય છે. તે વિશાળ વાડી અકઅર બાદશાહે શ્રી સંઘને ભેટ આપેલી છે. અત્યારે પણ આને કબજે શ્રી સંઘ હસ્તક છે. આ વાડીમાં હાલ પૂસૂરીશ્વરશ્રીની તેમજ પૂ. આ મઠ શ્રી વિજયસેનસૂરિજી મહારાજ આદિની પાદુકાઓ છે. આ પાદુકાની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૬પ૩ ના કાતિક સુદ 5 બુધવારે અહિં થઈ છે. આજે તે આ દેરીની પછી અનેક દેરીઓ અહિં થયેલી છે. આ રીતે પૂર્વકાળમાં ઉનાની કેટ-કેટલી સમૃદ્ધિ તથા કેટ-કેટલે વૈભવ હતું તેની આ હકીતે સાક્ષી આપે છે. આજે ઉનામાં 30 ઘરે ગણાય છે. અજાર દીવ, તથા દેલવાડાને અને અહિંના જિનમંદિરને વહિ

Page #54
: ઉના અારા તથા દીવ : * 49 H વટ અહિંના સંઘમાંથી અમુક ગૃહની કમિટિ “અજારા પાર્થ નાથપંચતીથી કારખાનું” એ નામથી કરે છે. મહુવાથી પણ રાજુલા થઈ ઉના અવાય છે, ઉના સ્ટેશનથી ગામ મા માઈલ લગભગ થાય છે. 15H અજરાઉનાથી અજારા લગભગ 2 માઈલ થાય છે. અજારા ગામ અત્યારે તદ્દન નાનું 150-200 ઘરની વસતિવાળું ગામડું છે. ગામની બહાર શ્રી અજારા પાર્શ્વનાથનું ભવ્ય દેરાસર તથા વિશાલ ધર્મશાળાઓ છે. સ્થાન ખુબજ રમણીય તથા એકાંતમાં છે. હવાપાણી પણ નિર્દોષ તથા સ્વચ્છ છે. વાતાવરણ આરોગ્યપ્રદ છે. આત્માના ભાવ આરોગ્ય, તથા શારીરિક કે માનસિક સ્વાથ્ય માટે આવાં સ્થાને ખૂબજ ઉપકારી છે. શ્રી અજારા પાર્શ્વનાથ ભગવાનના પ્રતિમાજી અતિ પ્રાચીન છે. ભગવાન શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીને શાસનનાં અયોધ્યાનગરીમાં ઈક્વાકુ વંશમાં અનરણ્ય રાજા થઈ ગયા છે. જેમનું બીજું નામ અજયપાલ હતું. આ રાજાને એક વેળા પૂર્વના અશાતાના ઉદયથી શરીરમાં કેદ્ર, આદિ અનેક રેગો થયા હતા. આથી રાજ્ય છેડીને તે રાજા શ્રી સિદ્ધગિરિ આદિની યાત્રા નીકળ્યા, ત્યાંથી ફરતાં ફરતાં તેઓ અહિં દ્વિપપત્તન-દીવ બંદરે આવ્યા, અને રાજ્ય વસાવી અહિં જ તેઓએ વસવાટ કર્યો. એટલામાં રત્નસાર નામને વ્યાપારી આ રસ્તે થઈ દરિયામાગે વહાણ હંકારી પરદેશ જઈ રહ્યો હતે. દ્વીપ બંદર આવતાં વહાણને ઉપદ્રવે આવવા લાગ્યા, રત્નસાર મૂંઝાયે. ત્યાં અધિષ્ઠાયક દેવે કહ્યું; “અહિં કલ્પવૃક્ષના સંપુ

Page #55
: 50 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ટમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું બિંબ છે. તે અજયપાળ રાજાને આપ જેથી તેના રેગે ટળી જશે.” રત્નસારે દ્વીપપત્તનમાં પ્રભુજીના સમાચાર રાજાને કહ્યા. અજયપાળ ત્યાં આવ્યું, પ્રભુજીના દર્શન કરી તે આનંદ પામે. પ્રભુજીના સ્નાત્રજલથી તેને રોગ ગયે. રાજાએ આ સ્થાને પ્રભુજીનું ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યું અને તેની વ્યવસ્થા માટે દશ ગામ આપ્યાં. ત્યારબાદ આ અજયપાળ(અનરણ્ય) રાજાએ પિતાના પુત્ર અનંતરથની સાથે દીક્ષા લીધી. અજયપાળ રાજાના બીજા પુત્ર દશરથ મહારાજા હતા, જેઓના પુત્ર રામચંદ્રજી, લક્ષ્મણજી, આદિ સુપ્રસિદ્ધ છે. આ પ્રતિમાજીને આ પૂર્વે ધરણેન્દ્ર પિતાના આવાસમાં ૭–લાખ વર્ષ સુધી પૂજ્ય હતા. ત્યાંથી કુબેર દેવ પાસે રહ્યા હતા. બાદ વરૂણદેવ પાસે રહ્યા હતા આજે પ્રતિમાજીને લાલ લેપ કરે છે. દેરાસરને રંગમંડપ તથા પ્રભુજીને ગભારે આ બધું ત્યાંનું વાતાવરણ ખૂબ જ શાંત તથા આત્માને આહાર આપનારું છે. ગામમાં એતિહાસિક પ્રાચીન અવશે ઘણું મળી રહે છે. અત્યાર સુધીમાં આ તીર્થના ચૌદ ઉદ્ધાર થયા છે. ધર્મશાળાની બહાર અજયપાળને જે ચેતરે કહેવાય છે. ત્યાં અમુક ઝાડના પાલાઓ છે, જે અજયપાલના પાલા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. આ વનસ્પતિને ગમે તેવા ઘા પર બાંધવાથી તરત રૂઝ આવે છે. અહિં આજુબાજુ વા ઘણી છે. દેરાસરમાં જુના સમયને ઘંટ વગેરે પ્રાચીન અવશેષ છે. ઘંટ ઉપર સંવત-૧૦૩૪ ને ઉલેખ આવે છે. મંદિરમાં પૂ. આનંદવિમલસૂરિજી આદિની પાદુકાઓ છે. 16H દેલવાડા. અજારાથી બે માઈલ પર દેલવાડા ગામ છે. અહિં બ્રાહ્મણે.

Page #56
? દીવ તથા જામનગર : : પી : કપાળે આદિની વસતિ છે. આ બધા પહેલા જેને હતા. આ કપિલના પૂર્વજોએ બંધાવેલું નાનું જિનમંદિર અહિં છે. મૂળનાયક શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથજી છે. બાજુમાં ધર્મશાળા છે. ગામમાં જેનનું એકેય ઘર નથી. - 17: દીવઃ અજારાથી લગભગ 7 માઈલ દીવ બંદર થાય છે. આ નગર પ્રાચીન છે. આનું જૂનું નામ દ્વિીપપત્તન કહેવાય છે, અજયપાલરાજાના સમયમાં પણ આ નગર હતું. આ શહેર હાલ પિટું ગીઝના કબજામાં છે. પૂર્વકાલમાં અહિં જેનેની વસતી ઘણું હતી. જૈન સંઘને વૈભવ અહિ ખૂબ જ હતું. દીવના સંઘે શ્રી સિધ્ધાચલજીની યાત્રાને સંઘ કાઢયે હતું, અને વિ. સં. ૧૬પ૧ માં પૂપાદ જગદ્ગુરૂ હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજને ચાતુર્માસની વિનંતિ કરી હતી. આજે મૂર્તિપૂજક જૈનનું ઘર અહિં એકેય નથી. સ્થાનકવાસી 12-15 ઘરો છે. કપલની તથા સેરઠ વાણિયાઓની વસતિ છે, પણ આ બધા એડન, આફ્રિકા તેમજ મુંબઇ વગેરે સ્થાનમાં રહે છે. અહિં તે માનવવસતિ પણ બહુ ઓછી છે. બહસ્કલપસૂત્રમાં પણ દીવબંદરને ઉલ્લેખ આવે છે. દીવ આવવા માટે દેલવાડાથી ઘેઘલા સુધી સડક છે. બાદ દરિયાની ખાડી નાવ દ્વારા ઉલ્લંધીને દીવમાં જવાય છે. દીવમાં નવલખા પાર્શ્વનાથનું જિનમંદિર છે. બાજુમાં શ્રી નેમિનાથજી અને શ્રી શાંતિનાથજીનાં બે દેરાસરો છે. મૂલનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથજીના પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા રમણીય છે. શ્રી નવલખા પાશ્વનાથજીને નવલખે હાર તથા નવલખે મુગુટ ચઢતા હતા. એ પ્રૉષ ચાલ્યા આવે છે. ચેકમાં ધર્મશાળા તથા ઉપાશ્રય છે,

Page #57
: ૫ર : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : મેર દરિયે છે, અને વચ્ચે કંપની જેમ આ શહેર વસેલું હેવાથી આનું પ્રાચીન નામ બદ્વીપ' કહેવાતું, તે આજે દીવ તરીકે આ ગામ ઓળખાય છે. પિટુગીઝના મકાને, કિલ્લાઓ તથા તેની સરકારી કચેરીઓ વગેરે અહિં વિશેષ જોવા મળે છે. અહિં કુમારપાળ મહારાજાએ શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યાને ઈતિહાસમાં ઉલ્લેખ મળે છે. ઉનાથી 8 માઇલ, અજારાથી 6 માઈલ અને દેલવાડાથી આ શહેર 5 માઈલ સીધી સડકે જવાય છે. ઉનાથી કોડીનાર રર માઈલ છે. જ્યાં પહેલાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું મંદિર હતું. નેમિનાથ ભગવાનના અધિષ્ઠાયિકા દેવી અંબિકા પૂર્વભવમાં અહિંના હતાં. આજે આ તીર્થ ભુરછેદ પામ્યું છે. 18: જામનગરઃ મય સૌરાષ્ટ્રના કે રાજકેટથી પ૦ માઈલ પર દરિયાના પ્રદેશથી નજીકમાં જામનગર શહેર આવેલું છે. સૌરાષ્ટ્રના હેટા મહટા શહેરમાં જામનગરની ગણના થાય છે. નવાનગર સ્ટેટની મુખ્ય રાજધાનીનું શહેર આ ગણાય છે. અહિં તીર્થસ્થાન જેવા ભવ્ય જૈનમંદિર છે. આ શહેર વિસં. ૧૫૯૬માં જામરાવળે સ્થાપ્યું. આજે 14 જિનમંદિર અહિં છે. મુખ્ય બજાર વચ્ચે આપણાં જિનમંદિરે એવાં લાગે છે કે ઘડીભર આપણે શ્રી શત્રુંજયગિરિરાજની ટૂંકમાં ઉભા છીએ. એ ભાસ થાય, એમાં શ્રી શાંતિનાથજીનું મંદિર એવાં ભવ્ય વિશાલ રંગમંડપવાળું છે, તેમજ શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું ચોરીવાળું દેરાસર પણ વિશાળ છે. આ બન્ને દેરાસરે બાવન જિનાલયવાળાં છે.

Page #58
રાજકેટ અને વઢવાણ : : 53 : આ દેરાસરો પ્રાચીન છે. રાયસી શેઠ તથા વર્ધમાન શેઠે આ દેરાસરે બંધાવેલાં છે. તેના શિખરે ગગનચુંબી છે, તે સિવાય શેઠના દેરાસર તરીકે ઓળખાતું પ્રાચીન શ્રી આદીશ્વરજીનું, દેરાસર, ભ, ધર્મનાથજીનું, ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીજીનું, શ્રી શાંતિનાથજીનું, આદિ દેરાસરે છે. તેમજ દેવબાગ, લક્ષ્મી જૈન આશ્રમ, શાંતિભવન પુલીબાઈને ડેલે આદિ ઉપાશ્રય તથા જ્ઞાનમંદિરથી જામનગર ખરેખર તીર્થભૂમિ જેવુ રળીયામણું લાગે છે. આયંબિલખાતું, ભેજનશાળા આદિની વ્યવસ્થા છે. શહેર બહાર પ્લેટમાં દેરાસર છે. શેઠ પોપટલાલ ધારસી સંઘવીની જેન બોડીગમાં પણ દેરાસર છે. શાંતિભુવનમાં પણ સુંદર દેરાસર છે. ધેટ મૂળ પૂજેનેની વસતી 3500 ઉપર જનસંખ્યાની ગણાય. જામનગરની આજુબાજુ જામવણથલી, ધ્રોલ, જામ કંડોરણા, ટંકારા, લતીપર વગેરે ગામમાં પણ સુંદર દેરાસરે છે. ગેડલ, ધોરાજી તથા મોરબીમાં પણ ભવ્ય દેરાસરે, ઉપાશ્રયે તેમ જ શ્રાવકની વસતિ સારી છે. જામનગરથી બેડીબંદર 3 માઈલ થાય. સૌરાષ્ટ્રનું મોટું બંદર આ ગણાય છે. આ સિવાય અમરેલી, ચીત્તળ, જેતપુર, વાંકાનેર ઈત્યાદિ સ્થળોમાં જેની વસતિ તથા જૈનમંદિર વગેરે ધર્મસ્થાને છે. 19 રાજકેટ અહિં સુંદર ઉપાશ્રય રૂા. ર લાખના ખર્ચે તૈયાર થયું છે, જે સૌરાષ્ટ્રમાં અદ્વિતીય છે. દિન-પ્રતિદિન શહેરની જેન વસતિમાં વધારે થતાં, માંડવી ચેકમાં આવેલું જૂનું ભ૦ શ્રી સુપાર્શ્વનાથ સ્વામીનું દેરાસર ન્હાવું પડે છે, આથી વિશાળ અને ભવ્ય જિન મંદિર ત્યાં થઈ રહ્યું છે. એકજ સ્થાને આયંબીલ ખાતું, પાઠ

Page #59
: 54 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : શાળા તથા જૈનમંદિર આવેલ છે. સદરમાં શ્રી ચમનલાલ મણિયારે બંધાવેલું સુંદર શિખરબંધી ગેડી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. જેને વહિવટ શ્રી સંઘ કરે છે. જ્યુબીલી બાગની સામે શેઠ છોટુભાઈ પટ્ટણીનું ઘર દેરાસર રમણીય છે. જેમાં મૂળનાયક ભ. શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી બિરાજમાન છે. ભ. શ્રી મહાવીર દેવનાં જીવનપ્રસંગેના સુંદર ચિત્રો વગેરેથી મંદિર દર્શનીય લાગે છે. અહિંથી વઢવાણ જતાં રસ્તામાં પણ મૂળી, ચોટીલા વગેરે વસતિવાળા અને ઉપાશ્રય, જૈન મંદિરો વગેરેથી શનિત સ્થળ છે. સૌરાષ્ટ્રમાં જનસંખ્યામાં મોટું આ શહેર છે. ધે મૂ પૂ. જેની વસતિ અહિં પ૦૦ ઘરની ગણાય છે. 20 વઢવાણ: ઝાલાવાડની ભૂમિના નાકારૂપ વઢવાણ શહેરમાં આપણું પ્રાચીન જિનમંદિર છે. મંદિર રમણીય તથા આલિશાન છે. રંગમંડપ વિશાલ છે. મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાન છે, બાવન જિનાલયવાળું આ દેરાસર છે. તેની જોડે ભ૦ શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુનું નવું પણ ભવ્ય જિનમંદિર છે, તેમજ લાખુપાળ પાસે પાશ્વનાથભગવાનનું મંદિર છે, અને એક દેરાસર પેળીપળના નાકે ભ૦ શ્રી શીતળનાથજીનું છે. તદુપરાંત ગામ વચ્ચે ખાજાવ સહિં નામનું સુંદર મંદિર પૂર્વ કાળમાં હતું જે મુસલમાન રાજ્યમાં મજીદ બની ગયેલ છે. આજે પણ શહેરના ચોકમાં હયાત છે. શેઠ જીવણભાઈ અબજીનું એક ઘર દેરાસર છે. સવેગી ઉપાશ્રય તેમજ અન્યાન્ય ઉપાશ્રયે તથા જ્ઞાન ભંડારે, આયંબિલખાતું વગેરેથી શહેર રળીયામણું લાગે છે. ગામ

Page #60
રાજકેટ જાણ શહેરમાં એકવીએ અહિ થઈ અને સભામાં છે. ગામના બહાર ભેગાવાને નાકે શ્રી વીર પ્રભુનું શૂલપાણિયક્ષના ઉપસર્ગનું સ્થાપના તીર્થ છે. ભગવાન મહાવીર દેવને શૂલપાણિયક્ષે ઉપદ્રવ કર્યો હતે. તે વર્ધમાનપુર તે હાલ બિહાર પ્રદેશમાં છે. ગામના નામની સામ્યતાથી ઘણાને ભ્રમ થઈ જ સંભવિત છે. રા'ખેંગા ની સ્ત્રી સતી રાણકદેવીએ અહિં અગ્નિપ્રવેશ કર્યો હતે. વઢવાણ શહેરમાં જેનેની વસતિ રર૦૦ લગભગ ગણાય. અહીંથી નજીકમાં શીયાણું ગામ છે. જ્યાં સંપ્રતિ મહારાજાના સમયનું ઐતિહાસિક પ્રાચીન મંદિર છે. પ્રભુજીની મૂર્તિ ભવ્ય છે. આ મંદિરને જીર્ણોધ્ધાર થયે છે, અને મંદિર તીર્થ જેવું બન્યું છે. વઢવાણથી 3 માઈલ પર સુરેન્દ્રનગર શહેર છે. જે પહેલાં વઢવાણ કેમ્પ તરીકે ઓળખાતું હતું. અહિં બજાર વચ્ચે વિશાળ જગ્યામાં શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું ભવ્ય દેરાસર છે. દેરાસરજીમાં 23 દેરીઓ થઈ છે. અને જગ્યા વિશાલ બની છે. તેમ જ આયંબીલખાતું છે. શેઠ પાનાચંદ ઠાકરશી જૈન બેડીંગમાં પણ શ્રી પાર્શ્વ નાથજીનું દેરાસર છે. અહિં જૈનેની વસતિ 2500 ગણાય છે. અહીંથી આજુબાજુ જોરાવરનગર, ધ્રાંગધ્રા હળવદ રાજસીતાપર, લખતર આ ગામમાં દેરાસર. ઉપાશ્રયે વગેરે છે. અહિંથી 15 માઈલ દૂર લીંબડી પ્રાચીન જનપુરીરૂપ શહેર છે, બજારમાં સ્થા મેટાબજારમાં ભ. શ્રી શાંતિનાથજીના મંદિરે છે. આ બે દેરાસર ઉપરાંત બેડંગમાં પણ શાંતિનાથજીનું શિખરબંધી દેરાસર છે. બજારના દેરાસરની ઉપર પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતને વિશાલ જ્ઞાનભંડાર છે. જે સમસ્ત સૌરાષ્ટ્રમાં અદ્વિતીય ગણાય છે. લીંબડીમાં 1600 જઈનેની વસતિ ગણાય છે. લીંબડીની બાજુમાં બેટાદ, ચૂડા, રાણપુર, ધોલેરા, ધંધુકા આદિ દેરાસર

Page #61
: 56 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ ઉપાશ્રયેથી યુક્ત જેની વસ્તીવાળા ગામે છે. ઉપસંહાર સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશના મુખ્ય મુખ્ય તીર્થો, તથા શહેરનાં જિનમંદિરે આદિનું ટુંક આલેખન અહિં પુરું થાય છે. શક્ય કાળજીપૂર્વક આ વર્ણનને સંપૂર્ણ પ્રમાણિક બનાવવા માટે પૂરતે પરિશ્રમ લીધે છે. ટૂંકમાં બધું વર્ણન ન આવી શકે, છતાં જ્યાં જ્યાં જરૂરી લાગ્યું, ત્યાં વિસ્તારપૂર્વક લખ્યું છે. આ રીતે સૌરાષ્ટ્રના પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થોનું વર્ણન વાંચી સહુ કે ધર્માનુરાગી આત્માએ યાત્રાને લાભ પ્રાપ્ત કરે!

Page #62
2: કચ્છ; કચ્છ ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રની સાથે સંકળાઈને જોડાયેલે પ્રદેશ છે. એ દ્વીપકલ્પ જે મને હર પ્રદેશ છે. જેનેની વસતિ ત્યાં સારા પ્રમાણમાં છે. કચ્છના ગામડે-ગામડે ભવ્ય, આલિશાન તથા રમણીય જિનમંદિર છે. જોકે ભદ્રિક, સરળ તેમજ ખેતી આદિને વ્યવસાય કરનાર છે. આજે તે હજારે કચ્છીભાઈઓ મુંબઈ, મદ્રાસ, કે ચીન, કલકત્તા આદિ દેશ-પરદેશમાં વ્યાપાર વ્યવસાય માટે જઈ વસ્યા છે. 1, ભદ્રેશ્વરજી કચ્છનું પ્રાચીન તથા ઐતિહાસિક જેન તીર્થ ભદ્રેશ્વર છે. આજથી લગભગ 2400 વર્ષ પહેલાં અહિં ભદ્રાવતી નામની એતિહાસિક નગરી હતી. ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના નિવાણ બાદ 23 મા વર્ષે શ્રી દેવચંદ્ર નામના ધનાઢ્ય શ્રાવકે અહિં ભવ્ય જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું અને ગણધર ભગવાન શ્રી સુધર્માસ્વામીએ તેની અંજનશલાકા (પ્રાણપ્રતિષ્ઠા) કરાવેલ. મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમાજી ત્યાં સ્થાપિત કર્યા હતા. બાદ આ મંદિરને ઇતિહાસ મળતું નથી. પણ કુમારપાળ મહારાજાએ અહિંના મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું, અને વિ. સં. 1315 માં દાનવીર જગડુશાહે આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું. આ હકીકતને લેખ આજે પણ ત્યાંના મંદિરના સ્થંભ પર કેરેલે વિદ્યમાન છે. મહાશ્રાવક ઉદારદિલ, જગડુશા આ ભદ્રાવતી નગરીના નિવાસી હતા. - ભદ્રાવતી તે કાળે બંદર હતું. અનેક દેશ-પરદેશના વહાણ આ બંદરે લંગરતા. જગડુશાને પરદેશમાં મોટે વ્યાપાર ચાલતે

Page #63
: 58 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : હિતે. સં. 1315 ના દુષ્કાળમાં એમણે જે સખાવતે કરી છે, તે ઈતિહાસના પાનાઓ પર અમર થઈ ચૂકી છે. ત્યારબાદ આ નગરીને ભંગ થયે, અને મંદિરને નાશ થયે. એટલે મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ ની પ્રતિમાજી કેટલાક સમય સુધી સંઘને ન મળ્યાં, આથી વિસં. 1622 માં શ્રી સાથે મંદિરને જીર્ણોધ્ધાર કરી મૂલનાયક તરીકે શ્રી મહાવીરસ્વામીજીને બિરાજમાન કર્યા. આ પ્રતિમાજી પણ પ્રાચીન છે, અને વિ. ના 7 મા સૈકામાં અંજનશલાકા થયેલાં છે. પાછળથી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં પ્રાચીન બિંબ સંઘને પ્રાપ્ત થયાં. દેરાસરની બાજુની દેરીમાં તેમને બિરાજમાન કર્યા. ત્યારબાદ નગરને ધીરે ધીરે વ્યાપાર ઘટતાં જેનેની વસતિ ઘટતી ગઈ. હાલ જે મંદિર છે, તેને જર્ણોદ્ધાર વિ. સં. 1939 ના મહા સુદિ 10 ના થયે છે. મંદિર બાવન જિનાલયનું અતિશય અદભુત તથા ભવ્ય છે. 450 ફુટ લાંબા-પહેલા ચેકની વચ્ચે આ મંદિર આવેલું છે. મંદિર લગભગ 40 ફુટ ઉંચું છે, 1480 પુટ લંબાઈ પહેળાઈવાળું આ દેરાસર રમણીય લાગે છે. મંદિરને રંગમંડપ વિશાળ છે. આ દેરાસરજીમાં 218 થંભે છે. મંદિરની બન્ને બાજુ અગાશી છે. પ્રવેશદ્વાર સુંદર કારીગરીવાળું છે. મંદિરમાં સુંદર ચિત્રકામ છે. મૂળ ગભારામાં આરસના ત્રણ પ્રતિમાજી છે. અન્ય પાષાણુના લગભગ 184 અને ધાતુના 30 લગભગ પ્રતિમાજી છે. જે સંપ્રતી મહારાજા તથા કુમારપાળ રાજાના સમયનાં છે. આ મંદિરને વિ. સં. 1682 માં શેઠ વર્ધમાન શાહે જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યાને ઉલ્લેખ મળે છે. અહિં દર વર્ષે ફાગણ સુદિ 3-4-5 ને મેળે ભરાય છે અને વજ

Page #64
કચ્છનાં જૈનતીર્થ : : 57 : ચઢાવવામાં આવે છે. ધર્મશાળા ચારે બાજુએ વિશાળ છે. વિ. સં. 1983 માં પાટણ નિવાસી સંઘવી શેઠ નગીનદાસ કરમચંદે ભદ્રેશ્વરને ઐતિહાસિક સંઘ કાઢયું હતું, ત્યારથી આ તીર્થ વધુ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું. હાલ જેન ભેજનશાળાની અહિં વ્યવસ્થા છે. મંદિરને વહિવટ શેઠ વર્ધમાન કલ્યાણજીના નામથી કચ્છના પ્રતિષ્ઠિત સદ્દગૃહસ્થ કરે છે, વસહીગામ અહિંથી પૂર્વમાં વ્યા માઈલ પર છે, ત્યાં જગશાહના સમયનાં વાવ, મહેલ, ઈત્યાદિ અનેક અવશેષે મળે છે. દેરાસરમાં ચિત્રકામ સુંદર અને આકર્ષક છે. 2, અંજાર ભદ્રેશ્વરજી તીર્થની યાત્રાએ આવનાર યાત્રિકોને અંજાર થઈને ભદ્રેશ્વરજી જવાય છે. અંજાર જવા માટે પાલણપુરથી ડીસા રેલ્વે લાઈનમાં કંડલા-ગાંધીધામ થઈને જવાય છે. અંજા થી 15 માઇલ ભદ્રેશ્વરજી થાય છે. અહિં ત્રણ દેરાસરે છે. છેલ્લા વિસં. 2012 ના અષાડ સુદિ 14 ના થયેલ ધરતીકંપમાં અંજારને ખૂબ નુકશાન થયેલું, તેમાં અંજારના દેરાસરેને. પણ નુકશાન થયેલું. અહિં જેની વસતિ છે. દેરાસર તથા ઉપાશ્રય પણ છે. ત્રણે દેરાસરે શિખરબંધી છે. ત્રણેમાં કાચનું કામ સારું છે. શ્રી સુપાર્શ્વનાથજી, શ્રી શાંતિનાથજી તથા શ્રી વાસુપૂજ્યસ્વામી મૂલનાયક છે. 3; મુદ્રા, મુદ્રાને કચ્છનું પારિસ કહેવાય છે. જેના અહિં 200 ઉપર ઘરે છે. ભવ્ય ચાર જિનમંદિરે છે. ભ૦ શ્રી શીતલ

Page #65
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : નાથજીનું દેરાસર વિમાન આકારનું છે. સુંદર કેરણું છે. ગામ બહાર શ્રી અમીઝરા પાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર છે. અને બીજા બે દેરાસરમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦ તથા શ્રી મહાવીરસ્વામીજી મૂળનાયક છે. 4; માંડવી કચ્છનું મુખ્ય બંદર માંડવી ગણાય છે. માંડવીમાં 800 ઉપરાંત શ્વે. મૂળ પૂજક જૈનેનાં ઘરે છે. છ ભવ્ય જિનાલયે છે. વાણીયા ફળીમાં શ્રી મહાવીરસ્વામીનું દેરાસર છે. પાટલા બજારમાં બે દેરાસરે છે. જેમાં શ્રી ધર્મનાથજી તથા શ્રી શીતલનાથજી મૂલનાયક છે. બીજા બે વેરા બજાર અને દાદાની દેરી પાસે છે. કાંઠા ઉપર દેરાસર છે. પાઠશાળા-ઉપાશ્રયે વગેરે બધું અહિં છે. કચ્છનું જ્યારે રાજ્ય સ્વતંત્ર હતું, ત્યારે તેનું પાટનગર ભુજ હતું. શ્વેટ મૂત્ર પૂજકના 200 ઘરે લગભગ છે. અહિં ત્રણ દેરાસરે છે. મૂળનાયક શ્રી આદિનાથ ભ૦, શ્રી શાંતિનાથજી ભ૦ તથા શ્રી પાર્શ્વનાથજી ભ૦ છે. સ્ટેટ વખતના અનેક મકાને છે. ગાંધીધામથી ભુજ જવા માટે રેલ્વે છે. માંડવી આદિ જવા માટે અહિંથી મેટર બસે દડે છે. ચાંદીના વાસણની અહિંની કારીગરી પ્રસિદ્ધ છે. 6 સુથરી કચ્છ ત્રણ પ્રદેશમાં વહેંચાયેલ છે. કંકી, અભડા અને વાગડ, તેમાં સુથરી અભડાસામાં ગણાય છે. અભડાસાની પંચ

Page #66
કચ્છનાં જૈનતીર્થો : : 6 : તીથમાં સુથરી તીર્થ ગણાય છે. અહિં . મૂત્ર પૂ૦ જૈનેના 200 ઘરે છે. 6 ઉપાશ્રયે, 1 જૈન ધર્મશાળા છે. શ્રીધૃતકલેલ પાર્શ્વનાથજીનું મંદિર ભવ્ય છે. મલનાયક પ્રતિમાજી ચમત્કારી છે. પ્રતિમાજી ભવ્ય છે. મંદિરની બાંધણી સુંદર છે. માંડવીથી સુથરી 29 માઈલ છે. સમગ્ર કચ્છ પ્રદેશમાં આ તીર્થને મહિમા ઘણે છે. 7; જખો સુથરીથી 20 માઈલ પર જ આવેલું છે. ધેટ મૂહ જેનેના ર૦૦ ઘરો છે. જે તે વ્યાપાર વ્યવસાય માટે કરછમાંથી મુંબઈ, કલકત્તા, મદ્રાસ, ખાદેશ, મધ્યપ્રાંત કર્ણાટક આદિ પ્રદેશેમાં હજારો કચ્છી ભાઈઓ રહે છે. એટલે વસતિની ગણત્રીનું ધારણ સામાન્ય રીતે અનિશ્ચિત કહેવાય. એક વિશાળ વંડામાં ઉચા શિખરવાળાં નવ દેરાસરે છે, જે જુદા-જુદા ભક્તિભાવિત ઉદારદિલ ધર્માત્માઓએ બંધાવેલ છે. આમાં મુખ્ય મંદિર શેઠ જીવરાજ રતનશીએ વિ. સં. 1905 માં બંધાવેલ છે, જે ઉપરથી આ નવે દેરાસરો શ્રી રત્ન ટુંકના નામથી પ્રસિધ્ધ છે. આ મંદિરમાં મૂલનાયક ભ૦ શ્રી મહાવીર સ્વામીજી છે. આ મંદિરને 20 શિખરે છે. મંદિર વિશાળ અને ગગનચુંબી છે. મંદિરમાં પ્રતિમાજીને પરિવાર ઘણો છે. 126 પાષાણુના અને 20 ધાતુના પ્રતિમાજી છે. સિવાય બે સ્ફટિકના તથા એક સુવર્ણના 12 તેલાના પ્રતિમાજી છે. 8: નળીયા જખૌથી 16 માઈલ દૂર નળીયા આવેલું છે. બજારમાં

Page #67
: 62 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : વિશાલ જિનમંદિર છે, જે સિધ્ધગિરિજી ઉપર દેરાસર બંધાવનાર અને ધર્મશાળા બંધાવનાર શેઠ નરશી નાથાનું બંધાવેલું છે. તેમની જન્મભૂમિ આ ગામ છે. ગામમાં ધર્મશાળાઓ, જ્ઞાનશાળા, બાલાશ્રમ, પુસ્તકભંડાર ઈત્યાદિ છે. આ વિશાલ ગગનચુંબી જિનમંદિરમાં મૂળનાયક શ્રી ચંદ્રપ્રભપ્રભુજી બિરાજમાન છે. પાલીતાણામાં નરશી નાથાની ધર્મશાળામાં તથા ઉપર સિધ્ધગિરિજીમાં પણ તેમણે બંધાવેલ દેરાસરમાં મૂલનાયક શ્રી ચંદ્રપ્રભપ્રભુજી છે, આ દેરાસરને 16 શિખરે તથા 14 રંગમંડપથી શણગારેલું છે, તેની તેને શેભા અપાર છે. આ મંદિર વિ. સં. 1897 માં બંધાવેલું છે, અહિં 110 પાષાણુના, ધાતુના 26, ચાંદીના 39 ચંદનના 2, ઈત્યાદિ મળી 177 પ્રતિમાજી છે. મુખ્યમંદિરની બાજુમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે તેની બાજુમાં શેઠ નરશી નાથાના સુપુત્ર શેઠ હરભમ નરશીએ વિ. સં. 1918 માં શ્રી અષ્ટાપદજીનું અદ્વિતીય દેરાચર બંધાર્વેલું છે. 0 મૂઠ પૂજેનેનાં ર૬૦ ઘર ગણાય છે. 9; તેરા નળીયાથી 18 માઈલ દૂર તેરા આવેલું છે. વિશાળ ધર્મશાળા, મહાજનવાડી, કન્યાશાળા ઈત્યાદિ અહિં છે. બે ભવ્ય જિનમંદિરે છે, તેમાં બજારમાં આવેલું શ્રી જીરાવલા પાનાથજીનું મંદિર મુખ્ય છે. મંદિરને નવ શિખરે છે. ભવ્ય તથા શેભાયુક્ત છે. મંદિરની આસપાસ માટે એક છે. અહિં પાષાથના પ૭, ધાતુના 21, ચાંદીના 32, એમ કુલ 110 પ્રતિમાજી છે. 74 સિધ્ધચકજી છે. જેમાં 8 સેનાના છે. આ મંદિર વિ. સં. 1915 માં બંધાવેલ છે. આ મંદિરની સામે શ્રી શામ

Page #68
કચ્છનાં જૈનતીર્થો : : 63 : લીયા પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું મંદિર છે. જે લગભગ 300 વર્ષ જૂનું છે. મંદિરના રંગમંડપમાં કાચનું સુંદર ચિત્રકામ છે, મંદિરમાં 13 પ્રતિમાજી છે, જેમાં સેનાના બે પ્રતિમાજી છે. વેટ મૂડ પૂજેનેના 100 ઘરે અહિં છે. 106 કેકારા તેરાથી 12 માઈલ દૂર કઠારા ગામ છે. જે શ્રી સિધ્ધગિરિજી તીર્થમાં શેઠ નરશી કેશવજીની ટુંકના નામથી તેમ જ શેઠ કેશવજી નાયકની ટુંકના નામથી બન્ને દેરાસર અને શેઠ નરશી કેશવજીની ધર્મશાળા સુપ્રસિધ્ધ છે, તે શેઠ નરશી કેશવજી નાયકની જન્મભૂમિ આ ગામ છે. અહિં ૭પ ઘરે છે. એક વિશાલ ધર્મશાળા યાત્રિકો માટે છે. ગામના મધ્યભાગમાં મહાન ગિરિ જેવું ભવ્ય મંદિર અહિં છે. સમગ્ર કચ્છમાં આ મંદિરની વિશાળતા અને ભવ્યતા અદ્વિતીય છે. બાર ઉન્નત શિખરેથી મંદિર મોટા પહાડ જેવું લાગે છે. મંદિરની લંબાઈ– પહોળાઈ 7864 ફીટની છે, અને ઉંચાઈ 74 ફીટની છે. મૂલ ગભારામાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન મૂલનાયક છે. મંદિરમાં કાચનું કામ ભવ્ય છે. આ મંદિર વિ. સં. ૧૯૧૮માં બંધાવેલ છે. શેઠ કેશવજી નાયક તથા તેમના ભાઈ શેઠ વેલજી મલું, અને શેઠ શિવજી નેણશી–ત્રણે ધર્માનુરાગી ઉદારદિલ ભાઈઓએ, 16 લાખ કેરીના ખર્ચે આ ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યું છે. * 11H કટારીયા ડીસાથી ગાંધીધામ જતી ડીસા-કંડલા, રેલ્વેના લાકડીયા સ્ટેશનથી લગભગ 4 માઈલ પર કટારીયા આવેલું છે. આ ગામ પણ જગડૂશાહના સમયનું છે. જગડુશાહને મહેલ પણ અહિં

Page #69
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : હતે. અહિ જેનેની ખાસ વસતી નથી. અહિં ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવની સુંદર મૂર્તિ છે. જેની પૂ આ૦ મશ્રી વિજયસિંહસૂરીશ્વરજી મહારાજના શુભ હસ્તે આજ ગામમાં વિટ સં૦ 1686 ના વૈશાખ સુદિ ત્રીજના અંજનશલાકા થયેલ છે. વિ. સં. 1978 ના ત્યારબાદ શેઠ વર્ધમાન આણંદજીએ જીર્ણોદ્ધાર કરાવી સુંદર અને ભવ્ય શિખરબંધી જિનમંદિર કરાવ્યું છે. અહિં જેન બેડી"ગ છે. સૌરાષ્ટ્રથી કચ્છમાં આવવા માટે મેરબીથી 30 માઈલ પર ઉત્તર દિશામાં આવેલ વેણાસરથી રણ ઉતરીને માણુ, થઈ કટારીયા જવાય છે. ઉપસંહાર : સમગ્ર કચ્છમાં અભડાસા, કંઠી તથા વાગડ એ પ્રદેશના 146 લગભગ ગામમાં ર૦૦ લગભગ જિનમંદિર છે, ઉપરોક્ત પ્રસિદ્ધ ગામે સિવાય ભચાઉ, ભુજપુર, બિદડા, નાની ખાખર, નાના-મોટા આસંબીયા, કોડાય, લાયજા, ડુમરા, મંજલરેલડીયા, નાગલપુર, સાંધાણ કે જ્યાં મુંબઈ–ભાયખાલાના દેરાસર જેવું ભવ્ય દેરાસર છે. જેમાં 102 પાષાણના પ્રતિમાજી અને 58 ધાતુના પ્રતિમાજી છે. આ ગામ કેકારાની નજીક છે, વાગડમાં સાંતલપુર કે જે ડીસા-કંડલા રેલ્વેમાં સ્ટેશન છે, અહિં 4 દેરાસર છે. 200 જેને છે. આધઈ, મનફરા, લાકડીયામાં પણ સુંદર દેરાસરે છે. અને હજારે જેનેની વસતિ છે. આ બધાં સ્થલે યાત્રા કરવા એગ્ય છે.

Page #70
3: ગુ જ રા તે. 16 શખેશ્વરજી ગૂજરાતમાં આવેલું પ્રભાવશાલી પ્રાચીનતમ તીર્થ શ્રી શંખેશ્વરજી, ભારતભરના જૈનેમાં મહામહિમાવંતું તથા અતિશય શ્રદ્ધાપૂર્ણભાવે મનાતું આવ્યું છે. મહેસાણા જંકશનથી મણુંદરોડ થઈ હારીજ જતી લાઈનમાં છેલ્લા હારિજ સ્ટેશનથી 15 માઈલ પર આ પ્રસિદ્ધતીથ આવેલું છે. ભ૦ શ્રી નેમિનાથ સ્વામીના ગૃહસ્થકાલમાં કૃષ્ણ વાસુદેવ અને જરાસંધ પ્રતિવાસુદેવનું યુદ્ધ આ સ્થલે ખેલાયું હતું. જરાસંઘે ફેંકેલી જરાવિદ્યાના ઉપદ્રવથી જ્યારે કૃષ્ણવાસુદેવનું સમગ્ર સૈન્ય મહાવ્યથાના ભારથી વ્યાત બન્યું, ત્યારે ભગવાન શ્રી નેમિનાથપ્રભુના ઉપદેશથી કૃષ્ણ વાસુદેવે અમને તપ કરી, ધરણંદ્રને પ્રસન્ન કરેલ. ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનાં પ્રાચીન જિનબિંબને ધરણેકે તે સમયે આ સ્થાને પ્રગટ કરેલ. આ પ્રભુજીનાં સ્નાત્રજલને છાંટવાથી કૃષ્ણ વાસુદેવનું સમગ્ર સૈન્ય જરાના ઉપદ્રવથી વિમુક્ત થયું. આજ હકીકત શ્રી શત્રુંજય માહાત્મ્યમાં આવે છે, જેમાં પદ્માવતી પ્રગટ થયાને ઉલ્લેખ છે. પણ એ સંભવે છે કે, ધરણેને ઉદ્દેશીને કરાયેલ તપમાં ધરણેન્દ્રનાં સ્થાને પદ્માવતી આવ્યા હોય, આ સિવાય સમગ્ર હકીકત એક સરખી મળે છે. કૃષણ વાસુદેવે ત્યાર બાદ અહિં વિશાલ ગગનચુંબી જિનમંદિર તૈયાર કરી, પ્રભુજીની સામે પોતાની મૂર્તિ સ્થાપી. એક નગર આ મંદિરના વ્યવસ્થા ખર્ચ માટે કાવ્યું. હાલ વિદ્યમાન પ્રભુજી અતિશય પ્રાચીન તથા પ્રભાવિક

Page #71
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : છે. ગઈ ચેવીસીના નવમા તીર્થકર શ્રી દાદર સ્વામીનાં શાસનમાં અષાઢી શ્રાવકે આ પ્રતિમાજીને ભરાવ્યાં છે, ત્યારબાદ સૌધર્મ દેવલેકમાં, સૂર્યવિમાનમાં, આમ ઉત્તરોત્તર પહેલાં, બીજા, દશમા અને બારમા દેવલેકમાં, લવણસાગરમાં, ભવનપતિ વ્યંતરના આવાસમાં આ રીતે પૂજાયા બાદ ધરણેન્દ્રના આવાસમાં રહ્યા હતા. ધરણેન્દ્ર નમિ-વિનમિને આપ્યા હતા. તેમણે યાજજીવ પૂજ્યા બાદ ચંદ્રપ્રભસ્વામીના શાસનમાં ગિરનારની 7 મી ટુંકમાં સૌધર્મેન્દ્ર આ પ્રતિમાને સ્થાપન કર્યા. ત્યારબાદ ધરણેન્દ્ર-પદ્માવતી પિતાના નિવાસમાં લઈ જઈને તેમને પૂજવા લાગ્યા. બાદ ભગવાન શ્રી મુનિ સુવ્રતસ્વામીના શાસનમાં રામ, લક્ષમણ સીતા આદિએ પણ આ પ્રભુજીને પૂજ્યા હતા. બાદ ભગવાન શ્રી નેમિનાથ સ્વામીનાં શાસનમાં જરાના નિવારણ માટે શ્રી કૃષ્ણ મહારાજાએ આરાધના કરી, અહિં સ્થાપન કર્યા. ત્યારથી આ મહાપ્રભાવશાલી પ્રતિમાજી અહિં બિરાજમાન છે. શંખ શબ્દના શ્રવણથી અહિં ઉપદ્રવ શપે, એટલે આ સ્થાનનું નામ શંખપુર સ્થાપ્યું. બાદ આ દેરાસરના અનેક જીર્ણોધ્ધાર થયા છે. વિ. સં. 1155 માં ગુજરાતના મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહના દંડનાયક સજજન મહેતાએ આ તીર્થને ઉદ્ધાર કર્યો હતે એમ ઉલ્લેખ છે. આ પછી અનેક ઉધ્ધાર થયા છે. છેલ્લે વિ. સં. 1666 લગભગમાં પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજયસેનસૂરીશ્વરજી મહારાજાના ઉપદેશથી બાવન જિનાલયનું સુંદર મંદિર શ્રી સંઘે બંધાવેલ હતું. આ મંદિર ભવ્ય વિશાલ તથા રમણીય હતું, પણ ઓરંગઝેબ બાદશાહના જુમથી આ મંદિરને પણ નાશ થયે. હાલ દેરાસરના નજીકના ભાગમાં વિશાલ કંપાઉન્ડમાં એ જૂનું ભગ્ન મંદિર

Page #72
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 67 : વિદ્યમાન છે. શ્રી સંઘે ઔરંગઝેબના હુમલા વખતે પ્રભુજીને ભૈયામાં પધરાવ્યા હતા. બાદ પૂ. જગદગુરૂ આ દેવ શ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજીની પટ્ટપરંપરામાં થયેલા આ૦ શ્રી વિજય પ્રભસૂરીશ્વરજીના ઉપદેશથી નવું બાવન જિનાલયનું મંદિર શ્રી સંઘે તૈયાર કર્યું. તેમાં પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા આ૦ મ. શ્રી વિજય રત્નસૂરિજી મહારાજનાં શુભ હસ્તે પ્રાયઃ વિ. સં. ૧૭૬૦માં થઈ તે પ્રતિષ્ઠા અને તે મંદિર આજે વિદ્યમાન છે. ( દિન પ્રતિદિન મંદિરમાં અનેક સુધારા-વધારા થતા રહ્યા. આજે આ દેરાસર દેવવિમાન જેવું રમણીય લાગે છે. તેની સ્વચ્છતા, પવિત્રતા તથા શાંત વાતાવરણ સહુનાં દિલને ઠારે છે. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથનું બિંબ અતિશય શાંત, પ્રસન્ન, તથા ભવ્ય છે. દેરાસરની ચેમેરે કમ્પાઉન્ડ છે. દેરાસરની આજુબાજુ સ્વામે, પાછળ દેરીઓ છે. દેરાસર બેઠી બાંધણનું તથા વિશાલ છે. તેનું પ્રવેશ દ્વાર ભવ્ય છે. અંદર પેઠાં એટલે ન સભામંડપ, જૂને રંગમંડપ, ગૂઢમંડપ, ગર્ભાગાર આ રીતે જતાં ઠેઠ મૂલનાયકની સામે આવીને ઉભા રહેવાય છે. આ તીર્થનું મહા મ્ય અદ્યાવધિ અતિરાય છે. કા. સુદિ પૂર્ણિમા, પિષ દશમ (માગશર વદિ 10) ચૈત્રી પૂર્ણિમા આ બધા દિવસમાં અહિં મોટો મેળો ભરાય છે. દેરાસરની સામે શ્રી શંખેશ્વરજી તીર્થની વ્યવસ્થા કરનારી શેઠ જીવણદાસ ગેડીદાસની પેઢી છે. આ પેઢીને વહીવટ અમદાવાદના શેઠ જમનાભાઈ ભગુભાઈની પેઢી હસ્તક ત્યાંના ગૃહસ્થની કમિટી કરે છે. પેઢીથી આગળ જતાં જમણી બાજુ ઉપાશ્રય આવે છે. જે રાધનપુરના ધર્મપ્રેમી ભાઈ હરગેવન મણિયાર અને તેમના ભાઈઓએ બંધાવ્યું છે. તે કમ્પા

Page #73
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ઉન્ડમાં મટી ધર્મશાળા છે. અહિં છ ધર્મશાળાઓ છે. યાત્રિકે માટે ભેજનશાળાની વ્યવસ્થા છે. ભેજનશાળાને વહીવટ રાધનપુરના ગૃહસ્થ એક કમિટિ દ્વારા કરે છે. તીર્થને વહિવટ આજે વ્યવસ્થિત ચાલે છે. જવા-આવવાના સાધનની અગવડ હોવા છતાં યાત્રાળુઓ ભાવપૂર્વક આ તીર્થની યાત્રા માટે દરરોજ આવતા જ રહે છે. એકંદરે આ સ્થાન શાંત, રમણીય તથા ગમી જાય તેવું છે. જીવનમાં એકવાર તે અવશ્ય આ તીર્થની યાત્રા કરવા જેવી છે. તીર્થને પ્રભાવ, મહાઓ તથા અતિશય કે અદ્ભુત છે. રાધનપુરથી 30 માઈલ શંખેશ્વરજી છે. વષડતુ સિવાય વીરમગામથી, તથા સુરેન્દ્રનગરથી શંખેશ્વરજી આવવા માટે મેટર બસો નિયમિત મલે છે. મુંજપુર, સમી, પંચાસરા, ધામા આ બધા ગામે આ તીર્થની નજીકમાં છે. આ તીર્થના જિનમંદિરમાં લગભગ ધાતુ તથા પાષાણના મળી 175 પ્રતિમાજી ગણાય છે. - 2H તારંગાઇ મહેસાણા જંકશનથી 35 માઈલ પર આવેલા તારંગાહીલ ટેશનથી તારંગાઈ જવાય છે. મહેસાણાથી, વીસનગર, વડનગર થઈને જતી રેલવે લાઈનમાં આ છેલ્લું સ્ટેશન ગણાય છે. મેર ડુંગરાઓ, ખીણે તથા ગિરિમાળા આ સ્થાનની આસપાસ પથરાયેલી છે. સ્ટેશન પર યાત્રિકને સૂવા-બેસવા તથા સરસામાન મૂકવા માટે ધર્મશાળા છે. ધર્મશાળામાં પાથરણની વ્યવસ્થા રહે છે. અહિંથી તારંગાજીના પહાડ પર જવા માટે ગાડા માર્ગ પણ છે. અને પગપાળા માગ પણ છે. તારંગાના પહાડની

Page #74
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : ઊંચાઈ સામાન્ય છે. વચ્ચે દેઢ ગાઉ પર તલાટીને મુકામ આવે છે. અહિંથી ચઢાણ શરૂ થાય છે. ચઢાણ પુરૂં થયા બાદ પશ્ચિમ દરવાજામાં થઈને સીધા રસ્તે ચાલતાં ચેલમેર પહાડેની વચ્ચે ગગનની સાથે વાત કરતું ભવ્ય ગગનચુંબી મંદિર આપણું નજર સામે આવે છે. રસ્તે લગભગ અર્ધા–પણ કલાકને ગણાય. મેર ધર્મશાળા, ચેક, અને એફસે વટાવી, દેરાસરના ચેકમાં દાખલ થવાનું આવે છે. દેરાસરને એક ખૂબ જ વિશાળ છે. આ જિનમંદિર એટલું સુંદર તથા ભવ્ય બાંધણુંવાળું છે કે, જેનારને ઘડીભર એમ થઈ જાય છે, તે કાલમાં આવું મંદિર આવા સ્થળે કઈ રીતે તૈયાર થઈ શકયું હશે? ખરેખર જ્યારે માનવશ્રધ્ધા; પ્રભુભક્તિ તથા ભવ્ય ભાવનાના તાણાવાણાથી જોડાય છે, ત્યારે તેનામાં અલૌકિક સામર્થ્ય જન્મ છે. મંદિરને જેનાર પ્રત્યેકનાં હૃદયમાં ધન્ય શ્રદ્ધા તથા ધન્ય પ્રભુભક્તિના ઉદ્ગારે તેના નિર્માતાઓ માટે પ્રગટયા વિના રહેતા નથી. 24 ગજ પ્રમાણની ઉંચાઈવાળું 36 માળનું આવું સવાંગ સુંદર દેવમંદિર સમસ્ત ભારતમાં એક જ છે. આ મંદિર મહારાજા કુમારપાળે બંધાવ્યાને ઉલ્લેખ પ્રાચીન ઇતિહાસમાંથી આપણને મળે છે. શ્રી અજીતનાથ ભગવાન પ્રત્યે રાજા કુમાર પાળને અપ્રતિમ શ્રદ્ધા હતી. એ શ્રધ્ધાથી પ્રેરાઈને આ મંદિરમાં તેમણે 101 આંગલની ઉંચાઈવાળા શ્રી અજીતનાથ પ્રભુને કલિકાલ સર્વજ્ઞ પૂ. આમ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શુભ હસ્તે વિ. સં. 1521 માં પ્રતિષ્ઠિત કરી બિરાજમાન કર્યા હતા. પણ પાછળથી સંભવિત છે કે, અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીના કાળમાં આ મંદિરને જે કે સર્વથા નાશ નથી થયે પણ મંદિરને

Page #75
: 70 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : હાનિ પહેચેલી, અને મૂલનાયક પ્રતિમાજીને ખંડિત કર્યા હોય, જેથી વિ. સં. 1466 માં આ મંદિરના જીર્ણોધ્ધારની સાથે મૂલનાયક શ્રી અજીતનાથ ભગવાનનાં નવા બિંબ અહિં પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે. આ પ્રતિમાજી 15 હાથની ઉંચાઈવાળા અને ભવ્ય છે. આ જીર્ણોધ્ધાર તથા પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર ઈડરના ગોવિંદ સંઘવી નામના ઉદારદિલ સગ્રુહસ્થ છે. તેઓ ઈડર રાજ્યના રાણું પુંજાજીના ખાસ માન્ય અને સંઘના અગ્રેસર વત્સરાજ સંઘવીના પુત્ર હતા. તે કાળમાં વિદ્યમાન તપાગચ્છીય આચાર્ય મહારાજ શ્રી સોમસુંદરસૂરિજીના તેઓ ભક્ત હતા, એટલે હાલ જે પ્રતિમાજી ભૂલનાયક તરીકે બિરાજમાન છે, તે વિ૦ ના 15 મા સૈકામાં પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે. મંદિર મહારાજા કુમારપાળના સમયનું હોવું સંભવિત છે. જેને જીર્ણોધ્ધાર કરાવી ગોવિંદ સંઘવીએ પ્રભુજીને બિરાજમાન કર્યા હોય એમ લાગે છે. આ તીર્થ વસ્તુપાલ-તેજપાલના સમયમાં પણ પ્રસિદ્ધ હતું. અને તે સમયે પણ મૂળનાયક શ્રી અજિતનાથ ભગવાન હતા. એમ વિ. સં. 1284-85 ની સાલમાં વસ્તુપાલતેજપાલ ભાઈઓના હાથે અહિં પ્રતિષ્ઠિત થયેલા અનેક પ્રતિમાજી પરના શિલાલેખે પરથી જણાય છે. - જ્યારે સિધ્ધગિરિજીની તલાટી, વડનગર-આણંદપુર હતી, ત્યારે તારંગાજી પણ શ્રી શત્રુંજયગિરિજીની 108 ટૂંકમાં “તારગિરિ” ના નામથી પ્રસિદ્ધ હતું. આવું વિશાલકાય જિનમંદિર બંધાવવામાં અગણિત દ્રવ્યને વ્યય થાય એ સંભવિત છે. મંદિર એટલું બધું ઉંચુ છે કે નીચેથી જેનારને શિખર

Page #76
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 7 : પરના ધજાદંડની ખાટલા જેટલી લાંબી પહેળી પાટલી તદ્દન ન્હાની હાથ પ્રમાણ જેટલી જાણે લાગે છે. શ્રી અજિતનાથ ભગવાનનાં પ્રતિમાજી બહુ જ ભવ્ય, નયન મનહર તથા સુંદર આકૃતિવાળાં છે. પ્રભુજીને નવે અંગે પૂજા કરવા માટે બાજુમાં નીસરણી રાખવામાં આવી છે. મંદિરને રંગમંડપ રમણીય છે. મંદિરના થાંભલા સુંદર વિશાલ છે. મંદિરની બહા શિખરો પર કીડાની શિલ્પશાસ્ત્ર મુજબની મૂર્તિઓ પત્થર પર કંડારેલી છે. આ મંદિરનાં ઉપર જે લાકડું વપરાયું છે તે ઢંગર નામનું મજબૂત લાકડું છે. અગ્નિની જવાળાઓ વચ્ચે પણ આ લાકડું બળતું નથી, પરંતુ અગ્નિ લાગતાં પાણી ઝરે છે, એમ વૃધેનું કહેવું છે. આ મંદિરના આગળના ભાગમાં 4 નાના દેરાસરે છે, તેમાં નંદીશ્વરદ્વીપનું એક દેરાસર છે, બાજુમાં સમવસરણનું દેરાસર છે. તેને ફરતા અષ્ટાપદ, સમેત શિખર, સહસ્ત્રકૂટ આદિ ન્હાનાં ચિત્યે છે, તેની બાજુમાં ચેમુખજીનું મંદિર છે. મૂલ મંદિરની ઉત્તર દિશા તરફ એક ટેકરી છે જે સિદ્ધશિલા કહેવાય છે, ત્યાં ચૌમુખજી તથા પગલાં છે. મૂલમંદિરની દક્ષિણ દિશામાં કેટીશિલા છે, તેમાં પણ ચૌમુખજી ભગવાન તથા પગલાં છે. આ બધા પ્રતિમાજી તથા દેવ કુલિકાઓ પ્રાચીન તથા શ્વેતાંબર સંઘ હસ્તકનાં છે મૂલમંદિરની પૂર્વ બાજૂ એક નાની ટેકરી પર પુણ્ય-પાપની બારીના નામથી ઓળખાતી દેરી છે. આમાં પ્રતિમાજી પ્રાચીન છે. પરિકર પર વિ. સં. 1245 વૈશાખ સુદ 3 ને લેખ છે. આ રીતે મૂલમંદિરની ત્રણ દિશાઓમાં ન્હાનાં ચે આવેલાં છે. આખાયે પહાડમાં અનેક પ્રકારની વનસ્પતિ, ઝાડે ફલ- ફૂલે

Page #77
: ૭ર : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ઈત્યાદિથી વનશ્રી શેભી રહી છે. વાતાવરણ શાંત, મધુર તથા આનંદપ્રદ છે. ઉનાળામાં મહાબળેશ્વર, દાર્જીલિંગ કે 'મસુરી જનારાઓ જે રીતે પિસાને દુવ્યય કરી જીવનને વિલાસની ઊંડી ખીણમાં ત્યાં જઈને ધકેલી દે છે, તેના કરતાં આવા મહાપવિત્ર એકાંત સ્થાનમાં દિવસના દિવસે તેઓ ગાળે, તે ખરેખર શરીર, મન તથા આત્માને ભાર હળવે થાય; પૈસાને દુર્થય કાય અને સંયમ તેમજ પ્રભુભક્તિને બેધપાઠ શિખવા મળે એ નિસંદેહ છે. આ તીર્થને અંગેના એક ઉલેખ પરથી જાણી શકાય છે કે, વિક્રમના પ્રથમ સેકામાં અહિં જેનેનાં મંદિર હતાં. આજે વે. મંદિરની બાજુમાં દિગંબર જૈનેનું મંદિર છે, જે . જેનેની ઉદારતાનું પ્રતિક છે. આ તીર્થને વહીવટ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી (અમદાવાદ) કરે છે, તીર્થની યાત્રાએ આવનારને ભાથું અપાય છે, ભેજનશાળાની વ્યવસ્થા સારી છે, તેની વ્યવસ્થા વડનગર, ખેરાળુ, સીપર આદિના સદ્દગૃહસ્થની કમીટી કરે છે. એકંદરે આ તીર્થ ગુજરાતનાં બધાં પ્રાચીન તીર્થોમાં એકાંત વાતાવરણવાળું તેમજ નિસર્ગના ખેળામાં મહાલનારું રમણીય મન તથા તનને આલ્હાદ આપનારૂં કહી શકાય, 3; પાટણ ઇતિહાસ ગુજરાત-મહાગુજરાતના પ્રાચીન નગરમાં અણહિલ્લપુર પાટણનું સ્થાન અદ્વિતીય છે, ગુજરાત-મહાગુજરાત, સૌરાષ્ટ્રના પાટનગર તરીકે પાટણની પ્રખ્યાતિ એક કાલે સમગ્ર ભારતમાં દૂર-દૂર સુધી ફેલાયેલી હતી. હિંદને વૈભવ, ગુજર

Page #78
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : 73 : તની પ્રતિષ્ઠા તથા ગૂર્જરેની અસ્મિતા પણ પાટણ શહેરમાં વસેલાં હતાં. પાટણના લક્ષ્મીનંદનેની કીતિ ભારતમાં તેમ જ અન્ય પ્રદેશમાં પૂર્વકાલે પ્રસરેલી હતી. વિ. સં. 802 ની સાલમાં વનરાજ ચાવડાના હાથે પાટણ શહેરની સ્થાપના થઈ છે, અને વનરાજ, શ્રીદેવીના તિલકપૂર્વક 821 ના પાટણના રાજ્યસિંહાસન પર આરૂઢ થયે. જૈનાચાર્ય શ્રી શીલગુણસૂરિજીના ઉપદેશથી ગૂર્જરેશ્વર વનરાજે અહિં પાટ ની સ્થાપનાની સાથે શ્રી પંચાસર પાશ્વનાથનાં ભવ્ય જિનમંદિરની સ્થાપના કરી હતી. પાટણે જેનધર્મની જાહેર જલાલી, પ્રભાવના તથા ગૌરવ અનુભવ્યાં છે. વનરાજથી માંડી પાટણની ગાદી પર આવેલા દરેક ગૂર્જર રાજવીઓનાં રાજ્યશાસનમાં સમર્થ જૈનાચાર્યોએ જૈનધર્મની અદ્દભુત પ્રભાવના અહિં કરી છે, અને તે પણ જોરજુલમ કે રાજ્ય સત્તાનાં દબા થી નહિં, કે પિતાની સંયમમર્યાદાને તલભાર ચૂકીને નહી, પણ પિતાના સંયમ, તપ, ત્યાગ, પ્રતિભા ઈત્યાદિના પ્રભાવે પ્રભાવ પાડે હતે. વનરાજ ચાવડાના વંશ પછી મૂળરાજ સોલંકી વંશ પાટણના પાયતખ્ત પર સત્તાના સિંહાસને આવ્યું. સેલંકી રાજવીઓ દુર્લભરાજ, ભીમદેવ, કણરાજ આદિના કાલમાં પૂ. શ્રી સૂરાચાર્ય, પૂ. મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી, નવાંગીવૃત્તિકાર શ્રી અભયદેવસૂરિજી આદિ મહાન પ્રભાવક આચાર્ય મહારાજાઓએ અહિં જૈનશાસનની અનુપમ પ્રભાવના કરી છે. ગુજરેશ્વર સિધ્ધરાજ જયસિંહ તથા પરમહંત રાજર્ષિ કુમારપાલના રાજ્યકાલમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ આ૦ મત્ર શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીએ જન શાસનને

Page #79
: 74 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : દીપાવ્યું છે. સાહિત્યની પણ તેઓશ્રીએ સુંદર પ્રભાવના કરી છે. વ્યાકરણ, ન્યાય, કાવ્ય, સાહિત્ય, અલંકાર, છંદ, ચરિત્રકથા, ઈતિ હાસ આદિ અનેકવિધ સાહિત્યક્ષેત્રમાં તેઓશ્રીએ પિતાની શક્તિથી યશસ્વી સેવા કરીને ઉજજવળ કિતિ પ્રાપ્ત કરી છે: મહારાજા સિદ્ધરાજે આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના સદુપદેશથી પાટણમાં સિધ્ધવિહાર (રાજવિહાર) નામનું ભવ્ય જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું. માલધારી પૂ આ શ્રી અભયદેવસૂરિજીના સદુપદેશથી સિધ્ધરાજે પાટણ શહેર તથા રાજ્યમાં પષણના આઠ દિવસમાં અમારીનું પ્રવર્તન કરાયું હતું. વનરાજના કાળમાં મંત્રી ચાંપાદેવ તથા શ્રીદેવીની સહાયતાથી વનરાજે પાટણને સ્થાપન કર્યું હતું, એ ચપે મંત્રી જે જૈન ધમી હતું, એના નામથી વસેલું શહેર, આજે પાવાગઢની તળેટીમાં “ચાંપાનેર તરીકે ઓળખાય છે. ભીમદેવના સમયમાં વિમળશાહે પાટણનાં રાજ્યનું મંત્રીપદ તથા સેનાનાયકપદ સંભાળ્યું હતું. આ વિમળ મંત્રીએ આબુના જગપ્રસિદ્ધ મંદિરો બંધાવ્યાં હતાં. કુંભારીયામાં પણ સુંદર જિનમંદિરે તેમણે બંધાવ્યાં હતાં. ચંદ્રાવતીના પરમારોને વિમલમંત્રીએ વશમાં લઈને ગુજરાતની સત્તા ઉત્તરમાં ઠેઠ ચંદ્રાવતીની પેલી બાજુ સુધી ફેલાવી હતી. માલવદેશના રાજવીઓને પણ તેણે જીતી લીધા હતા. સજજન, ઉદાયન, વાગભટ્ટ, આભટ્ટ, શાંતુ મહેતા આ બધા પાટણનિવાસી જૈન મંત્રીશ્વરેએ ગૂર્જર ભૂમિની સેવા કરવામાં પિતાનું સઘળું શ્વેચ્છાવર કર્યું હતું. આમ વનરાજથી પ્રગતિના શિખરે ચઢેલે પાટને વૈભવ ઠેઠ પરમાત મહારાજા શ્રી કુમારપાળ સુધી ઉત્તરોત્તર વધતે ચાલે.

Page #80
પડતી જન ધર્મ વાવનપાલા . અજયપાછાભી ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : ': 75 : તે પણ મહારાજા કુમારપાળના મૃત્યુ પછી અજયપાલે જ્યાં પાટણની રાજસત્તાનાં સૂત્રે હાથમાં લીધાં ત્યારથી પાટણની પડતી શરૂ થઈ. અજયપાળ લાંબે કાળ રાજ્ય ભેગવી ન શકશે. અજયપાળે જનધર્મ પર પિતાને દ્વેષ ખૂબ ઠાલવ્યે.. મહારાજ કુમારપાળનાં બંધાવેલાં ત્રિભુવનપાલવિહાર, કુમારવિહાર, આદિ સેંકડે જૈનમંદિરે તેણે તેડી પાડયાં હતાં. અજયપાલના મૃત્યુ પછી ભીમદેવ બીજે પાટણની ગાદી પર આવ્યું. તે ભેળાભીમ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયે. તેનાં રાજ્યકાલમાં મુસલમાન સુબાઓનું જોર વધતાં પાટણની રાજ્યસત્તાનું તેજ આથમતું ગયું. ભીમ દેવના શૂરા સામંત લવણપ્રસાદે ધૂળકામાં રાજ્ય સ્થાપ્યું. ત્યારથી વાઘેલા વંશમાં ગુજરાતની સત્તા ઉતરી આવી. ધૂળકામાં ગુજરાતનું રાજશાસન લવણપ્રસાદના પુત્ર મહારાણા વરધવલે ચલાવ્યું. તેને જેન મંત્રીશ્વર શ્રી વસ્તુપાલ તથા સેનાધિપતિ તેજપાલની સહાય મળી (વિ. સં. 1234 થી 1298). - આ બાજુ પાટણની સત્તા વધુ નબળી પડતી ગઈ. ભીમદેવ બીજે, વિધવલ, શિલદેવ, અર્જુનદેવ એ ત્રણ રાજાઓ બાદ કરણદેવ રાજ્ય સિંહાસને આવ્યું. એ ઘેલે નીકળે. તેણે પિતાના નાગર પ્રધાન માધવ નાગરની સ્ત્રી પર દષ્ટિ બગાડી. પરિણામે મુસલમાન સત્તાએ પાટણમાં પગ પેસારો કર્યો અને કરણઘેલાને ગુજરાત છે ભાગી જવું પડ્યું. વીર વનરાજના રાજ્ય પર આવેલા રાજવીને આ રીતે પિતાની પિતૃભૂમિને ત્યજી રાજ્ય વૈભવને છેડી, અંધારી રાતે એક્લા ભાગી છૂટવું પડે છે. ખરેખર કર્યા કમ સહુને ભેગવવા પડે છે. વિ૦ નં૦ 1353 ના વર્ષમાં આ રીતે અટણની રાજશાહી પરાધીન બની. નાગર કરવા આવેલા ધારી રાતે એકલા વિસિં

Page #81
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : બ્રાહ્મણ માધવ મંત્રીએ પિતાનાં અપમાનને બદલે લેવા ઠેઠ દિલ્હી પહોંચી અલ્લાઉદ્દીન ખૂનીને ઉશ્કેરી, તેના સેનાપતિ મલીક કાપુરને બેલાવી કરણદેવની સામે યુદ્ધ ઉભું કર્યું. પરિણામે પાટણનું પતન થયું. પાટણની વિભૂતિ, ઐશ્વર્ય તથા સત્તા ત્યારથી ઓસરતા થયા. (વિ. સં. 1353 થી ૧૩પ૬ સુધીને આ પ્રસંગ) પ્રાચીન પાટણ જે પશ્ચિમમાં હતું, તેનું પતન થતાં નવું પાટણ હાલની જગ્યાએ વસ્યું. મુસલમાન સુબાઓ પાટણમાં નહિ રહેતાં સં. 1868 માં ગુજરાતની ગાદી તેઓ તે વર્ષમાં સ્થપાયેલા અમદાવાદમાં લઈ ગયા. આજે જે પાટણ છે તે વિસં. 1370 લગભગમાં વસેલું છે, અને ત્યારબાદ ધીરે ધીરે પાટણમાં પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠાઓ, ભવ્ય જિનમંદિરે બંધાતા ગયા. એ પાટણ આજે પણ પોતાનાં પુરાણા ગૌરવને જાળવી મૂકપણે પિતાની પ્રતિષ્ઠાને સ્થાપી રહ્યું છે. પ્રાચીન શિલ્પ સ્થાપત્યે, તથા અતિહાસિક ભવ્ય અવશે આજે પણ પાટણની પ્રાચીનતાની સાક્ષી પૂરી રહ્યા છે. આજે સરસ્વતી પાટણથી ઉત્તર બાજુએ ગઈ છે. પૂર્વે પાટણના નાકે હતી. નૂતન પાટણમાં વિ. સં. 1371 માં શત્રુંજય તીર્થ ઉદ્ધારક સંઘપતિ સમરાશા વસતા હતા. તે વખતના અલફખાન નામના સુબાને પિતાની કુશલતાથી તેમણે પ્રસન્ન કરેલ તઘલખ ફીરોજશાહના સમયમાં પાટણમાં શાંતિ સ્થપાઈ હતી. આજના પાટણને કિલ્લે વિ. સં. 1792 માં બંધાય છે. વિ. સં. 1648 માં મોટાં જિનમંદિરે 101 હતા. ન્હાનાં જિનમંદિરે 9 હતા. પ્રતિમાઓ 547 હતી. જ્યારે 1729 માં મેટાં 95 અને ન્હાનાં દેરાસરો 500 હતા. વિ. સં. 1967 માં

Page #82
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 77 : અહિં કુલ નાના-મોટાં કુલ 129 જિનમંદિર હતાં. આજે. નાના-મોટાં કુલ 106 જિનમંદિર છે. (વિ. સં. 2014) આજે પાટણમાં જૈનેની વસતિ સારા પ્રમાણમાં છે. મેટી વસતિ જે કે, મુખ્યત્વે વ્યાપાર આદિના કારણે મુંબઈ વસે છે. છતાં 2000 ઘરની જેની વસતિ ગણાય. - જિનમંદિરો: પાટણમાં મુખ્યમંદિર શ્રી પચાસર પાર્થનાથજીનું છે. જે પહેલાં વનરાજ ચાવડાએ બંધાવેલું. બાદ નવા પાટણમાં તે પ્રતિમાજી પધરાવી નવું બંધાવેલું, જેમાં ભૂલનાયકની પૂંઠ ગામને પડતી તેથી નવું ભવ્ય દેરાસર વિ. સં. ર૦૧૧ માં તૈયાર થયું, ને તેની પ્રતિષ્ઠા મહા મહિનામાં થઈ. મૂલનાયક પ્રતિમાજી ભવ્ય અને સુપ્રસન્ન તેજસ્વી છે. જે સંપ્રતિ મહારાજના સમયના છે. પાટણના પ્રત્યેક જૈનેને માટે આ યાત્રાધામ ગણાય છે. આ મંદિરમાં બાવન જિનાલયનું કામ ચાલુ છે. બાવન જિનાલયને સંકલ્પ સાથે કરેલે, તેમાં બિરાજમાન કરવાના પ્રતિમાજી પાટણની નજીકનાં ગામમાંથી પ્રગટ થયેલ. એ ચેકમાં બીજાં બે મંદિરો છે. બાજુમાં જ આ૦ મઠ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી જેના જ્ઞાનમંદિર પણ દર્શનીય છે. વિશાલ મકાનમાં લેખંડના સંખ્યાબંધ કબાટમાં પ્રાચીન જ્ઞાનને વ્યવસ્થિત રીતે ત્યાં સાચવી રાખવાનો પ્રયત્ન થયે છે. પાટણમાં અષ્ટાપદજીની ધર્મશાળા, કટાવાળાની ધર્મશાળા, મેહનલાલ ઉત્તમચંદની ધર્મશાળા ઈત્યાદિ યાત્રાળુઓને અનુકૂબતાવાળી ધર્મશાળાઓ છે. ભેજનશાળા, આયંબિલખાતું વગેરે સાધને સગવડતાભર્યા અને વ્યવસ્થિત છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય

Page #83
; 98 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : જેન લાયબ્રેરી આદિ સાહિત્ય સંસ્થાઓ છે. તદુપરાંત કેટલાક જેન લતાઓના ઉપાશ્રયમાં પ્રાચીન તાડપત્રીય, હસ્તલિખિત તેને સારો સંગ્રહ છે. જૈન શાસનમાં સાહિત્યને પરંપરાગત વારસે અવાવધિ જૈન સંઘના હાથે જળવાઈ રહ્યો છે. તે વાર વર્તમાન કાળના મહાત્માઓ માટે જૈનશાસનની આરાધનાને સારૂ પ્રબલ આલંબન છે. પચાસરા દેરાસરની સામે શ્રી નગીનદાસ હોલમાં શ્રી કેસરબાઈ જૈન જ્ઞાનમંદિર છે. અષ્ટાપદજીના દેરાસરમાં ઉપર તથા ભેંયરામાં તથા સામે એ બધે સુંદર અને મિટ પ્રતિમાજી છે. આ દેરાસર રમણીય છે. ઝવેરીવાડામાં વાડી પાર્શ્વનાથનું દેરાસર ઉંચાઈમાં મેટું છે, આમાં કોતરકામ સુંદર છે, અહિં ચંદરવાનું શિપ તથા અટારીનું કેતરકામ ભવ્ય છે. જોગીવાડામાં શામળા પાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર પણ પ્રાચીન તથા ભવ્ય છે. મૂળનાયક ચમત્કારિક છે. હહેરવાડામાં કટીના ભવ્ય પાર્શ્વનાથપ્રભુના પ્રતિમાજી છે. ઈત્યાદિ અનેકાનેક વિશાલ, ભવ્ય જિનમંદિરે, તથા પ્રાચીન સુંદર પ્રતિમાજી અહિં છે. મણીયતીપાડામાં 5, ડંખમહેતાના પાડામાં 2, કુંભારીયાવાડામાં 2, એ રીતે જીવટામાં સંખ્યાબંધ જિનમંદિરે છે. ખેતરવશી, રાજકાવાડે, ગોળ શેરી આદિમાં પણ અનેકાનેક સુંદર જિનાલયે છે. 4H ખંભાત ગુજરાતના દક્ષિણ-પશ્ચિમ સમુદ્રકિનારા પર આવેલું ગુજરાતનું પ્રાચીન મહાતીર્થ સ્થંભનતીર્થ ખંભાત, ઈતિહાસના પાનાઓ પર ખરેખર ગૌરવ પૂર્વક આલેખાયેલું છે. સેંકડે

Page #84
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : (c)e : જિનમંદિરો, હજારો લક્ષાધિપતિ જેન શ્રીમતે, તથા જ્ઞાનશાળા, જ્ઞાનભંડારેથી એક કાલે સમૃદ્ધ ખંભાત શહેર ઈસ. 303 માં પણ પ્રસિદ્ધ હતું. એશિયા, મધ્યપૂર્વ તથા પશ્ચિમના પ્રવાસીઓ ખંભાત બંદરે પગ મૂકીને ભારતમાં આવતા. દરિયાઈ વ્યાપારના કારણે ખંભાતને “દુનિયાનું વસ્ત્રની ઉપમાથી નવાજવામાં આવતું આજે ખંભાતમાં દેરાસર તથા ઘરદેરાસરો મળીને 64 છે. ઉપાશ્રયે, પૌષધશાળાઓ લગભગ 10-12 છે. ધર્મશાળાઓ પણ છે. પાંચ મેટા જ્ઞાનમંદિર છે. શ્રાવકોના લગભગ 1000 ઘરે છે. એક કાળે ખંભાતની નામના, એને વ્યાપાર તેમજ એને વૈભવ છેલ્લી ટોચે હતા. ખંભાતને આ ભૂતકાલીન વિભવ ૧૭મા સૈકામાં થઈ ગયેલા મહાકવિ શ્રી ત્રાષભદાસજીએ આ શબ્દોમાં આલેખે છે; “ખંભાત શહેરમાં 18 વર્ણને વ્યાપાર સેળે કળાએ ખીલ્યું હતું. ત્યાંના ધનિકે, સાધુપુરુષનાં ચરણો પૂજતાં. વિવેક અને સુવિચારથી ત્યાં અઢારે વર્ણના લેકે રહેતા હતા. ધનવાન લોકોના ઘરની સ્ત્રીઓ પટોળાં પહેરતી હતી. જ્યારે ધનિકે ત્રણ આગળ પહેળા સેનાના અને હીરાના કંદરા, તથા સેનાનાં સાંકળા પહેરતા હતાં.” કવિ રાષભદાસ આગળ વધતાં કહે છે - “ચાશી જિનના પ્રસાદ, ધ્વજ તરણ તિહાં ઘંટનાદ; પિસ્તાલીશ જ્યાં પૌષધશાલ, કરઈ વખાણ મુનિવાયાલ; પડિક્કમણું યૌષધ પૂજાય, પુણ્ય કરતા દાડા જાય, પ્રભાવના વ્યાખ્યાન જહાંહિ, સાહમિવચ્છલ્લ હેઈ ત્યાંહિ, ઠંડિલ ગેયરી સેહિ ત્યાંઈ, મુનિ પણ રહેવા હિંડી આઈ,

Page #85
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : આ સ્થિતિ વિકમના ૧૭મા સૈકામાં ખંભાત શહેરની હતી. વિના ઠેઠ પાંચમા સિકાથી ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતે ખંભાતને વૈભવ ૧૭મા સકા સુધી ખીલતું જ રહ્યો હતે. ખંભાતે પિતાને યશવી વજ દિગંતમાં ફેલાવ્યું હતું. જિનાલયેઃ અહિં આજે મુખ્ય મંદિર શ્રી થંભન પાર્શ્વ નાથજીનું છે. શહેરમાં શ્રાવકેની વસતિવાળા ગણાતા ખારવાડામાં જે સિધ્ધરાજ ગૂર્જરેશ્વરના સમયમાં “ઉદયનવસતિ ના નામથી આ ભાગ પ્રસિદ્ધ હતું, તેમાં આ રમણીય દેરાસર આવેલું છે. આ પ્રતિમાજી ખૂબ જ ઐતિહાસિક તથા પ્રભાવશાળી છે. 20 મા તીર્થકર શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના શાસનમાં શ્રી રામચંદ્રજી આદિને આ પ્રભુજીના પ્રભાવે સમુદ્રનું થંભન થયું હતું. શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના કાળમાં કૃષ્ણ વાસુદેવ, નાગકુમારદેવના સામર્થ્યથી આ પ્રભુજીને દ્વારિકામાં લાવ્યા હતા. દ્વારિકાના દાહ સમયે કુણે આ પ્રભુજીને સમુદ્રમાં પધરાવ્યા હતા. બાદ કાંતિનગરીના ધનદત્ત શેઠનાં વહાણે સમુદ્રમાં સ્થિર થઈ ગયેલાં. ત્યારે તે સ્થળેથી શ્રી સ્થંભન પાર્શ્વનાથજીના પ્રતિમાજી પ્રગટ થયાં. તેઓને કાંતિનગરીમાં શેઠે સુંદર મંદિર બંધાવી બિરાજમાન કર્યા. ભ. શ્રી મહાવીરદેવનાં શાસનમાં ત્યાર બાદ શ્રી પાદલિપ્તસૂરિજીના કાળમાં આ પ્રતિમાજીનાં સાનિધ્યથી નાગાજુને અનેક વિદ્યાઓ સિદ્ધ કરી હતી. તેણે આ પ્રતિમાજીને શેઢી નદીના કિનારે ખાખરાના વૃક્ષ નીચે ભંડારી દીધા હતા. નવાગવૃત્તિકાર શ્રી અભયદેવસૂરિજી મહારાજને આ મહા

Page #86
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 81 H મહિમાવંત પ્રભુજીનાં નાત્રજલથી કેઢ રેગ દૂર થયે હતે. જે ખાખરાના ઝાડ નીચે આચાર્ય ભગવંતે પ્રભુજીને સંઘ સમક્ષ પ્રગટ કર્યા, ત્યાંજ શ્રી સંઘે સુંદર જિનમંદિર બંધાવ્યું. આજે પણ આ મહા ચમત્કારિક પ્રભુજી, ખંભાત તીર્થમાં તીર્થાધિપતિ તરીકે બિરાજમાન છે. વર્તમાન જિનમંદિરને છેલ્લે જીર્ણોદ્ધાર વિ. સં. 1984 માં થયે છે. ધર્મશીલ શ્રેષ્ટિવ શ્રીયુત કસ્તુરભાઈ અમરચંદ આદિ શ્રાવકેના પરિશ્રમ, તથા ભક્તિભાવથી આ નૂતન ભવ્ય મંદિર તૈયાર થયું છે, અને ફાગણ સુદિ ત્રીજના દિવસે પૂ. શાસનસમ્રાટ સ્વઆચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયનેમિસૂરિશ્વરજી મટશ્રીનાં વરદ હસ્તે પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. આ પ્રભુજી મૂલનીલમરત્નના છે. તેના પર સુંદર લેપ કરે છે. ખારવાડામાં બીજા પણ સીમંધરસ્વામીજી, શ્રી અનંતનાથજી, શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીજી શ્રી મહાવીરસવામીજી, આદિ પ્રભુજીનાં દેરાસરે છે. નાગરવાડામાં શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું દેરાસર છે. સંઘવી પેન તથા બેલપીપળામાં પણ સંખ્યાબંધ ભવ્ય દેરાસરે છે. માણેકચોકમાં શ્રી આદીશ્વર પ્રભુજીનાં ભવ્ય પ્રતિમાજી ભેંયરામાં છે, જે ભોંયરાને વિ. સં. 2010 માં 60 હજાર રૂા. ખચીને શ્રી જેનશાળા તરફથી જીર્ણોધ્ધાર થયેલ છે. આ પ્રતિમાજી 1971 ની સાલમાં ભરાવેલા છે. શ્રી શત્રુંજયતીર્થ પરના ભ૦ શ્રી આદીશ્વરજીનાં બિંબની ભવ્ય સ્મૃતિ કરાવે તેવાં આ પ્રતિમાજી છે. જીરાવલા પાડામાં લગભગ 20 દેરાસરને જીર્ણોદ્ધાર કરીને ત્રણ મજલાનું ગગનચુંબી પાંચ શિખરયુક્ત ભવ્ય જિનમંદિર રૂ. 3 લાખના ખર્ચે તૈયાર

Page #87
: 8: ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : થયેલું છે જેમાં ધમશીલ ઉદેરચરિત શ્રેણિવર્ય શ્રીયુત શેઠ પિપટભાઈ અમરચંદને પરિશ્રમ, ખંત તથા આપગ પ્રશંસનીય બન્યા છે. આમાં મલનાયક શ્રી ચિતામણિ પાર્શ્વનાથનાં બિંબ ભવ્ય છે. નીચે શ્યામ પાષાણુના વિશાલ તથા ભવ્ય શ્રી નેમિનાથ પ્રભુની પ્રતિમાજી છે. બજારમાં ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથજીનું ભેંયરાવાળું ભવ્ય મંદિર પણ રમણીય છે. ઉપર મૂલનાયક શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનાં પ્રસન્ન તથા ભવ્ય પ્રતિમાજી છે, ભેંયરામા સ્થંભન પાર્શ્વનાથજીની પ્રતિમાજી શ્વેત જાણે હમણાં જ સંગેમરમરના પાષાણમાંથી કંડારીને તૈયાર કર્યા હોય તેવા તેજસ્વી છે. આ મંદિર જગદ્ગુરુ તપાગચ્છાધિપતિ સૂરિ સમ્રાટ આચાર્યદેવશ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના પટ્ટધર આ૦ શ્રી વિજયસેનસૂરીશ્વરજી મ. ના વરદ હસ્તે અંજનશલાકા તથા પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે. આ મંદિર બંધારના શ્રાવકબંધ વાજિયારાજીયાએ બંધાવેલ છે. "આ ઉપરાંત બેલપીપળ, સિંઘવીની પિળ. આલી પડે, ધીમી, માંડવીની પિળ, કુંભારવાડ, અલિંગ, ચેસીની પિળ, ઈત્યાદિ થઈને મેટા-નાના દેરાસર મળી કુલ 64 દેરાસરે છે. અને શકરપરામાં ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથસ્વામી તથા ભ૦ શ્રી સીમધરસ્વામીનું ભવ્ય જિનાલય છે. વિશાલ ચેકમાં ગુરુ મંદિર સામે ધર્મશાળા છે. ગુજરાતના ત્રણ મેટા "શહેરે પાટણ, અમદાવાદ તથા ખંભાતમાં એવા સંખ્યાબંધ જિનમંદિર છે, કે જેમાં બિરાજમાન પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા-અંજનશલાકા, પૂજ્યપાદ-જગદ્ગુરુ આ મત્ર શ્રી વિજયહીરસૂરિશ્વરજી મ. તથા તેઓના શિષ્ય-પ્રશિષ્યનાં

Page #88
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : .:83 શુભ હસ્તે થઈ છે. પૂ. આમ શ્રી હીરસૂરિજી મ. ને કાલ ખરેખર જૈન શાસનમાં દર્શન પ્રભાવનાને અનુપમ કાળ હતે. તે કાળમાં સેંકડે પ્રતિષ્ઠાએ, ધમમહોત્સ, સેંકડો સંઘયાત્રાઓ આદિથી ધર્મ ઉધોત અપ્રતિમ થઈ રહ્યો હતે. ખંભાતમાં પણ એવા કેટલાયે મંદિરમાં તેઓશ્રીના કાળમાં પ્રભુ પ્રતિષ્ઠાઓ થયેલી છે. ખંભાત શહેરમાં આજે લગભગ બધા દેરાસરો રંગ-રોગાન તથા તીર્થોના ભવ્ય દર્શનીય પોથી અલંકૃત છે. ખારવાડામાં શ્રી સીમંધરસ્વામીના દેરાસરમાં જુના સમયનું લાકડા પરનું નશીકામ આજે પણ જેનારને આશ્ચર્યચક્તિ કરે છે. સ્ફટીકના પ્રતિમાજી અહિં છે. બજારમાં ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથના દેરાસરમાં 1 ફુટ ઉંચા સ્ફટિકના પ્રતિમાજી છે. એકંદરે ખંભાત શહેરમાં સંખ્યાબંધ ભવ્ય જિનમંદિરે જેના પ્રત્યેક લતાઓમાં રહેલા છે; જે જૈન સમાજની ભક્તિ, ભાવના, તથા ધર્મશ્રદ્ધાના મૂક સાક્ષીરૂપ છે. જેનેની પ્રાચીન સમૃદ્ધિ તથા તેના વભવના આ બધા આદર્શ પ્રતીકે ઉજજવળ ઈતિહાસ રૂપે આજે પણ આપણને આંગળી ચીંધી રહ્યાં છે. આ બધાં ભવ્ય જિનમંદિરથી ખંભાત શહેર તીર્થભૂમિ છે. વર્તમાન કાલે જેને વ્યાપારાથે મુંબઈ આદિ સ્થળે વસતા સ્થાનિક વસતિ ઘટતી જાય છે. વ્યાપાર આદિની પડતીના કારણે આજે ખંભાતના જેને મુંબઈ, અમદાવાદ આદિ સ્થળમાં વસવાટ કરી રહ્યા છે. છતાં પળે પળે કે વાડે વાડે જે જિનમંદિરે છે, એ બધાં સ્વચ્છ, સુંદર તેમજ બે વર્ષે, ચાર વર્ષે રંગ-રોગાન આદિથી મનહર રમણીય લાગે છે. માટે જ દેશ-દેશાવરના જેને માટે આ શહેર યાત્રાધામ કહી શકાય.

Page #89
: 84 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન વીર્થ : ખંભાત તથા પાટણ શહેરના આ બધા સંખ્યાબંધ જિનાલયેની ભક્તિને માટે દેરાસરનાં કામકાજ તથા પૂજા આદિ માટે શ્રાવ કેના વારા હોય છે. વારા પ્રમાણે દેરાસરનું કામકાજ સી ભક્તિભાવ પૂર્વક કરે છે. અત્યારસુધી આ પ્રણાલી ચાલુ છે. આ હકીક્ત એક કે બે મંદિરે સે-બ ઘરની વસતિવાળા શહેરમાં હોવા છતાં પૂજારી કે નોકરીયાત માણસે આદિથી જ કામ લેનારાઓને બોધ આપી જાય છે. ઉપાશ્રયે-જ્ઞાનભંડારે શહેરના મચલતારૂપ ખાર વાડામાં આવેલે જૈનશાળાને ઉપાશ્રય વિશાળ તેમજ સુંદર છે. અનેકાનેક આચાર્યના ચાતુર્માસ આ સ્થાને થયેલા છે. ઉદારદિલ શેઠ શ્રી પિપટભાઈ અમરચંદ તથા તેઓના લઘુબંધુ ધર્મનિષ્ઠ શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈ આદિના તન, મન, તેમજ ધનના ભાગે આ જૈનશાળાની જાહેરજલાલિ અદ્યાવધિ અખંડિત રહી છે. ખંભાતમાં કે દેશ-પરદેશમાં, શેઠ અમરચંદ પ્રેમચંદના કુટુંબની ભક્તિ, ભાવના તેમજ ધર્મશ્રખ્યાં આજે પણ સુપ્રસિદ્ધ છે. જનશાળાને વ્યાખ્યાન હલ પણ વિશાલ છે. અહિં જૈનશાળા હસ્તકના સંખ્યાબંધ દેરાસરેને વહિવટ થાય છે. અનેક પ્રાચીન અવાચીન જ્ઞાન ભંડારે જૈનશાળાના હસ્તક રહે છે, જેમાં પૂ શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરીજી મ. ને હસ્તલિખિત જ્ઞાનભંડાર ગણી શકાય. સેંકડે હસ્તલિખિત પ્રતે અહિં છે, જેમાં કેટલી તે અવાવધિ અપ્રસિદ્ધ છે. વિ. સં. 2004 ના ચાતુમાસમાં પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીની શુભ નિશ્રામાં આ જ્ઞાનભંડાર વ્યવસ્થિત રીતે તૈયાર કરાવાય છે. તે તે તેનાં નામ, ભાષા, રચનાકાલ, લેખનકાલ, ઈત્યાદિ બધું

Page #90
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 85 : સુવ્યવસ્થિત લીસ્ટ તૈયાર થયું છે. આ ભંડાર શેઠ અમરચંદ પ્રેમચંદની! નહાની જૈનશાળામાં છે. આ ઉપરાંત પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મવશ્રીની જ્ઞાનશાળા, જેમાં પ્રાચીન–અર્વાચીન મુકિત તથા લિખિત પ્રતે તથા પુસ્તકેને સાર સંગ્રહ છે, જે ખારવાડામાં આવેલ છે. ભેયરપાડામાં હસ્તલિખિત તાડપત્રીય પ્રાચીન જ્ઞાનભંડાર છે, જે બહુજ પ્રાચીન તથા સુંદર છે. આ ભંડારને વ્યવસ્થિત કરવામાં પૂર પાદ આ૦ મ૦ શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજ તથા પૂ પાદ આ મ. શ્રી વિજયકુમુદસૂરિજી મ. ને પરિશ્રમ પ્રશંસનીય છે. જૈનશાળામાં દાદાશ્રી શ્રી નીતિવિજયજી મહારાજને જ્ઞાનભંડાર પણ વ્યવસ્થિત અને છેલ્લામાં છેલ્લા ન્યાય, વ્યાકરણ, કાવ્ય, સાહિત્ય તથા અર્વાચીન સાહિત્યનાં પ્રકાશનેથી સુસમૃદ્ધ છે. પં કનકવિજ્યજી ગણિ શાસ્ત્રસંગ્રહ તથા શ્રી નીતિવિજયજી શાસ્ત્ર સંગ્રહમાં બધું મલી એકંદરે 6 હજાર પુસ્તકે, 3 હજાર પ્રતે છે. શેઠ શ્રી મણિલાલ પીતાંબર હસ્ત લિખિત શાસ્ત્ર સંગ્રહ જે શ્રોફ શ્રી શાંતિલાલ મણિલાલ દ્વારા સંગ્રહિત છે, તેમાં તાડપત્રીય પ્રતા તથા હરતલિખિત પ્રાચીન સંગ્રહ સુંદર છે. બજારમાં શ્રી આત્મકમલ જેન લાયબ્રેરી, તેમજ મહાવીર જૈન સભા આદિ સંસ્થાઓ છે. જીરાવલાપાડામાં જૈન ધર્મશાળા છે, જેમાં હાલ ભેજનશાળા ચાલે છે. બીજી પણ અંબાલાલ પાનાચંદની ધર્મશાળા બજારમાં આવેલી છે. નાના ચેલાવાડામાં શેઠ બુલાખીદાસ નાનચંદને જૈન ઉપાશ્રય આવેલે છે. જેમાં પૂ. પાદ આચાયદિ મુનિવરના ચાતુર્માસ થાય છે. બાજુમાં આયંબિલ ખાતું છે માણેકની પાછળ લાડવાડમાં એક ઉપાશ્રય છે. આ ઉપ

Page #91
: 86 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : રાંત પાયચંદનચ્છને ઉપાશ્રય, ખરતરગચ્છને ઉપાશ્રય, કીતિશાળા, બ્રહ્મપુરીને ઉપાશ્રય આદિ ઉપાશ્રયે અહિં સંખ્યાબંધ છે. ખંભાતને પ્રાચીન ઇતિહાસઃ વિ૦ નાં 9 મા શતકથી ખંભાતના ગૌરવને ઇતિહાસ સળંગપણે આપણને મળી રહે છે. ખંભાતના બંદર પરથી દેશ-પરદેશ માલ ચઢતે તેમજ ઉતરતે. જાવા, સુમાત્રા, ઈરાન, ઈજીપ્ત, ચીન, જાપાન, એડન, આફ્રિકા આદિ દૂર દૂર દેશમાં ખંભાતને વ્યાપાર વ્યવસાય ધમધોકાર ચાલતું હતું. કલિકાલ સર્વજ્ઞ આમ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજના સમયમાં અહિં સે કરોડપતિઓ વસતા હતા. મહારાજા સિદ્ધરાજ જ્યસિંહ તથા કુમારપાલ મહારાજાના રાજ્ય કાલમાં ખંભાત બંદર મુખ્ય વ્યાપાર કેન્દ્ર ગણાતું. ગુજરાતના કેઈ પણ ખૂણેથી દેશ-પરદેશ જવા માટે આ શહેર બંદર ગણાતું. જૈન શાસનમાં અમર નામના પ્રાપ્ત કરી ગયેલા મહામંત્રીશ્વર ઉદાયન અહિં જ મહેટે ભાગે રહેતા. આજે જ્યાં શ્રી સ્થંભન પાશ્વનાથજીનું દેરાસર છે, તે લતે તેમના નામથી પ્રસિદ્ધ હતે. ઉદયન વસતિ તરીકે તે સ્થલ ઓળખાતું. તેમના જ હસ્તક પૂ આ૦ મ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીની દીક્ષા ખંભાત શહેરમાં થયેલી. આજે બ્રહ્મપુરીને ઉપાશ્રય એ આ૦ મ૦ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ૦ ના ઉપાય તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. ખંભાતના દાનવીર સુશ્રાવકેમાં રાજીયા વાજીયા જેઓ મૂલ ગંધા૨ના હતા, અને અહિં આવીને વસ્યા હતા; 1661 માં દુષ્કાળ સમયે હજાર મણ અનાજ લઈ, ભૂખ્યા તથા દરિદ્રોને અન્ન વો આપ્યા હતા. એક જ વર્ષમાં તેમણે 23 લાખ રૂ. ખર્યા હતા. તેમનું સન્માન રાજ્યમાં એટલું હતું કે, ફાંસીની

Page #92
: ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો .: 87 : સજા પામેલે તેમના નામથી છૂટી જતે. તેજપાલ સંઘવી, ઉદયકરણ સંઘવી, તેમજ મહાકવિ શ્રી ઋષભદાસજી આદિ અહિં થઈ ગયા છે. પૂ. આ૦ મઠ શ્રી સેમસુંદરસૂરિજી, પૂ. આ૦ મ0 શ્રી હરસૂરિજી મ. પૂ. આ મઠ શ્રી સેનસૂરિજી આદિ પુણ્ય પ્રભાવક સમર્થ સૂરિદેવેની શુભ નિશ્રામાં પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવે, દીક્ષા મહત્ય તથા સંઘ યાત્રાઓના મહત્સવે અહિં થયેલા છે. વસ્તુપાલ-તેજપાલના સમયમાં પણ આ શહેર જાહેજલલીના શિખર પર હતું. દાનવીર શ્રીધર શેઠ જેમણે સમ્યકત્વ વ્રત તથા ચતુર્થવ્રત સ્વીકારના ઉદ્યાપન નિમિત્તે ગામે-ગામનાં સંઘમાં સેનામહેરની પ્રભાવના કરી હતી, તે અહિંના હતા. તેમની પ્રભાવના–પહેરામણું માંડવગઢના મંત્રીશ્વરને પ્રાપ્ત થતાં પિંથકુમારે 36 વર્ષની યુવાન વયે ચતુર્થ વ્રત સ્વીકાર્યું હતું. આવું પ્રાચીન ભવ્ય તથા તવારીખના પાને તેજસ્વી બનેલું ખંભાત શહેર, આજે દરિયે દૂર થતાં ખાડી ભરાઈ જતાં બંદર તરીકે નામશેષ બનતું ગયું. સાથે સાથે વ્યાપાર-ઉદ્યોગમાં પાછું પડતું ગયું. વર્તમાનના વાહન વ્યવહારના ઝડપી સાધનથી આવું થતાં કાલબેલે એની પરિસ્થિતિમાં પલટો આવ્યું. છતાં અનેક મંદિરે, ઉપાશ્રયે, જ્ઞાન ભંડારે તથા દેવ-ગુરુભક્તિ તેમજ ધર્મશ્રદ્ધા આદિના ગૌરવથી આજે પણ ખંભાત શહેર એતિહાસિક તીર્થભૂમિ તરીકેનું પિતાનું પુરાણું તેજ જાળવી રહ્યું છે. આજે, ખંભાત શહેરના જૈન સમાજની ધર્મભાવનાનું એ પરિબલ છે કે, અનેક બાળ બ્રહ્મચારિણી બાળાએ સંયમ સ્વીકારી સાથ્થી જીવનમાં આરાધના કરી રહેલ છે. ખંભાતમાં મકાઈ દરવાજાના નાકે જામી મજીદ આવેલી

Page #93
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : છે. આ મરજીદ 212 ફીટ લાંબી અને ઉપર ફીટ પહેલી છે. એનું શિલ્પ તથા તેના અવશેષથી નિશ્ચિત કહી શકાય કે, આ મજીદ પૂર્વકાળમાં જૈન મંદિર રહેવું જોઈએ. ખંભાત શહેર, અમદાવાદથી પગપાળા રસ્તે લગભગ 65 માઈલ જેટલું દૂર છે. વેસ્ટર્ન રેલવેની અમદાવાદથી મુંબઈ જતી મેઈન લાઈનના આણંદ સ્ટેશનથી રેલ્વે રસ્તે 35 માઈલ છે, અને અમદાવાદથી આણંદ લગભગ 40 માઈલ થાય. આણંદમાં શ્રાવકના ઘરે છે, જેન ધર્મશાળા છે; દેરાસર છે. આણંદથી ખંભાતના રસ્તે પેટલાદમાં 4 દેરાસરે છે. નાર, તારાપર આદિ સ્થળે એ દેરાસર, ઉપાશ્રય તથા શ્રાવકની વસતિ વગેરે છે. ખંભાતની આજુબાજુ પરા તથા ગામડાઓમાં દેરાસરે છે. ખંભાતથી 7 માઇલ પર રાળજ ગામમાં પણ દેરાસર છે. આ દેશસરેને વહિવટ જનશાળા હસ્તક છે. ખંભાતથી પૂર્વ દિશામાં 12 ગાઉ પર બેરસદ જેનેની સારી વસતીવાળું ગામ છે, જ્યાં દહેરાસરે છે, બે-ત્રણ ઉપાશ્રયે છે. પર ભરૂચઃ પૂળ ઇતિહાસઃ પ્રાચીન લાટ દેશની પ્રસિદ્ધ રાજધાની ભરૂચ શહેર આજે તે કાલબલે પલટાઈ ગયું છે. ભ. શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનાં શાસનમાં આ સ્થાન એતિહાસિક તીર્થભૂમિ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ હતું. ભ. શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી વિહાર કરતાં કસ્તાં પ્રતિષ્ઠાનપુર પધાર્યા હતા; ત્યાંથી અશ્વને બેધ આપવા એક રાતના 60 ગાઉને વિહાર કરી અહિં પધાર્યા હતા. ત્યારથી આ તીર્થ અ%ાવધ મહા

Page #94
: ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : 89 : તીર્થના નામે પ્રખ્યાત થયું. સિંહલ દેશની રાજકુમારી સુદર્શના પૂર્વ ભવમાં અહિં સમળી હતી, અને નવકાર મંત્રના પ્રભાવે રાજકુમારી થઈ. તેણે અહિં આવીને ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનું ભવ્ય જિનમંદિર બંધાવ્યું જે “શકુનિકા વિહાર' તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામ્યું. ભરૂચ શહેરનું જુનું નામ “ભૃગુકચ્છ પણ કહેવાય છે. જેના ઈતિહાસમાં તે “ભરૂઅચ્ચ” તરીકે આ તીર્થ ઓળખાય છે. શ્રીપાલ મહારાજાના સમયમાં આ જ શહેરમાં શ્રીપાલ મહારાજાને ધવલ શેઠ મળ્યા હતા, ને તેમના વહાણેને આ જ બંદરથી શ્રીપાલ મહારાજાએ નવપદના પ્રભાવે સમુદ્ર માર્ગે હંકારાવ્યા હતાં. ચીન, જાપાન, જાવા, સુમાત્રા, એડન, આફ્રિકા ઈત્યાદિ દૂર-દૂરના દેશ-પરદેશની સાથે આ બંદરને વ્યાપાર-વ્યવસાય ધમધોકાર ચાલતું હતું. વિ૦ ના 11 મા તથા 12 મા સિકામાં ગુર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહ તેમજ પરમહંત કુમારપાળ મહારાજાના રાજ્યકાલમાં આ શહેર ગુજરાતનું સુરક્ષિત નાકું ગણાતું હતું. ગુજરાતના મહામાત્ય શ્રી ઉદાયનના પુત્ર આંબડે અહિં પ્રાચીન શકુનિકા વિહાર જિનમંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા હતા. કુમારપાલના રાજ્ય સમયે વાગ્લટ્ટ અહિં દંડનાયક હતા. ત્યાર બાદ મુસ્લીમ રાજ્ય કાલમાં પુરાણું ભરૂચ શહેરને ભંગ થતે ગયે. તે અવસરે પૂર્વકાલના ભવ્ય જિનમંદિરે યવનેના હાથે અહિં નાશ થયે હતે. છતાં શ્રી જૈન સંઘનું ગૌરવ, ધર્મભાવના તેમજ શ્રધ્ધા અણનમ રહ્યાં. પરિણામે આજે પણ ભલે ભરૂચને વૈભવ, સમૃદ્ધિ તથા વ્યાપાર પડી ભાંગ્યા, પણ તેની ભવ્યતા. તેજ તથા ધર્મસમૃદ્ધિના મૂક સાક્ષીરૂપે 12 સુંદર જિનમંદિરે અહિં છે.

Page #95
: 90 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : જેમાં 9 દેરાસરે તે શ્રીમાળીપળ જેવા શહેરના મધ્ય લતામાં ઉભાં છે. જે કાલની કરામતને જાણે હસી રહ્યા હોય તે રીતે ગગનની સાથે વાત કરતા શિખરેથી સહામણાં લાગે છે. ભરૂચમાં શ્રીમાળી પિળ-ઉંડીવખારનાં મુખ્ય જિનમંદિર ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીજીનું છે. આ દેરાસર ખૂબ જ સુંદર તથા વિશાળ છે. મૂળનાયક શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીની પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા મહાપ્રભાવિક છે. આ પ્રતિમાજી ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના શાસનમાં ભરાયેલા છે, તેથી આ પ્રતિમાજી જીવંતસ્વામી તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. એમ પ્રાચીન ઈતિહાસનાં પ્રમાણે મળે છે. ભ. શ્રી ગૌતમસ્વામીજીએ અષ્ટાપદ મહાતીર્થ પર “જગચિંતામણિ દ્વારા જે જે પ્રભાવિક તીર્થોની સ્તવના કરી છે, તેમાં “ભરૂઅચ્છહિ મુણિસુવર્ય થી ભરૂચમાં બિરાજમાન ભગવાન શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીની સ્તુતિ કરી છે. ભરૂચ શહેર તેમજ આ મહાતીર્થાધિપતિ ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીને પ્રતિ માજીની એતિહાસિકતા આથી સિદ્ધ થાય છે. આ ઉપરાંત શ્રીમાળીપળમાં શ્રી આદીશ્વરજી, શ્રી અનંતનાથજી, શ્રી કલ્યાણ પાર્શ્વનાથજી, એ રીતે અન્ય 8 દેરાસરે, છે, જે સુંદર તથા રમણીય અને પ્રાચીન છે. શ્રાવકેની વસતી આ બાજુના લતામાં છે. આજે શહેરમાં જેનેની વસતિ 200 જેની ગણાય છે. મુનિસુવ્રતસ્વામીનાં દેરાસરમાં ભેંયરામાં સહસ્ત્રફણુ પાર્શ્વનાથજીના પ્રતિમાજી રમણીય છે. આ લતાથી દૂર પશ્ચિમ બાજુ વેજલપુર નામના પરામાં પણ લાઠવા શ્રીમાળી શ્રાવક ભાઈઓ તથા મારવાડીભાઈઓની 400-500 જેનેની વસતિ છે. ભ૦ શ્રી આદીશ્વરજીનું એક દેરાસર છે. ભરૂચ સ્ટેશનથી ગામમાં આવતાં

Page #96
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : કબીરપરામાં શ્રી શાંતિનાથજીનું દેરાસર છે, જ્યાં 30-35 જેનેની વસતિ છે. આ રીતે ભરૂચ શહેરમાં સુંદર દેરાસર. ઉપાશ્રયે આદિ ધર્મસ્થાને આજે પણ તેના પૂર્વકાલીન ગીરવમાં વધારો કરી રહ્યાં છે. શહેરમાં અન્યાન્ય દર્શનીય એતિહાસિક સ્થાનોમાં જુમ્મામજીદ ગણાય છે, જે મજીદ પૂર્વકાળમાં જેનમંદિર હોવાના પૂરાવા રજુ કરે છે. કુમારપાળ મહારાજાના સમયમાં જે “શકુનિકા વિહાર મંદિર તૈયાર થયેલું તે અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીના કાળમાં મજીદ રૂપે બની ગયાની સંભાવના છે. આ અંગે પુરાતત્વના વિદ્વાને પણ એક મતે કબુલે છે. તેઓ કહે છે, ઈ. સ. ૧૨૯૭માં અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીએ ગુજરાત સર કર્યું, એ સમયે ભરૂચ પણ મુસલમાનોના હાથમાં ગયું. તેઓએ ગુજરાતમાં ઘણે સ્થળે હિન્દુ અને જૈન દેવાલને મરજીદમાં ફેરવી નાંખ્યાં. એ કાળમાં ભરૂચની જુમ્મામજીદ પણ જૈન મંદિરમાંથી પરિવર્તિત બનેલી લાગે છે. અત્યારે પણ ત્યાંના અવશેષે ખંડિત થયેલા પુરાતન જૈન વિહાર કે મંદિરને ભાગ છે એમ જણાય છે. આ સ્થળની પ્રાચીન કારીગરી, આકૃતિઓની કતરણી, રસિકતા, સ્થાપત્ય, શિલ્પની કળાનું રૂપ અને લાવણ્ય અજોડ છે. (આકીલેજીકલ ઓફ વેસ્ટર્ન ઈન્ડીયા પુસ્તક : 6 વેલ્યુમ પેજ 66) આ મજીદ આજે ભરૂચ શહેરના બજાર વચ્ચે ઉભી છે. શહેર નર્મદા નદીના કિનારા પર પાઘડી પનાના વિસ્તારમાં ઉંચા-નીચા ટેકરાઓ પર લાંબુ પથરાયેલું છે. મુંબઈ-અમદાવાદ વચ્ચેની વેસ્ટર્ન રેલ્વે લાઈન પર ભરૂચ સ્ટેશન આવેલું છે.

Page #97
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : આ નગર, જૈન સાહિત્યમાં તથા બીષ્ય સાહિત્યમાં અતિ પ્રાચીન કાલથી સુપ્રસિદ્ધ છે. - 6 અમદાવાદ; - પૂર્વ ઇતિહાસઃ ગુજરાતના પાટનગર તરીકે અમદાવાદ આજે સુપ્રસિદ્ધ છે. રાજનગર અથવા જૈનપુરીના નામથી પણ આ શહેર આજે ઓળખાય છે. વિ. સં. 1868 માં અહમ દશાહ બાદશાહે અમદાવાદ શહેરને પાયે નાંખ્યું હતું. ઈતિહાસ કહે છે કે, “અમદાવાદના સ્થાને પહેલાં ઘણું વસતિવાળું આશાવલ (અસારવા તરીકે આજે ઓળખાતું) શહેર હતું. સિદ્ધરાજના પિતા કર્ણદેવે તેને વસાવી કર્ણાવતી નામ આપ્યું હતું. વિ૦ 12 મા સૈકામાં કર્ણાવતીની જાહેજલાલી ચોમેર ફેલાયેલી હતી. 84 કેવ્યાધિપતિ અને વિશાળ જિનમંદિરે અહિ હતાં. પરંતુ અમદાવાદ વસવા સુધી એનું નામ આશાવલ રહ્યું. અને અમદાવાદ વસ્યા પછી તે એના પરા તરીકે ગણાયું. અમદાવાદને વૈભવ સમગ્ર એશીયામાં ફેલાયેલું હતું. અમદાવાદની હુંડી દુનિયાના બધા બજારમાં સ્વીકારાતી. અમદાવાદના વ્યાપારી મહાજનેને પ્રભાવ એટલે પ્રબળ પડતું કે, એના અવાજને દીલ્હીના બાદશાહે માન આપતા હતા. અમદાવાદની જાહેરજલાલીને પણ કાળબળની અસર પહોંચી. મુસલમાને અને મરાઠાઓના વિગ્રહકાળમાં અમદાવાદે ઘણું-ઘણું સહન કર્યું છે. એ કાળમાં અમદાવાદને વૈભવ ચૂંથાઈ ગયે. હાલ આપણે જે અમદાવાદ જોઈએ છીએ, તે અસલનું બાદશાહી અમદાવાદ નથી. આજથી બે વર્ષ પહેલાં અમદાવાદ જુદું જ હતું. એની ચારે બાજુ ફરતાં લીલાછમ બગીચાઓ

Page #98
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : 93 : - હતા. અનેક ધનપતિઓ, અને અમીરના મહેલે હતા. હજાર સુંદર મંદિરે, મજીદે તથા બાગ-બગીચાઓથી અમદાવાદ શહેર તે વખતે કેવું શોભતું હશે તેની આજે તે કેવળ કલ્પના જ કરવાની રહે છે. અમદાવાદના જૈન મહાજનેને તાપ તે કાલમાં ભલભલા બાદશાહની ઉપર પણ કડકપણે પડતું હતું. તેને અંગેની અતિહાસિક હકીકત છે કે, “વિ. સં. ૧૬૯૪માં શ્રી ચિંતા મષિ પાર્શ્વનાથનું બાવન જિનાલયવાળું ભવ્ય મંદિર શ્રી શાંતિદાસ શેઠે સરસપુરમાં બંધાવ્યું હતું, જે હઠીસીંગભાઈની બહારની વાડી જેવું જ ભવ્ય હતું, અને 7 લાખ રૂા. ખર્ચા હતા. તે ઉત્તરાભિમુખ હતું. એ વખતે ગુજરાતના મુસ્લીમ અમલદારે અંધાધૂધીને લાભ લઈ, તે મંદિર તેડી પાડયું હતું. પણ આ અત્યાચારની વાત દિલ્હીના બાદશાહ શાહજહાંના કાને પહોંચી. શાહજહાંએ તરતજ શાંતિદાસ શેઠને ફરમાન કાઢી આપ્યું, જેમાં અમદાવાદના સુબાને આદેશ કર્યો હતે કે, “મંદિરમાં જે કાંઈ તેડ ફેડ થઈ છે, તે બધું સમરાવી, જે કાંઈ લઈ ગયા હિય તે લાવી, આખું એ મકાન શાંતિદાસ શેઠને સેંપી દેવું. તે મકાનને તેમના ધર્મસ્થાન તરીકે રહેવા દેવું. . શાંતિદાસ શેઠના આ ભવ્ય જિનમંદિરના અવશે આજે તે કાળની ક્રૂર કરામતના ભંગ થઈ પડયા છે. છતાં તે દેરાસરના બધા પ્રતિમાજી આજે પણ શહેરનાં જુદાં જુદાં દેરાસરમાં મેજુદ છે. એમ કહેવાય છે, કે, મેગલાઈન કાળમાં મુસલમાન બાદશાહના જુલ્મથી પ્રતિમાજીનું રક્ષણ કરવા શાંતિદાસ શેઠ

Page #99
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : લાંબી સુરંગ ખોદાવી રાખી હતી. સુરંગ એટલી પહોળી હતી કે તેમાં ગાડું ચાલી શકતું. સુબાના તેફાન વખતે આ સુરંગ દ્વારા તે દેરાસરમાંના ચૌમુખજીના 4 પ્રતિમાજી ઝવેરીવાડમાં લાવવામાં આવ્યા હતાં. તેમાંના ત્રણ આજે વાઘણ પિળમાં આદીશ્વવરજીને ભેંયરામાં છે, અને ચોથા પ્રતિમાજી નીશાળમાં જગવલ્લભ પાર્શ્વનાથના ભેંયરામાં છે, શાંતિદાસ શેઠના દેરાસરના મૂલનાયક શ્રી ચિંતામણિ પાશ્વનાથના શામળ પ્રતિમાજી વાઘણ પિળમાં ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથના દેરાસરમાં મૂલનાયક તરીકે આજે બિરાજમાન છે. * અમદાવાદ શહેર અને પરાઓમાં થઈને આજે લગભગ 205 જિનમંદિર વિદ્યમાન છે. લગભગ 50 હજારની સંખ્યામાં જૈનેની વસતિ છે. આજુ-બાજુના ન્હાના ન્હાના ગામડાઓ ભાંગી પડવાના કારણે વ્યાપાર-વ્યવસાયના નિમિત્ત ચેમેરથી જેને આજે શહેરમાં આવીને વસવા લાગ્યા છે. દિન-પ્રતિદિન અમદવાદ વ્યાપાર-ઉદ્યોગમાં વધતું જાય છે. આમાં જેને હિર મહત્ત્વ છે. ભૂતકાળને ઇતિહાસ કહે છે કે “અમદાવાદના જેનેએ ધર્મ, સમાજ, રાષ્ટ્ર તથા સંસ્કૃતિના ઉત્થાનમાં ઘણે ભેગ આપે છે. નગરશેઠ કુટુંબના પૂર્વજે શ્રી શાંતિદાસ શેઠ, ખુશાલદાસ શેઠ આ બધા ઉદાર દિલ જેન શ્રીમંતેની તીર્થસેવા, દેશસેવા તથા સમાજસેવા સુપ્રસિદ્ધ છે? જૈન દેરાસર શહેરની ઉત્તરે દિલ્હી દરવાજા બહાર શેઠ હઠીભાઈનું દેરાસર કે જે આજે બહારની વાડીનું દેરાસર કહેવાય છે, તે તીર્થ જેવું રમણીય છે. આ મંદિરના વિશાલ ચેકમાં બાવન જિનાલય છે. મંદિર સુંદર, ગગનચુંબી તથા ભવ્ય છે.

Page #100
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 05 : ગુજરાતના સલાટેનું કલાકૌશલ્ય આ મંદિરમાં આબાદ દેખાઈ આવે છે. મંદિરની બહારના દ્વાર તથા રંગમંડપની રચના અદ્ભુત છે. મંદિરમાં મૂલનાયક તરીકે શ્રી ધર્મનાથ ભગવાનની મનહર મૂર્તિ બિરાજમાન છે. મંદિરને ઘાટ દેવવિમાન જેવું છે. રંગમંડપ, નૃત્યમંડપ, ચોકીઓ, બહારને વિશાલ ચેક આ બધું ખરેખર મંદિરની અલૌકિક શેભામાં વધારે કરી રહ્યું છે. આજે લાખ ખરચવા છતાં આટ-આટલા છેલ્લા સાધના યુગમાં પણ આવું વિશાલકાય ભવ્ય દેવમંદિર બની શકે કે કેમ ? એ જ્યારે કલ્પનાને વિષય છે, ત્યારે તે કાળમાં ધર્માત્મા ઉદારચતિ શેઠ શ્રી હરીભાઈએ આવું સુંદર મંદિર તૈયાર કરાવ્યું. એ ખરેખર ભક્તિ, ભાવના તથા ઉદારતાને ત્રિવેણી સંગ હેય તે જ બની શકે. આ દેરાસર શેઠ હઠીભાઈએ વિસં. 188 માં બંધાવ્યું છે. અને તેની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. 1903 માં શ્રી શાંતિસાગરસૂરિના હાથે થઈ છે. અમદાવાદ શહેરમાં પિળની પિળે એવી છે કે જેને જોતાં એમ જ લાગે કે જાણે શત્રુંજય ગિરિરાજની ટૂંકેની ટૂંકે અહિં ઉભી છે. જયાં જુઓ ત્યાં જિનમંદિરે આપણ નજરે પડે છે. ઝવેરીવાડને આખો લત્તે જિનમંદિરોથી ભરચક છે. એ કહી આપે છે કે, તે કાલે એટલે કે આજથી લગભગ 100 વર્ષ પહેલાં અહિં વસનાર સુશ્રાવક ગૃહસ્થ કેટ-કેટલા ભક્તિભાવિત તથા ઉદાર દિલ તેમજ ધર્મશીલ હતા ! ઝવેરીવાડઃ ઝવેરીવાડ-વાઘણું પિળમાં નાકા પર શ્રી અજિતનાથ ભગવાનનું દેરાસર બાવન જિનાલયનું છે. આ મંદિર શેઠ હેમાભાઈ વખતચંદે બંધાવ્યું છે. પાલીતાણું શરુંજ્ય પર

Page #101
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : નવ ટુંકમાં હેમાભાઈ શેઠની જે ટુંક ગણાય છે, તે ટુંક બંધાવનાર અમદાવાદ-નગર શેઠ કુટુંબના નબીરા, શેઠ હેમાભાઈએ આ દેરાસર બંધાવ્યું છે. શેઠ હેમાભાઈએ 1882 માં આ ટુંક બંધાવી, અને 1886 માં મૂળનાયક શ્રી અજિતનાથ ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા શ્રી સિદ્ધગિરિજી પર કરાવી, એ અરસામાં આ દેરાસર બંધાવ્યું છે, એમ જણાય છે. વાઘણપોળનું આ દેરાસર ભરચક વસતિમાં આવેલું છે. બાવન જિનાલયની અપેક્ષાએ જગ્યા સાંકડી હોવા છતાં દેરાસર રમણીય લાગે છે. મૂળનાયક શ્રી અજિતનાથ ભગવાનની પ્રતિમાજી ભવ્ય મનહર તથા આલ્હાદક છે. તદુપરાંત પ્રદક્ષિણા ફરતાં અને મંદિરમાં પિસતાં ડાબી બાજુએ ધાતુના કાઉસ્સગીયાની મૂર્તિ 12 મા સૈકાની પ્રાચીન અને ભવ્ય છે. આ સિવાય શ્રી આદિશ્વર ભગવાનનાં ભેંયરામાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાનની ત્રણ હેટી મૂર્તિઓ, શ્રી ચિંતામણું પાર્શ્વનાથનું દેરાસર, શ્રી મહાવીરસ્વામીનું દેરાસર જે શેઠના મહાવીર તરીકે ઓળખાય છે. આ બધા દેરાસરે ભવ્ય તથા રમણીય છે. શ્રી સંભવનાથની ખડકીમાં શ્રી સંભવનાથનું દેરાસર પણ વિશાલ છે. ઉપર ત્રણ દેરાસરો તેમાં ન્હાનું પણ સુંદર કસેટીનું ચૌમુખજીનું મંદિર છે. યરાના બે દેરાસરમાં મહેટા શ્વેત પાષાણના શ્રી સંભવનાથજીનાં અદ્ભુત પ્રતિમાજી છે. ચૌમુખજીની ખડકીમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન ચીમુખ બિરાજમાન છે. નિશાળમાં શ્રી જગવલ્લભ પાશ્વનાથનું દેરાસર પણ દર્શનીય છે. ભેંયરામાં શ્રી પાર્શ્વનાથના દેરાસરમાં પ્રભુનાં દર્શન કરવા માટે એક સેનામહોર આપવી પડતી, એમ કહેવાય

Page #102
તે પાળ, વાળ વતન ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : છે. ભયરામાં બીજી બાજુ પણ ભવ્ય વિશાલ મતિ છે. ભૈયરાની ઉપરના દેરાસરમાં શ્રી સહસ્ત્રફણા પાનાથજીનાં અસાધારણ ભવ્ય પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. આમ ઝવેરીવાડમાં દેવસાને પાડે, શેખને પાડે, નિશા પિળ, ઝવેરીપળ, લહેરીઆ પળ, કઠારી પિળ, વાઘણ પળ, સેદાગરની પિળ, નગરશેઠને વડે, ગોલવડ, નગીના પળ, રતન પિળ-આ પિળામાં સુંદર, મનહર તથા ભવ્ય દેરાસર આવેલાં છે. એકંદરે આ બધી પિળમાં થઈને 42 દેરાસર છે. રતનપળના નાકે રીલીફરોડ ઉલંઘીને મરીયા પાર્શ્વનાથની ખડકીમાં બે દેરાસરે છે. તેમાં પહેલું દેરાસર મોરીયા પાર્થ નાથનું કહેવાય છે. તેમાં મૂલનાયકની બાજુમાં મેરીયા પાર્શ્વનાથ અતિશય પ્રભાવવંતા તથા ચમત્કારિક છે. શહેરમાં વસતાં હજારો ભાવિકે હવારથી માંડી સાંજ સુધી આ દેરાસરમાં પ્રભુજીનાં દર્શન કરવા દરરોજ આવે છે. તે રીતે પાંજરાપોળ તેમ જ દાદાસાહેબની પળમાં મળી 6 સુંદર દેરાસરો છે. પાંજરાપોળની પછળ ઘીકાંટા પર શેઠ જેસીંગભાઈની વાડીના વિશાળ ચોકમાં ભવ્ય જિનમંદિર છે. જેમાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાન બિરાજમાન છે. ત્યાંથી આગળ વધતાં પંચભાઈની પળ, કીકાભટ્ટની પિળ, લુણસાવાડે, મહાજન વાડે, આ લતામાં જ પાંચ ભવ્ય જિનમંદિરે છે. શીવાડાની પળ: શહેરને મધ્ય લતે શ્રી ડોશીવાડાની પિળના નાકા પરને ભાગ ગણાય છે. જેને માટે આ લતે યાત્રા

Page #103
: 98 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : ધામ જેવું છે. સમસ્ત અમદાવાદ શહેરના ખૂણે-ખાંચરે રહેલા ભાવિક શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ ટોળે ટેળા મળીને પર્વ દિવસોમાં આ બાજુ દેવદર્શને તથા ગુરુવંદને આવતાં નજરે પડે છે. આ લતામાં મુખ્ય મંદિર શ્રી મહાવીર સ્વામીનું ગણાય છે. રીચીરિડના નાકા પર આ દેરાસર આવેલું છે. શાસનનાયક ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવની મનહર પ્રસન્ન, તેજવી મૂર્તિ મંદિરમાં મૂળનાયક તરીકે બિરાજમાન છે. ' શ્રી મહાવીર ભગવંતની મૂર્તિ શાંત-વૈરાગ્યરસમાં તરબોળ બનેલી હોય તેવી લાગે છે. અહિં બિરાજમાન પ્રભુની આલહાદમય અદૂભુત પ્રતિમાજીને જોઈ હૃદય ઠરી જાય છે. રેમ-રાજી વિકસિત થાય છે. સારાયે શહેરના ભાવિકે હવાર-સાંજ આ દેરાસરનાં દર્શન કરવાને નિરંતર આવતા રહે છે. ત્યાંથી સડકને ઢાળ ઉતરી શીવાડાનીપળમાં પેસીએ ત્યારે ડાબી બાજુએ અષ્ટાપદજીનું દેરાસર છે. પાછળના ભાગમાં નંદીશ્વર દ્વીપની આરસના પત્થર પર રચના છે. તેમાં બાવન દેરીઓમાં પ્રભુજી બિરાજમાન છે. દેરાસરની બાજુમાં વિદ્યાશાળામાં ઉપર શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું હાનું દેરાસર છે. કસુંબાવાડામાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું સુંદર દેરાસર છે. ડેશીવાડે-ગેસાંઈજીની પિળમાં શ્રી સીમંધર સ્વામીનું દેરાસર રમણીય છે. તેમજ ભાભા પાશ્વનાથનું દેરાસર પણ સુંદર છે. ફતાસાની પિળ, ભઠ્ઠીનીબારી, આ બધે કુલ 5 મનહર જિનમંદિર આવેલાં છે. ત્યાંથી આગળ વધતાં ખેતરપાળનીપળ, ઘાંચીનીપળ, મુહૂળ, દાઈની ખડકી. રૂપા સુરચંદની પળ, લુવારનીપળગુસા પારેખનીપળ, શામળાનીપળ, વાઘેશ્વરીની

Page #104
: ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો પાળ, કામેશ્વરની પળ, હાલનીપળ, ધનપીપલીની ખડકી, આ બધેય જેનેની મોટી વસતિ તથા સુંદર દેરાસરે આવેલાં છે. આટલામાં લગભગ 15 દેરાસરે આવ્યાં છે. માંડવીની પેલી શહેરની મહટામાં મોટી પિળ જે માંડવીપળ કહેવાય છે. આ પિળમાં દેરાસર સારી સંખ્યામાં છે. આમાં મેટી પિળ નાગજી ભૂધરની પિળ ગણાય છે. આ પિળમાં એ દેરાસરો છે. આમાં મોટું દેરાસર ત્રણ માળનું છે. ત્યાંથી આગળ વધતાં લાલભાઈની પિળ, સુરદાસ શેઠની પિળ, સમેતશિખરની પિળ, હરકિશનદાસ શેઠની પિળ, કાકાબળીયાની પિળ આ બધે એકેક દેરાસર છે. શ્રી સમેતશિખરજીની પિળ માંનું દેરાસર કે જેને હમણું જીર્ણોધ્ધાર થયે છે. આ દેરાસર સાથે શહેર માટે તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. શ્રીપર્વાધિરાજ પર્યુષણ મહાપર્વના છેલ્લા સંવત્સરીપર્વના પવિત્ર દિવસે જેનમાત્ર આ દેરાસરની યાત્રા આવે છે, તપસ્વીઓ મેના, પાલખીમાં બેસીને દાન દેતાં દેતાં શ્રી શિખરજીની પિળના દેરાસરે દર્શન કરવા આવે છે. પૂ. આચાર્યદેવ આદિ મુનિરાજે શ્રી ચતુર્વિધ સંઘની સાથે વાજતે-ગાજતે યાત્રા કરવા આવે છે. આ દેરાસરમાં મૂળનાયક શ્રીસહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથનાં ભવ્ય પ્રતિમા છે. દેરાસરના રંગમંડપમાં શ્રી સમેતશિખરજીની કાણની ભવ્ય રચના છે. લાકડા ઉપર આખેએ શિખરજીને પહાડ, વિવિધ વનસ્પતિઓ, સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવિક-શ્રાવિકા, દેવ, દેવીઓ વગેરેની તથા સુંદર દેરીઓની નાનાવિધ રંગમાં રચનાએ કરેલી છે. આ રચનાની ખૂબી એ છે કે, આમાં યાંત્રિક કામ કરેલું છે. જેથી યંત્રથી ચાવી ફેરવતાં આખીએ રચના

Page #105
: 100 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ગોળ ચક્કર ચક્કર ફરી શકે છે. આજે તે રચના પરનું ચિત્ર કામ જૂનું થયું છે. જે કુશલ કલાકારના હાથે જીર્ણોદ્ધાર માગે છે. અમદાવાદ શહેરનાં યે બધા મંદિરે કરતાં આ દેરાસરમાં આ જ એક વિશિષ્ટતા સહુ કેઈનું ધ્યાન ખેંચે છે. - કાળુપુર રેડ: શહેરને કાળુપુર રોડને લતે જેનેની વસતિ, દેરાસરે તથા ઉપાશ્રયથી ભરચક ભરેલું છે. તેમાંયે હાજા પટેલની પિળની બધીચે મેટી પિળે જેનેની હજારો ઘરની વસતિથી ભરપૂર છે. એ એક એક પળમાં સુંદર નયન નેહર જિન મંદિરો આવેલાં છે. શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું સુંદર દેરાસર, તથા શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું દેરાસર હાજા પટેલની પિળમાં શ્રી શાંતિનાથની પિળમાં આવેલાં છે. આ બન્ને દેરાસરે સુંદર તથા ભેંયરાવાળા છે. રામજીમંદિરની પિળ, ખારાકુવાની પિાળ, લાંબેસરની પિળ આ બધીયે પિળમાં બબ્બે ચાર ચાર સુંદર દેરાસરો આવેલાં છે. રામજીમંદિરની પિળના નાકેથી તથા ગલામંજીની પિળના હામેથી ટંકશાળમાં જવાય છે. આ ટંકશાળમાં પંદરમાં તીર્થપતિ શ્રી ધર્મનાથ ભગવાનનું નાજુક શિખરબંધી દેરાસર છે. અમદાવાદ શહેરમાં આ એક જુનું શિખરબંધી દેરાસર છે. દેરાસર રમણીય તથા વિશાલ રંગમંડપવાલું છે. કાલુપુર રેડ પર આગળ વધતાં મનસુખભાઈ શેઠની પોળમાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું રમણીય દેરાસર છે. રાજા મહેતાની પિળમાં પેસતાં ડાબી બાજુયે તેડાની પિળમાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું દેરાસર છે. રાજા મહેતાની પિળમાં લદ્દમીનારાયણની પિળમાં સુંદર દેરાસર છે. કાળુપુરની પિળમાં શ્રી વિજય " ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું દેરાસર ભવ્ય તથા આકર્ષક સરે તથા ગઢ નાથ ભગવાય છે. અમદાવાદ

Page #106
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : * 101 : છે. દેરાસરમાં ઉપર નીચે પણ પ્રભુજી બિરામાન છે. પિળના રસ્તા પર નીચેના ભાગમાં ભયરૂં આવેલું છે, એ ભેંયરામાંથી ઉપર જતાં શ્રી અજિતનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. ભેચરામાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં શ્યામ પાષાણના ભવ્ય તથા ચમત્કારિક પ્રતિમાજી છે, મંદિરના ઉપરના ભાગમાં શ્રી સંભવનાથજી ભગવાન છે. પિળમાં ત્રીજું શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું ન્હાનું દેરાસર છે. ઝાંપડાની પિળમાં ભવ્ય અને મને હર દેરાસર છે. ધના સુતારની પળમાં હાંલ્લાપોળમાં ભ. શ્રી શાંતિનાથજીનું દેરાસર વિશાળ છે. ઉપર ત્રણ જગ્યાએ મૂળનાયક બિરાજમાન છે. ભેટરામાં પણ પ્રતિમાજી છે. આ સિવાય લાવરીની પળ, સદા - મજીની પળ તથા ભંડેરી પળમાં દેરાસરો છે. સદામજીની પિળનું દેરાસર શેઠ સદામજીએ બંધાવેલું છે. આ દેરાસરમાં ભેંયરામાં ઉપર તથા બાજુમાં પ્રભુજી બિરાજમાન છે. શ્રી સિધ્ધગિરિ પર નવ ટૂંકમાં મહટી ટૂંક જે ચૌમુખજીની ટૂંકના નામે ઓળખાય છે. તે ટૂંક બંધાવનાર તથા ચૌમુખજીની મૂલનાયકની પ્રતિષ્ઠા-અંજનશલાકા કરાવનાર સદા-સમજી શેઠ અમદાવાદ શહેરમાં આ પળમાં રહેતા હતા. વિ. સં. 1675 ની સાલમાં તેમણે ચૌમુખજીની ટૂંક બંધાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. ત્યાંથી ધના સુતારની પળ હાર નીકળતાં કાલુપુર દરવાજે જતાં રસ્તામાં ભંડેરી પળમાં વાણિયા શેરીમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. શહેરના મુખ્ય લતા રીચી રેડ પર શ્રી મહાવીરસ્વામીને દેરાસરથી આગળ વધતાં ચાર રસ્તા પહેલાં પાડાપોળ આવે છે.

Page #107
: 102 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : આ પિળમાં આરસપહાણના પત્થરથી બંધાયેલું શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું સુંદર દેરાસર છે. દેરાસરમાં વિશાલ રંગમંડપ છે. ભેયરામાં પણ પ્રભુજી છે. ચાર રસ્તાના નાકે જમણી બાજુ પર ઉપરના મજલે ન્હાનું પણ રમણીય શ્રી સંભવનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. ત્યાંથી આગળ વધતાં ખાડીયામાં સદાવ્રતની પળમાં એક દેરાસર છે. રાહેરની આજુ બાજુ: શહેરના મધ્ય ભાગમાં આ બધા સંખ્યાબંધ જેન મંદિરે તેની ભવ્યતા, સ્વચ્છતા તથા રમશયતાથી શહેરની શેભા તથા ગૌરવને ઓપ આપી રહ્યા છે. તદુપરાંત, શહેરના પરારૂપ ગણાતા શહેરના લતાઓમાં પણ સંખ્યાબંધ જૈન મંદિરો આવેલાં છે. પરાઓમાં શાહપુર અને સારંગપુરમાં જેનેની વસતી સારી સંખ્યામાં છે. શાહપુરમાં મંગળ પારેખના ખાંચામાં નાકા પર શ્રી સંભવનાથ ભ૦ તથા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ ના હામ-હામાં બે દેરાસરે છે. ચુનારાના ખાંચામાં, દરવાજા ખાંચામાં અને કુવાવાળી પિળમાં આમ કુલ 7 દેરાસરે છે. તેમ જ સારંગપુર તળીયાની પોળમાં બે દેરાસરે છે. જમાલપર: તદુપરાંત શહેરના દક્ષિણ ભાગમાં જમાલપુ રમાં ટેકરશાની પિળમાં શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું ભવ્ય દેરાસર છે. આ દેરાસરમાં ભોંયરામાં તથા ઉપર પણ દેરાસરો છે. દિવાળીના દિવસમાં તેમ જ કાર્તિક સુદિ બીજના દિવસે સારયે શહેરના અને અહિં યાત્રા કરવાનું આવે છે, ને આ પિળમાં તથા જમાલપરના લતામાં હેટો મેળો ભરાયું હોય તેવું વાતાવરણ થાય છે. હજારે જેનેના ટોળે-ટોળા સવારથી માંડી સાંજ

Page #108
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 103: સુધી આ દેરાસરમાં દર્શન કરવા ઉતરી પડે છે. કાર્તિક સુદિ પૂર્ણિમા તથા ચિત્ર સુદિ પૂર્ણિમા-આ બન્ને પવિત્ર દિવસોમાં જમાલપુર દરવાજા બહાર શેઠ આણંદજી કલ્યાસુજીની જગ્યાના ચેકમાં તથા ખુલ્લા મેદાનમાં શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થોના પટ ઘણી સંખ્યામાં ઠેર-ઠેર બંધાય છે. તે વખતે શ્રી ગિરિરાજની યાત્રાના પ્રતિક રૂપે શ્રી શત્રુંજયતીર્થની સન્મુખ જવાની ભાવનાથી હજારો શ્રાવક-શ્રવિકાઓ અહિં આવે છે. આ દિવસમાં આ સ્થાને શહેરના જેનેને માટે ભાગ જુદી જુદી જ્ઞાતિને, જુદી જુદી પિળોને અહિં એકત્ર થયેલે આપણને જોવા મળે છે. શહેરમાં આ બધા જિનમંદિર સિવાય જુદા જુદા લતાએમાં સંખ્યાબંધ ઘર દેરાસરે છે જેમાં મુખ્યપણે ગેલવાડમાં ધર્મશાળાની બાજુમાં જૈન દેરાસર છે તે રસ્તેથી આગળ જતાં શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈના વંડામાં તેનું ઘર દેરાસર છેએ રીતે નગરશેઠના વંડામાં બે ઘર દેરાસરે છે. પ્રકાંટા પર શેઠ મગનભાઈનું દેરાસર તેમ જ શાહપુરમાં શેઠ માણેકલાલ મનસુખભાઈના બંગલામાં ઘર દેરાસર છે. એલીસબ્રીજની પાર : શહેર બહાર એલીસબ્રીજને પુલ ઉતર્યા બાદ સોસાયટીના બંગલાઓમાં જેને આજે હજારોની સંખ્યામાં વસે છે. તે જ રીતે જૈન દેરાસરો પણ સંખ્યાબંધ છે. તેમાં મેટા દેરાસરમાં શેઠ લલ્લુભાઈ રાયજીની બેડીંગના વિશાલ ચેકમાં શ્રી આદેશ્વર ભગવાનનું સુંદર મંદિર છે. જેને સોસાયટીમાં, દશાપોરવાડ સેસાયટીમાં તથા મચટ સેસાયટીમાં આ રીતે ત્રણ દેરાસર મટાં છે. તદુપરાંત અરૂણ સોસયટીનું

Page #109
: 104 : ભારતના પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : દેરાસર પણ રમણીય છે. મર્ચન્ટ સેસાયટીના નાક પર શેઠ છગનલાલ લખમીચંદના બંગલાના ચોકમાં નાજુક, રમણીય જિન મંદિર તેઓએ બંધાવેલું છે. શાંતિસદન, સુતરીયા બિડીંગ, શ્રીમાળી સોસાયટી, શાંતિનગર સેસાયટી, સી. એન. વિદ્યાવિહાર તથા કલ્યાણ સોસાયટી આદિ સ્થળમાં ઘર દેરાસરો આવેલાં છે. પૂર્વ ભાગઃ શહેરના પૂર્વ ભાગમાં હરિપરામાં શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું દેરાસર છે. તેમજ સરસપુરમાં સુમતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. તદુપરાંત રાયપુર દરવાજા બહાર રાજપરામાં શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું ભવ્ય દેરાસર છે. ભયરામાં શ્યામ પાષાણના ચમત્કારિક તથા પ્રભાવશાલી પ્રતિમાજી છે. દેરાસરની બહાર વિશાલ ચેક તથા ધર્મશાળા છે. શહેરના ભાવિક લેકે દર રવિવારે સેંકડેની સંખ્યામાં આ દેરાસરમાં પ્રભુજીનાં દર્શન કરવા આવે છે. આ પ્રતિમાજી બહુ જ પ્રભાવશાળી તથા સંપ્રતિ મહારાજાના સમયનાં પ્રાચીન છે. કાળુપુર દરવાજા બહારના સ્ટેશનની સામે ધર્મશાળામાં ઘર દેર સર છે. શાહીબાગમાં શેઠ જમનાભાઈ ભગુભાઈના બંગલામાં પણ ઉપરના ભાગમાં ઘર દેરાસર છે. તેમ જ ગિરધરનગરમાં પણ દેરાસર આવેલું છે. શહેર બહારના ભાગમાં શાહીબાગથી આગળ કેમ્પના લતામાં જેન ભાઈઓની વસતી છે ત્યાં પણ જિનમંદિર છે. સાબરમતી-શમનગરમાં પણ ભવ્ય દેરાસર છે. આ રીતે શહેરમાં સેંકડો જિનમંદિરો આવેલાં છે. જેની પવિત્રતા, નિમલતા તથા રમણીયતા હજારે ભાવિકને ધર્મભાવનાને ભવ્ય સંદેશ આપી રહી છે. પંચમકાલના વિષમ વાતા

Page #110
માટે વિશાલ , કશીવાડાની જય હાજ પરે ગુજરાતની જનતાર્થો : : 105 : વરણમાં ભવ્ય જીને આત્મકલ્યાણ માટે આલંબન રૂપ આવાં કલ્યાણકારી જિનમંદિર ખરેખર સંસારના પવિત્ર તીર્થધામે છે. જેન ઉપાશ્રયો : અમદાવાદ શહેર હિંદભરમાં જૈન ધર્મનું કેન્દ્ર ગણાય છે. પિળે પળે ઉપાશ્રયે તથા જ્ઞાનભંડારે આવેલા છે. જે પૂર્વકાલીન જેન પ્રજાની ધર્મભાવનાની સાક્ષી પૂરે છે. અનેક ઉપાશ્રયે, જ્ઞાનભંડારો તથા ધર્મ તથા સમાજની સેવા કરનારી જેને સંસ્થાએ અમદાવાદ શહેરમાં સારી સંખ્યામાં છે. સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક તથા શ્રાવિકા વર્ગને ધર્મક્રિયાઓ કરવા માટે વિશાલ ઉપાશ્રયે–પૌષધશાળાઓ શહેરમાં અનેક છે. જેમાં પાંજરાપોળને ઉપાશ્રય, ડેશીવાડાની પોળના નાકે વિદ્યાશાળા, ડહેલા ઉપાશ્રય, લુહારની પિળને ઉપાશ્રય, હાજા પટેલની પિળમાં રામજી મંદિરની પળના નાકા પરને પગથીઆને ઉપશ્રય, કાલુપુર રોડ ઉપર આ૦ શ્રી વિજયદાનસૂરિજી જેન જ્ઞાનમંદિર પૌષધશાળા, ઝવેરીવાડમાં સંભવનાથની ખડકીની હામે સાગરને ઉપાશ્રય, વશાના પાડાને વિમલગચ્છને ઉપાશ્રય, ઉજમફઈની ધર્મશાળા આ બધા ઉપાશ્રયે મુખ્ય ગણાય છે. આમાં કેટલાક જુના તથા કેટલાક નવા છે. આ બધા ઉપાશ્રયમાં પૂરા આચાર્યાદિ સાધુ ભગવંતની નિશ્રામાં જૈન સંઘ વ્યાખ્યાન શ્રવણ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધ તથા સ્વાધ્યાય-યાન આદિ ધમનુષ્ઠાનેની નિરંતર ધમરાધના કરે છે. તદુપરાંત શામળાની પિળ, કાળુશીની પિળ, શાહપુર, સારગપુર, તળીયાની પળ લુણાવાડ કીકાભટ્ટની પળ, આ બધા સ્થાનમાં પણ ઉપાશ્રયે છે. જેમાં હેટે ભાગે પૂ. મુનિરાજેની નિશ્રામાં શ્રીસંઘ ધર્મારાધના કરે છે. આ સિવાય શહેરમાં લગ

Page #111
': 106 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ભગ દરેક પળમાં કે જ્યાં શ્રાવક-શ્રાવિકા વર્ગની વસતિ સારી સંખ્યામાં છે. ત્યાં ઉપાશ્રયે આવેલા છે. જેમાં પૂ. સાધ્વીજી મહારાજની નિશ્રામાં શ્રાવિકા વર્ગ સામુદાયિકપણે ધર્મક્રિયાઓ આચરે છે. શહેર બહાર પરાઓમાં પણ સરસપર, હરિપર, રાજપરમાં પણ ઉપાશ્રયે છે શહેરથી પશ્ચિમ દિશામાં સાબરમતી નદી ઉતરીને જૈન સાયટીને ઉપાશ્રય, ખુશાલ ભુવન ઉપાશ્રય તથા મરચંટ એસાયટીને ઉપાશ્રય આ બધા પ્રસિદ્ધ છે. જ્ઞાનભંડારે ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવને શ્રતજ્ઞાનને વારસો ગણધરદેવ શ્રી સુધર્માસ્વામી દ્વારા ચતુર્વિધ સંઘને વર્તમાન શાસનમાં પ્રાપ્ત થયેલ છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમની મંદતાથી શ્રતજ્ઞાન કાળબલે પુસ્તકારૂઢ થયું. તે શ્રતજ્ઞાનને શ્રી ચતુર્વિધ સંઘે તન, મન, તથા ધનના ભેગે અદ્યાવધિ સુરક્ષિત રાખ્યું છે. મોગલયુગમાં તેવા પ્રકારના અનેકવિધ ઉપદ્રાના કારણે જો કે આજે ઘણું સાહિત્ય લુપ્ત થયું છે છતાયે જે બાકી રહ્યું તેને જ્ઞાનભંડારમાં સાધુ-સાધ્વી તથા શ્રાવક-શ્રાવિકા વર્ગે પ્રયત્નપૂર્વક લાગણીથી સાચવી રાખ્યું છે. આવા જ્ઞાન ભંડારે ભારતમાં ચોમેર આવેલા છે. જેમાં જેસલમેર, પાટણ, અમદાવાદ, ખંભાત, વડેદરા તથા સુરત મુખ્ય ગણાય છે. તેમજ સૌરાષ્ટ્રમાં લીંબડી, ભાવનગર, વળા, બોટાદ, મહુવા, પાલીતાણા, જામનગર તથાં કદંબગિરિ આદિ સ્થળોએ પ્રાચીન તથા અર્વાચીન જ્ઞાનભંડાર છે. અમદાવાદ શહેરમાં ડેલાને ઉપાશ્રય, દેવસાના પાડામાં વિમલને ઉપાશ્રય, પાંજરાપોળમાં પૂ આ. શ્રી વિજયનેમિસૂરિજી મ૦ ની જ્ઞાનશાળા, વિદ્યાશાળા ડોશીવાડાની પિળ, તેમજ આ

Page #112
: ગુજરાતનાં જૈનતીર્થ : 107 : શ્રી વિજયદાનસૂરિ જૈન જ્ઞાનમંદિર, આ બધાં સ્થળમાં વિશાલ જ્ઞાનભંડારો છે. જેમાં આગમ, સિદ્ધાંત, પ્રકરણ, કાવ્ય, સાહિત્ય, વ્યાકરણ, છંદ, અલંકાર, ન્યાય આદિ અનેકવિધ સાહિત્યના જુદી-જુદી ભાષાના પ્રાચીન–અર્વાચીન હજારે ગ્રન્થ પુસ્તકાકારે તથા પ્રતાકારે વ્યવસ્થિત પણે સંગ્રહીત થયેલા છે. ડહેલાના ઉપાશ્રયતા તથા વિમલના ઉપાશ્રયના જ્ઞાનભંડારમાં પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતે તથા તાડપત્રીય પ્રતોને સંગ્રહ સારે છે. તેમજ જૈન વિદ્યાશાળા તથા પાંજરાપોળના જ્ઞાનભંડાર પણ વ્યવસ્થિત છે. કાલુપુર રેડ પર આવેલું આ૦ શ્રી વિજયદાન સૂરિ જ્ઞાનમંદિર અદ્યતન છે. શહેરનાં બધા મકાને કરતાં ઉંચાઇમાં આ મકાન વધે તેવું છે. 7 માલ ઊંચા આ મકાનમાં કેટલાયે પગથી નીચે ઉતરીયે ત્યારે સેંયરામાં ગોદરેજના ગેલેરીઓવાળા લેખંડના સંખ્યાબંધ કબાટમાં હજારો હસ્તલિખિત પ્રતે, તથા હજારો મુદ્રિત પ્રત–પુસ્તકે વ્યવસ્થિત રીતે છેલ્લી ઢબે ગઠવાયેલાં છે. શહેરમાં બીજા પણ ન્હાના-ન્હાના જ્ઞાનભંડારે, જેન વાંચનાલ-લાયબ્રેરીઓ સંખ્યાબંધ છે. શહેર બહાર એલીસબ્રિીજના ભાગમાં જૈન સંસાયટીમાં શ્રી ચારિત્રવિજયજી જેન જ્ઞાનમંદિરમાં પણ પ્રાચીન સાહિત્યને સારો સંગ્રહ છે. તદુપરાંત શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીમાં પણ સુંદર જ્ઞાનભંડારે છે. આમ શહેરમાં પ્રાચીન–અર્વાચીન સાહિત્યના સંગ્રહસ્થાને સારા પ્રમાણમાં છે. છતાં આ બધા સાહિત્યને અભ્યાસ શહેરની ઉગતી પ્રજાના જીવનમાંથી ઓછો થતું જાય છે. આ બધાં જ્ઞાનભંડારમાંના પ્રત-પુસ્તકને જે રીતે લાભ લેવા જોઈએ તે

Page #113
: 108 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : રીતે લેવાતું નથી. જૈન તીર્થોના વહિવટની સંસ્થાઓઃ હિંદભરમાં ધર્મ, સમાજ કે શાસનને ઉપયેગી પ્રવૃત્તિઓને પ્રારંભ અમદાવાદ શહેરથી જ થાય છે. આ દષ્ટિએ સમાજ તથા ધર્મની સેવા કરવા માટેની અનેક સેવાભાવી સંસ્થાઓ, સમાજ તથા મંડળે આ શહેરમાં આજે પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. અખીલ ભારતના શ્વેતાંબર તીર્થોને વહિવટ કરનારી, સકલ સંઘની માન્ય શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી અહિ છે. ઝવેરીવાડમાં પણીની ખડકીમાં પેઢીનાં મકાને છે. પેઢીને વહિવટ રાજ્ય વહિવટની જેમ ચાલે છે. શ્રી શત્રુંજયગિરિરાજ, શ્રી ગિરનારજી, શ્રી રાણકપુરજી, શ્રી તારંગાજી, શ્રી શેરીસા, વામજ આદિ અનેક તીર્થોને વહિવટ પેઢી કરે છે. " આ સિવાય અન્યાન્ય તીર્થોને વહિવટ કરનારી જૈન તીર્થ પેઢીઓ પણ શહેરમાં છે. શ્રી શંખેશ્વરજી તીર્થ તથા ભેયીજી તીર્થને વહિવટ કરનારી પેઢી કાલુપુર રેડ પર શેઠ મનસુખભાઈની પિળમાં આવેલી છે. શ્રી પાનસર તીર્થની પેઢી, શ્રી ઉપરીયાળાજી તીર્થની વહિવટ કરનારી પેઢીઓ તથા તેની શાખાઓ અમદાવાદમાં છે. તદુપરાંત, અમદાવાદ જીર્ણોદ્ધાર કમિટિ નામની સંસ્થા છેલ્લા કેટલાયે વર્ષોથી અમદાવાદ શહેરમાં કાર્ય કરી રહી છે. શહેરના જુદા-જુદા ઉપાશ્રયમાં પયુર્ષણપર્વમાં સ્વપ્નાની જે આવક થાય, તે બધી એકત્ર કરી, આ કમિટિ દ્વારા ભારતભરનાં છ મંદિરોના ઉદ્ધાર માટે વ્યવસ્થિત રીતે રચાય છે. આ કમિટિ મારફત અત્યાર સુધીમાં સૌરાષ્ટ્ર, ગુજરાત,

Page #114
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થ .: 109 : મહારાષ્ટ્ર આદિ દેશમાં અનેક જિનમંદિરના ઉદ્ધારનું પુણ્ય કાર્ય થયું છે. શહેરના પ્રતિષ્ઠિત જૈન આગેવાને આ કમિટિમાં જોડાયેલા છે. કમિટિનું કાર્ય વ્યવસ્થિતપણે આજે વર્ષોથી ચાલે છે એની એફીસ ઝવેરીવાડ–પટ્ટણીની ખડકીમાં શેઠ આ૦ ક. પેઢીના મકાનમાં છે. - અમદાવાદ શહેરમાં ખેડાઢેર તથા મૂંગાજીનું દયાનું કાર્ય કરનારી પાંજરાપોળની સંસ્થા વિશાળ વહિવટ ધરાવનારી સંસ્થા છે. આ સંસ્થા હસ્તક હજાર અને અભયદાન મળે છે. અમદાવાદ શહેરની નજીકના જંગલમાં પાંજરાપોળ હસ્તક હેરના ઘાસ માટેનાં બીડે વગેરે છે. આ શહેરના મધ્યલત્તા ઝવેરીવાડ-વાઘણપોળમાં શ્રી આયંબિલ તપની આરાધના માટે વર્ધમાન તપ આયંબિલ ખાતાની સંસ્થા સુંદર કાર્ય કરી રહી છે. દરરોજ સંખ્યાબંધ ધમમાઓ આયંબિલની આરાધના કરે છે. તેમજ પર્વ દિવસમાં હજારે આયંબિલે અહિં થાય છે. આ રીતે શહેરમાં અનેક ધાર્મિક, સામાજિક તથા જીવદયાનાં કાર્યો કરનારી સંસ્થાઓ આવેલી છે. ઉપરાંત, સંખ્યાબંધ જૈન પાઠશાળાઓ, જેન કન્યાશાળાઓ, તથા સંસ્કૃત, પ્રાકૃત તેમજ પ્રકરણ આદિ ભણવા માટેની સિદ્ધાંત શાળાઓ પણ શહેરમાં વિદ્યમાન છે. ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએઃ અમદાવાદ જેમ જેનપુરી છે, તેમ ઉોગ તથા વ્યાપાર વ્યવસાયના મથક તરીકે પણ અમદાવાદ શહેર ગણાય છે. કાપડની સે લગભગ ન્હાની–મ્હોટી મીલે આજે અમદાવાદમાં શહેરના પૂર્વ ભાગના લત્તામાં તથા

Page #115
: 110 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : જમાલપુર, રાયખડ વગેરે સ્થળમાં છે. સમગ્ર ભારતમાં–આખા એશીયાભરમાં કાપડ ઉદ્યોગમાં અમદાવાદને નંબર પહેલે આવે છે. આ બધા ઉદ્યોગો વ્યાપાર આદિના કારણે દિન-પ્રતિદિન અમદાવાદની વસ્તિ વધતી જ જાય છે. ગઈકાલ સુધી બે લાખની વસ્તિવાળ ગણતા આ શહેરની આજે લગભગ 12 લાખની માનવ વસતિ ગણાય છે–ઠેઠ રામનગર, સાબરમતીથી માંડી મણિ નગર સુધી ઉત્તર-દક્ષિણ તેમ જ પશ્ચિમનાં વાડજ-સરખેજ સુધી આજે અમદાવાદની હદ ગણાય છે. આ હદમાં માદલપર, કેચરબ, પાલડી, નવરંગપુરા આદિ કેટલાયે ગામડાં હાલ અમદાવાદમાં સમાઈ ગયાં છે. ઇતિહાસ તથા કારીગરીની દષ્ટિએ આજે અમદાવાદ શહેરમાં ઘણું પ્રાચીન ઇમારતે જોવા મળે છે. દાખલા તરીકે ત્રણ દરવાજા, ભદ્રને કલે, આઝમખાંને મહેલ-જે ભદ્રની પિસ્ટ ઓફીસ છે, લાલદરવાજા આગળ સીદ્દીસૈયદની મરજીદની જાળીઓ, રાણુરૂપમતીની મજીદ, મીરઝાપુર, બાદશાહને હજીરા, માણેક ચેક, શાહઆલમને રોજે-આસ્ટેડીઆ, સ્વામીનારાયણનું મંદિર, સરખેજની મરજીદો, અમદાવાદની ઉત્તરે આઠ ગાઉ ઉપર અડાલજ ગામના નાકાપરની પ્રસિદ્ધ વાવ, પ્રાશ્ચાત્ય શિક્ષણ માટે અનેક કેલેજે અમદાવાદની પશ્ચિમ બાજુએ આવેલી છે. જેમાં કેમર્સ કોલેજ, મેડિકલ કેલેજ, એ. રા. ટ્રેનીંગ કેલેજ. તેમજ એલ. આર. જૈન બેડીગ, સી. એન. વિદ્યાવિહાર, દવાખાના, હેપીટલે પણ શહેરમાં અદ્યતન સામગ્રી સહિત આજે હૈયાત છે, જેમાં શેઠ વાડીલાલ સારાભાઈ હેસ્પીટલ, શહેરના મધ્ય ભાગમાં સીવીલ હોસ્પીટલ વગેરેને સમાવેશ થાય છે. સાર્વ

Page #116
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 111 : જનિક વ્યાખ્યાન હેલમાં ટાઉનહેલ, પ્રેમાભાઇહેલ, તથા હંસ રાજ પ્રાગજી હોલ, આદિ છે. જાહેર લાઇબ્રેરીમાં શેઠ માણેકલાલ જેઠાલાલ લાયબ્રેરી, દાદાભાઈ નવરોજી લાઈબ્રેરીમાં છેલ્લામાં છેલ્લાં પ્રકાશને વાંચવા મળે છે. તદુપરાંત ગાંધી પુલની નજીક શાંતિનગર સોસાયટી તરફ જતાં ગુજરાત વિદ્યાપીઠનું પ્રસિદ્ધ મકાન આવેલું છે. ત્યાં આજે છેલ્લામાં છેલ્લી ઢબથી લાખ્ખના ખર્ચે તૈયાર થયેલું નવજીવન પ્રેસ, અને તેના પ્રકાશને પુસ્તક વગેરે માટેના કાર્યાલયની જબરજસ્ત ઈમારતો આવેલી છે. તેમજ શહેરમાં ગુજરાત વિદ્યાસભા, તેનું કાર્યાલય; ગુજરાત સમાચાર દૈનિક પત્રનું બિલ્ડીંગ, સંદેશ પત્રનું બિલ્ડીંગ, પાવરહાઉસનું લાલદરવાજા પરનું મકાન. આ બધાં મકાને અદ્યતન ઢબનાં ગણાય છે. એકંદરે ધર્મ, સંસ્કાર, વિદ્યા કલા, વ્યાપાર, ઉદ્યોગ ઈત્યાદિ અનેક અંગોથી સમૃદ્ધ રાજનગર-અમદાવાદ શહેર હિંદના-ભારતવર્ષના સુપ્રસિદ્ધ પ્રાચીન, એતિહાસિક શહેરમાં અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. 7H ઈડર: અમદાવાદથી પૂર્વમાં 60 લાઈલ દૂર ઇડર શહેર આવેલું છે. વચ્ચે નરોડા, જે અમદાવાદથી પાંચ માઈલ દૂર છે, તે ગામ આવે છે. જેમાં ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથસ્વામીનું રમણીય દેરાસર છે. ધર્મશાળા પણ છે. આ દેરાસર શેઠ હઠીસંગ કેશરીસિંહે બંધાવેલું છે. અમદાવાદથી અનેક સંઘે યાત્રા પૂર્વ કાળમાં હજારોની સંખ્યામાં નરેડા આવતા હતા. અમદાવાદ-પ્રાંતિજ રેલ્વેમાં ઈડર સ્ટેશન છે. પૂર્વે ઈડર રાજધાનીનું શહેર હતું. આજે હિમ્મત

Page #117
; 112 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : નગર રાજધાનીનું શહેર થયું છે. તેમજ હિંદી સરકાર આવતાં, સ્ટેટે ચાલ્યા જતાં આ વિભાગ સાબરકાંઠા જિલ્લામાં ગણાય છે. ઈડર શહેર પ્રાચીન છે. મહારાજા સંપ્રતિના કાળનું જિનમંદિર અહિં હતું એ ઐતિહાસિક ઉલ્લેખ આવે છે. શ્રાવકનાં ઘરો અહિં સારી સંખ્યામાં છે. ગામમાં પાંચ દેરાસરે છે. ધર્મશાળાઓ, ઉપાશ્રયે તથા પાંજરાપોળ પણ અહિં છે. ગઢ ઉપર શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર બાવન જિનાલયનું છે. દેરાસર પ્રાચીન તથા ભવ્ય છે. પૂ. સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના સદુપદેશથી દેરાસરને જીર્ણોધ્ધાર થએલે છે. દેરાસર વિશાલ તથા યાત્રાએ આવનારનાં ચિત ઠારે તેવું રમણીય છે. ક્રિયાઉધ્ધારક આ૦ દેવ શ્રી આનંદવિમલસૂત્ર રિજી મ. વિ. સં. ૧૫૪૭માં આ શહેરમાં જન્મ પામ્યા હતા. પૂe વિજયદેવસૂરિજી મ. ને જન્મ 1656 માં અહિં થયેલે. તેઓની જન્મભૂમિ ઈડર ગણાય છે. ઈડરનું પ્રાચીન નામ ઇલાદુગ” કહેવાય છે. ઈડરના રાજાઓ સીદીયા ગણાય છે. ઈડરના ધર્મસ્થાનને વહિવટ ત્યાંને જે સંધ શેઠ આણંદજી મંગલજની પેઢીના નામથી કરે છે. અહિં પ્રાચીન હસ્તલિખિત જ્ઞાનભંડાર છે. તેમ જ ઉપાશ્રયે પણ છે. જેના 80 લગભગ ઘર છે. અહિં ઈડર નરેશ નારાયણની સભામાં પૂ. શ્રી શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાયે દિગંબર ભટ્ટારકવાદી ભૂષણને શાસ્ત્રમાં પરાજય આપેલ. ગઢ ઉપર પ્રથમ સંપ્રતિ મહારાજાએ દેરાસર બંધાવેલું, બાદ પરમહંત કુમારપાળે આ સ્થળે નવું મંદિર બંધાવેલ, તે રાયપાલ વિહાર તરીકે ઓળખાતું. બાદ ગોવિંદ શ્રેષ્ટિએ તેને ઉધ્ધાર કરી, પૂર આ મ.

Page #118
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 113 : શ્રી વિજયદેવસૂરીશ્વરજી મ.નાં વરદ હસ્તે પ્રતિષ્ઠા કરાવેલ. તે વખતે મલનાયક શ્રી ત્રાષભદેવસ્વામી હતા. બાદ છેલા ઉધ્યા૨માં ભ૦ શ્રી શાંતિનાથજી બિરાજમાન કર્યા હોય તેમ સંભવે છે. પૂર્વકાલમાં બીજું પણ ભવ્ય જિનમંદિર ગઢ ઉપર હતું. 8H પીન : * ઈડરથી 5 ગાઉ દૂર, કેસરીયાજી તીર્થ બાજુ જતાં રસ્તે પિશીના તીર્થ આવેલું છે, અહિં પ્રાચીન જિનમંદિર છે. મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં 3 ફુટ ઉંચા ભવ્ય પ્રતિમાજી છે. પ્રતિમાજી સંપ્રતિ મહારાજાના સમયનાં છે. આ પ્રતિમાજી માટે એમ કહેવાય છે કે, લગભગ 1200 વર્ષ પહેલાં આ પ્રતિમાજી જંગલમાં એક ઝાડ નીચેથી મલ્યા હતાં, મળ મંદિરની બાજુમાં બે નાના શિખરબંધી દેરાસરે છે, સ્વામે પણ બે દેરાસરે છે. અહિં શ્રાવકનાં ઘર નથી, તીર્થની વ્યવસ્થા ઈડરને સંઘ કરે છે. અહિંનું સ્થાન રમણીય છે. અષધિઓ, વનસ્પતિઓ ઘણી થાય છે. 9H મોટા પેશીના ઈડરથી વડાલી, ખેડબ્રહ્મા થઈ મારવાડના રસ્તે ઉત્તર-પૂર્વ બાજુ જતાં ગુજરાતના છેક છેલ્લા ખૂણામાં આ ગામ આવ્યું છે. અહિં જેનેની વસતી 50 માણસની છે. ચારે બાજુ ગિરિમાળાઓ વીંટળાઈને રહી છે. આ ગામમાં સંપ્રતિ મહારાજાના સમયના પ્રાચીન જિનમંદિર છે. જે ભવ્ય તથા વિશાલ છે. મંદિરમાં બિરાજમાન પ્રતિમાજી બધાં સુંદર છે. મૂળનાયક શ્રી

Page #119
: 14 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પાર્શ્વનાથજી ભ૦, શ્રી શાંતિનાથજી ભ૦, આદિ છે. 10H શેરીસા: અમદાવાદથી ઉત્તરે ઓગણજથી શેરીસા જવાય છે. રેલ્વે રસ્તે કલેલ સ્ટેશનથી શેરીસા આવેલું છે. આ તીર્થ" અતિહાસિક છે. પૂર્વકાલમાં અહિં સેનપુર નામે મોટું નગર હતું. સુંદર જિનમંદિર તથા આવકનાં સેંકડો ઘરે હતાં વિ. ના 16 મા સૈકા સુધી આ સ્થળ જેના ઈતિહાસમાં તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું. એવા ઉલ્લેખ મળે છે. મોગલના કાલમાં તથા રાજ્યસંક્રાતિના સમયે જેમ અન્ય અતિહાસિક સ્થળો માટે બન્યું છે, તેમ સંભવિત છે કે, શેરીસા માટે પણ બન્યું હોય; એટલે ત્યાર પછીના કાળમાં આ તીથ લુપ્તપ્રાયઃ બન્યું. છેલ્લે થોડા વર્ષો પૂર્વે જૂના મંદિરની જગ્યામાંથી દટાયેલા આ પ્રતિમાજીએને 155 માં જમીન ખેદાવીને કઢાવ્યા, બાદ જૂની ધર્મશાળાના ખાડામાંથી ફણાવાળા પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીની મૂર્તિ નીકળેલ, પૂર્વકાલમ અહિ વસ્તુપાલ તેજપાલે બિબે ભરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. વિ. સં. ૧૫દર માં અહિં ભવ્ય જિનમંદિર હતું, તે પં. શ્રી લાવણ્યસમય વર્ણન કરે છે. આ પ્રતિમાજીને પધરાવવા માટે ત્યારબાદ સુંદર જિનમંદિર શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈએ તૈયાર કરાવવા માંડયું, પિતાના હાથે પ્રભુજીને પધરાવવાની પણ એમને અભિલાષા હતી. આ તીર્થ પ્રત્યે તેમને સારી આસ્થા હતી, પણ કાળ બળે તેઓનું અવસાન થતાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી હસ્તક દેરાસરનું બાકીનું કાર્ય પૂર્ણ થયું અને વિ. સં. 2002 ના વૈશાખ સુદિ ૧૦ના પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજયનેમિસૂરિજી મ. નાં વરદ વસ્તુ નીકળવા થઇ વર શેઠ સારા કરાવવાની

Page #120
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 115 : પ્રતિષ્ઠા થઈ. મંદિરને રંગમંડપ ભવ્ય છે. અમદાવાદના હઠીભાઈની વાડીના દેરાસરજી જેવું દેરાસર બંધાવવાની ભાવનાથી આ મંદિરનું કાર્ય પ્રારંભાયેલું. મંદિરમાં લાલ મકરાણાને પત્થર છે. ( દિનપ્રતિદિન આ તીર્થની જાહેરજલાલી વધતી આવે છે. દેરાસરની જમણી બાજુએ સુંદર ધર્મશાળા બંધાયેલી છે. ચોમેર પત્થરનું કમ્પાઉંડ છે. વિશાલ ચેક છે. તીર્થની વ્યવસ્થા માટે શેઠ આ૦ ક. ની પેઢીની ઓફીસ છે. યાત્રાળુઓને ભાતું અપાય છે, ભેજનશાળા શરૂ થઈ છે. ભેજનશાળાની વ્યવસ્થા અમદાવાદની કમિટિ કરે છે. કાલથી શેરીસાની મેટર સર્વિસ ચાલુ છે. આ તીર્થસ્થાન એકાંતમાં છે. દુનિયાની બધી ઉપાધિઓથી મુક્ત થઈ શાંતચિત્ત દિવસો પસાર કરવાની ભાવનાવાળા માટે આ સ્થાન અનુકૂળ છે. ગામમાં શ્રાવકેનાં 5-6 ઘરે છે. મંદિરમાં જતાં ચિત્ત કરે તેવું છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમાજી ગીયા પણ ભવ્ય છે, શ્રી અંબિકાદેવીની મૂતિ પણ અનુપમ છે. 11 : વામજ શેરીસાથી 3 ગાઉ ઉપર વામજ ગામ આવેલું છે. પાટીદાર ખેડૂતોની વસ્તીવાળું આ ગામ છે. અહિં વિ. સં. 1979 ના માગશર વદ 5 ના દિવસે ગામના કણબી ત્રિભવનના ઘર પાસેથી શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના પ્રતિમાજી નીકળ્યાં હતાં. પ્રતિમાજી સંપ્રતિ મહારાજના સમયનાં છે. પ્રતિમાજી સુંદર છે. આ પ્રતિમાજી ગામ બહાર ધર્મશાળામાં 23 વર્ષ . સુધી રહ્યાં. ગામવાળાઓએ પ્રતિમાજીને બહાર ગામ લઈ

Page #121
થી વિજય રોક આણ આ ને ગાતો : 116 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : જવા ન દીધે, એટલે ત્યાં નજીકમાં સુંદર દેરાસર તૈયાર કરાવીને વિસં. 2002 ના વૈ. સુદિ 13 ના શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી હસ્તક પૂ આ શ્રી વિજયઉદયસૂરિજી મ. નાં શુભ હસ્તે પ્રભુજીને ગાદી પર બિરાજમાન કરવામાં આવ્યા છે. દેરાસરજીને વહીવટ શેઠ આ૦ ક. ની પેઢી હસ્તક છે. 12H જોયણજી ઉત્તર ગુજરાતના જૂના તીર્થોમાં ભોયણીજીને ઉલ્લેખ થાય છે. અમદાવાદથી મહેસાણા જતી ટ્રેનમાં કલેલથી ભેટણીની લાઈન નીકળે છે. જે બહુચરાજીની લાઈન કહેવાય છે. એમાં કડીથી 8 માઈલ દૂર ભેય ગામ આવેલું છે. પહેલાં કડી સુધી રેલ્વે હતી. કડીમાં શ્રાવકની વસતિ સારી છે. ચાર દેરાસરે છે. અહિં સ્ટેશન થયું છે. સ્ટેશનથી 5 મિનિટને રસ્તે કાપતાં સહામે વિશાલ ધર્મશાળાઓ દેખાય છે. ધર્મશાળાના દરવાજામાં પિઠાં, એટલે પીળા પાષાણુનું શિખરબંધી રમણીય મંદિર નજર હમે દેખાય છે. મંદિરમાં મૂળનાયક ભ૦ શ્રી મલ્લિનાથ સ્વામીજીની પ્રતિમાજી અદ્ભુત ચમત્કારિક છે. વિ. સં. 190 ના મહાસુદિ 13 ના શુભ દિવસે કેવલ પટેલના ખેતરમાં કૃ ખેદતાં સુંદર વાજિંત્રને અવાજ સંભળા, અને પ્રતિમાજી તથા બે કાઉસગિયાની મૂર્તિઓ પ્રગટ થયાં. કડી તથા કુકાવાવના શ્રાવકની ઈચ્છા પિતાપિતાના ગામમાં ભગવાનને પધરાવવાની હતી, પણ ભગવાનને ગાડામાં પધરાવ્યા, એટલે ગાડું જોયણું આવી અટકયું. અહિં ત્યારબાદ ભવ્ય દેરાસર શ્રી સંઘે તૈયાર કર્યું, અને

Page #122
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : " 117 : 14 ના મહા સુદિ 10 ના દિવસે પ્રભુજીને ગાદી પર બિરાજમાન કર્યાં. મંદિર દેવવિમાન જેવું અલૌકિક છે, મંદિરને ત્રણ શિખરે, મૂલગભારે, અને રંગમંડપ વિસ્તારવાળો છે. ત્રણે તરફ દરવાજાઓ ને શૃંગાર ચેકીએ છે. આ સ્થાને એક વખતનું સમૃદ્ધ પદ્માવતી નગર હેવું જોઈએ. એમ કિંવદંતી છે હજાર યાત્રાજુઓ આ તીર્થની યાત્રાએ આવે છે. તીથને મહિમા અતિશય છે. અનેક શ્રદ્ધાળુ ભાવિકે શ્રી મલિનાથ પ્રભુની યાત્રાએ આવી ભાવભક્તિથી પ્રભુજીની સેવા કરે છે. ધર્મશાલાએ વિશાલ છે. સ્થાન પણ રમણીય છે. મહા સુદિ 10 ના દર વર્ષે મેટે મેળે અહિં ભરાય છે. તેમાં ઉત્તર ગુજરાતના ઠેઠ દૂર-દૂર પ્રદેશના હજારો યાત્રિકે અહિં પ્રભુજીની યાત્રાએ આવે છે. આ સમયે અમદાવાદ નિવાસી શેઠ જમનાભાઈ ભગુભાઈ તરફથી નવકારશી થાય છે. - તીર્થને વહીવટ શેઠ જમનાભાઈ ભગુભાઈ તરફથી કમિટિ દ્વારા ચાલે છે. આ પેઢી હસ્તક શ્રી ભેમણજી કારખાનામાંથી દેરાસર માટે આરસ અપાય છે. દેશ-દેશના જિનમંદિરમાં ભેયીજીના કારખાનાને આરસ અત્યાર સુધીમાં હજારો રૂા. નો ગયે છે.યણીમાં ભેજનશાળા ચાલે છે. જેને વહીવટ આજુબાજીના શ્રાવક ભાઈઓ કમિટિ નીમી કાળજીથી કરે છે. 13: રાતેજ: ભયણીથી કટોસણ થઈ બહુચરાજી જતી લાઈનમાં રાતે જ સ્ટેશન આવે છે. સ્ટેશનથી ગામ થોડું દૂર છે. રાતેજમાં હાલ શ્રાવકનાં 10 ઘર છે. સ્થિતિ સાધારણ છે. પૂર્વકાલમાં અહીં

Page #123
: 118 ? ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : રત્નાવતી નામની નગરી હતી. બાવન જિનાલયનું સુંદર જિનમંદિર હતું. બીજા પણ બે મોટાં દેરાસરે હતાં. 300 ઉપરાંત જિનપ્રતિમાજી હતાં, દેરાસરમાં મેટાં ભેંયરાઓ હતાં. એક સમયે અહિ જેનેના 700 ઘરે હતા. વિ. સં. 900 ના અરસામાં અહિં શહેર વસેલું હતું. કાળબળે પડતી આવી, અને બધું વેરવિખેર થયું. વિ. ના 14 મા સકા સુધી ચઢતીની ટેચ પર રહેલું આ શહેર ભાંગી પડયું. દેરાસરે પણ નામશેષ બની ગયાં. ફરી વિ૦ ના 16 મા સૈકામાં આ શહેર નવેસરથી વસ્યું, તેનું નામ રાંતેજ પાડયું. આજે નાનકડા ગામરૂપે તે પિતાની પુરાણું ભવ્યતાને જાળવી રહ્યું છે, વિસં. 1815 સુધી અહીં જિનમંદિરનાં અવશેષે હતાં, પણ કટોસણના એક શ્રાવક ભાઈને સ્વપ્નમાં જમીન નીચેના મંદિરની હકીકત અધિછાયક દેવે કહી એ પ્રમાણે ખોદકામ શરૂ થયું. ત્યારે બાવન જિનાલય મંદિર જમીનમાંથી પ્રગટ થયું, સાથે સુંદર પ્રભાવશાલી શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના પ્રતિમાજી તથા બીજા 12 પ્રતિમાજી પ્રગટ થયાં. ત્યારબાદ સંઘે દેરાસર બંધાવ્યું, અને વિ. સં. 1822 માં પ્રભુજીને તેમાં પધરાવ્યા, દેરાસરનું કામ ચાલુ હતું. 189 માં પં. શ્રી રૂપવિજયજી મ. શ્રી રાજનગરના સંઘની સાથે શ્રી શંખેશ્વરજી મહાતીર્થની યાત્રા કર્યા બાદ અહીં પધાર્યા હતા, અને આ તિર્થને જીર્ણોધ્ધાર કરવાને તેઓએ અમદાવાદના શ્રી સંઘને ઉપદેશ આપે હતે. વિ. સં. 1805 માં તેઓશ્રીના શુભ હસ્તે મૂળનાયક શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી. અમદાવાદના શેઠ હેમાભાઈએ અહીં ધર્મશાળા બંધાવી છે. છે ત્યારે બાળ શાલી શ્રી નેમિન જમીનમાંથી પ્રગટ થાય

Page #124
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો ' ': 119 : આજે પણ આ દેરાસર વિદ્યમાન છે. મૂળનાયક શ્રી નેમિનાથ પ્રભુની પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા આહાદક છે-સંપ્રતિ મહારાજાના સમયના છે. રાંતેજ તીર્થની યાત્રા કરવા જેવી છે. વિશાળ ચેકમાં બાવન જિનાલયના દેરાસરની રમણીયતા અપૂર્વ છે. ભેયીજીની યાત્રાએ આવનારે રાંતેજની યાત્રા કરવા જેવી છે. ભયણીથી સંતેજ 8 માઈલ થાય, આ તીર્થને વધુ પ્રસિદ્ધિમાં લાવી સહુ કોઈ ભાવિક યાત્રા કરવા આવતા રહે એ રીતે કરવાની જરૂર છે. - 14 : રાધનપુરઃ - શંખેશ્વરથી 30, તથા હારીજથી 23 માઈલ દૂર રાધનપુર શહેર આવેલું છે. ઉત્તર ગુજરાતના ઠેઠ છેડે વસેલું આ શહેર જેનેની સારી વસતિ ધરાવે છે. હાલ જેનેના 800 ઘરે છે. 24 દેરાસરો છે. રાધનપુર શ્રદ્ધાળુ જેનેની વસતિવાળું રમણીય શહેર છે. ક્રિચારૂચિ ધરાવનાર શ્રાવક-શ્રાવિકાને સમુદાય અહિં સારી સંખ્યામાં છે. બજારની મધ્યમાં શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું બાવન જિનાલયનું સુંદર દેરાસર આવેલું છે. આ તથા બીજા 8 દેરાસરોને વહિવટ વિજયગચ્છની શેઠ ગેડીદાસ ડેસાભાઈની પેઢી કરે છે. આ ઉપરાંત શ્રી આદીશ્વરજીનું દેરાસર પણ ભવ્ય અને વિશાલ છે. શ્રી કમળશીભાઇનું કલ્યાણ પાર્થનાથનું દેરાસર, પાંજરાપોળમાં આવેલું યરવાળું શ્રી શાંતિનાથજીનું દેરાસર જેમાં ચોમેર પ્રદક્ષિણામાં અનેકદેવકુલિકાઓ છે. ખત્રીવાડમાં શ્રી નેમિનાથ ભ૦ નું દેરાસર પણ ચોમેર દેવકુલિકાઓવાળું છે. - ભેંયરા શેરીમાં મહાવીરસ્વામીજીનું દેરાસર પણ ભોંયરાવાળું

Page #125
: 120 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : છે. ગેડીની શેરીમાં ધર્મનાથ ભ૦ નું દેરાસર પણ દેવકુલિ કાએ યુક્ત છે. ગેડીપાર્શ્વનાથજીનું મંદિર પણ સુંદર છે. ભા'ની પિળમાં શ્રી શાંતિનાથજીનું દેરાસર પ્રાચીન ગણાય છે, પાછળ પ્રદક્ષિણામાં દેવકુલિકાઓ છે. આદીશ્વરજીના દેરાસરજી તથા આવા 8 દેરાસરને વહિવટ સાગરગચ્છની શેઠ નવલચંદ ખુશાલચંદની પેઢી કરે છે. રાધનપુરમાં આયંબિલ ખાતાની વ્યવસ્થા બહુ જ સુંદર છે. જેનશાળ, સાગરગચ્છ ઉપાશ્રય તથા અન્યોન્ય સંખ્યાબંધ ઉપાશ્રયે તથા જ્ઞાનભંડાર છે. જેની પાઠશાળાઓ છે. શહેરની જેન વસતિને મેટો ભાગ વ્યાપાર મુંબઈ શહેરમાં વસતે હેવાથી, ખાસ પ્રસંગ સિવાય, જેનેની બધી વસતિ રાધનપુરમાં જવલ્લે જ જોવા મળે છે. એકંદરે રાધનપુર ગુજરાતની ઉત્તર દિશાના ખૂણે આવેલું, જેની સારી વસતિવાળું રળીયામણું પ્રાચીન જૈન નગર છે. આજે પણ ત્યાં ધર્મશ્રદ્ધા, ભક્તિ તથા ક્રિયાકાંડ કરનારા ભાગ્યવાને સારા પ્રમાણમાં છે. રાધનપુરમાં બાલબ્રહ્મચારિણી બહેનેની છેલ્લા 20 વર્ષમાં 50 થી 60 દીક્ષાઓ થયેલી છે. ગામ બહાર “વરખડી' તરીકે પ્રખ્યાત સ્થાનમાં શ્રી ગેડીપાશ્વનાથજીનાં પગલાં છે. આ પગલાં ઐતિહાસિક છે, સ્થાન પ્રાચીન છે. વરખડીના સ્થાનમાં ગેડીજી પાર્શ્વનાથજીના પ્રતિમાજીને લઈને પાટણથી સાળા-બનેવી મેઘા અને કાજળ આદિ 20 ઉના કાફલા સાથે જતા હતા, તેઓ રાધનપુર મુકામે આ સ્થળે આવેલા, જ્યાં પ્રભુજીને સ્થાપિત કરેલા ત્યાં તેનાં સ્મરણાર્થે તેઓનાં પગલાં રાખેલા છે. આ સમયે જેસલમેરથી બાફણા કુટુંબને સંઘ પાલીતાણું જતું હતું, તે અહિં

Page #126
ગુજરાતના જૈનતીર્થો : .: 121 : આવેલે તેણે એકલા ચઢાવામાં જ 3 લાખ રૂા. ને સદ્વ્યય કર્યો હતે. 15: પાલણપુરઃ અમદાવાદથી દીલ્હી જતી મીટર ગેઈજ લાઈનના મથક પર આવેલું ગુજરાતનું બીજું પ્રવેશદ્વાર ગણાતું, પાલનપુર શહેર જેનેની વિશાલ વસતિ ધરાવતું શહેર છે. મેગલ સમ્રાટ અકબર નરેશ પ્રતિબંધક જગદ્ગુરુ આ૦ મત્ર શ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીની જન્મભૂમિ આ પ્રમ્હાદનપુર–પાલનપુર છે. વિ. સં. 1583 ની સાલમાં આચાર્ય મહારાજ આ શહે માં એશવાલ જ્ઞાતીના કૂરાશા શેઠને ત્યાં જન્મ્યા હતા. તપાગચ્છના આચાર્ય મઠ શ્રી સમસુંદરસૂરિજીને જન્મ પણ આ શહેરમાં થયું હતું. આ શહેરની જાહોજલાલી ભૂતકાળમાં અદ્વિતીય હતી. તપાબિરૂદ ધારક મહાતપસ્વી શ્રી જગચંદ્રસૂરિ છના કાળમાં પાલનપુર શહેરમાં શ્રાવક સમાજની ધર્મશ્રદ્ધા, સંપત્તિ તથા વિભવ કેઈ અપૂર્વ હતો. શહેરના મુખ્ય જૈન દેરાસર શ્રી પ્રહલાદન પાર્શ્વનાથના દેરાસરમાં શ્રી જગચંદ્રસૂરિજીના કાળમાં જ 16 મણ સોપારી અને એક મડે-૩ર મણ ચેખા ભંડારમાં આવતા હતા. આ મંદિર ચંદ્રાવતીના પરમાર ધારાવર્ષીય યુવરાજ પ્રહૂલાદદેવે બંધાવ્યું હતું તેના પિતાનાં હાથે અજ્ઞાનને વશ થઈ આબુ-દેલવાડાના મંદિરના ધાતુના પ્રતિમાજી ગળાવેલાં ને પરિણામે તેના શરીરમાં કોઢ થયેલ; બાદ પૂ. આ. ભ. શ્રી શાલિભદ્રસૂરીશ્વરજીના સદુપદેશથી પિતાના પાપના પ્રાયશ્ચિતરૂપે તેણે પાર્શ્વનાથ ભગ વાનના પ્રતિમાજી ભરાવેલા. અને પિતાના બંધાવેલ મંદિરમાં

Page #127
: 122 H ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : આ પ્રતિમાજીને તેણે પ્રતિષ્ઠિત કરેલા. આ નગર પણ તેણે વસાવ્યું છે. આ દેરાસર આજે પલ્લવીયા પાર્શ્વનાથના દેરાસર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. ત્રણ માળનું છે, મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦ ની દેઢ ફૂટ ઉંચી સુંદર શ્વેત પાષાણમય ભવ્ય પ્રતિમાજી છે. પ્રદક્ષિણા–ભમતીમાં ગેડી પાર્શ્વનાથ ભટ છે. માળ પર શાંતિનાથ ભટ છે. વર્તમાનના મૂલનાયક પલ્લવી આ પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરંટ ગચ્છીય પૂ આ શ્રી કકકસૂરિજીના વરદ હસ્તે વિ. સં. 1274 ના ફાગણ સુદિ 5 ના થયાને ઉલ્લેખ મળે છે. આ મંદિર ભવ્ય વિશાલ તથા રમણીય છે. આ ઉપરાંત શહેરમાં અન્ય સુંદર દેરાસરે છે. તથા 4 ઘર દેરાસરે છે, એટલે એકદરે 9 દેરાસરો છે. જે કમાલપરામાં એક, ડાયરામાં એક, તથા જૈનશાળની બાજુમાં બે, જેમાં શાંતિનાથ ભટ ના દેરાસરમાં ભેંયરામાં, ઉપર એમ દેરાસરે છે. બાજુમાં નવું બંધાવેલ શ્રી મહાવીરસ્વામીજીનું મંદિર છે. જેમાં કેટગચ્છીય કકકસૂરિજીના શિષ્ય સર્વદેવસૂરિની મૂર્તિ છે. જે ઉદાસ્ત આંબડ સંઘપતિએ ભરેલ છે, શહેરમાં 5-6 ઉપાશ્રયે, પાઠશાળા, બેડીંગ, લાયબ્રેરી તથા આયંબિલ ખાતું, જ્ઞાનભંડાર આદિ છે. શહેર બહાર દાદાવાડી છે. બહાર બેડ"ગમાં દેરાસર છે. વે. મૂ. જૈનેનાં 600 ઘરો છે. સ્થાનકવાસીઓનાં 400 ઘરે છે. અહિં લગભગ ઘણા જિનમંદિરમાં પ્રતિમાજી પ્રાચીન સંપ્રતિ મહારાજાના સમયના ભવ્ય છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહને જન્મ અહિંના પાલણેશ્વર મહાદેવના મંદિરમાં થયું હતું.

Page #128
: ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : 123 : 16H ભીલડીયાજી પાલણપુરથી ડસા બાજુ રેલ્વે જાય છે. ડીસાથી હમણું કચ્છકંડલા લાઈનમાં આપણું ઉત્તર ગુજરાતનું પ્રાચીન તીર્થ ભીલડીયાજી આવેલું છે. ડીસાથી લગભગ 13 માઈલ દૂર ભીલડીયાજી છે. ગામ ન્હાનું છે. ગામની બહાર વિશાલ ધર્મશાળા છે. ધર્મશાળાને ચોક છોડી આગળ જતાં દેરાસરને માટે દરવાજે આવે છે. દેરાસરમાં જતાં પહેલાં ભોંયરું છે. ભેંયરામાં પગથી ઉતરીને જતાં મૂલનાયક શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના દર્શન થાય છે. મૂલનાયકની ડાબી બાજુ ભારવટીઆ નીચે શ્રી ભીલડીઆજી પાર્શ્વનાથના પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. પ્રતિમાજી ન્હાના તેમજ સુંદર પરિકરયુક્ત શ્યામ પાષાણુનાં છે. પ્રતિમાજી ચમત્કારિક તથા પ્રાચીન છે. તીર્થ એતિહાસિક છે. વિ. ના 14 મા સૈકામાં અહિં વીર મંદિર સુપ્રસિદ્ધ હતું. બાદ કાળબળના કારણે એ મંદિરને નાશ થયે કહેવાય છે. આજે ભેંયરાની ઉપર દેરાસરજીમાં મલનાયક શ્રી મહાવીરસ્વામીજી છે. તેમની ડાબી બાજુ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન છે. પહેલાં શાંતિનાથજી ભ૦ મૂલનાયક હોવા જોઈએ, એમ ત્યાં બિરાજમાન ધાતુના પ્રતિમાજી પરના લેખ પરથી સૂચિત થાય છે. હાલ બિરાજમાન મૂલનાયક આદિ પ્રતિમાજી પાલશુપુરથી લાવીને જીર્ણોદ્ધારના વખતે અહિં પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવ્યા છે. આ જીર્ણોદ્ધાર વિ. સં. ૧૮રમાં થયું છે. મૂલનાયકની તેમજ આજુ-બાજુના ત્રણે પ્રતિમાજી નવા બિરાજમાન કર્યા છે. ભીલડીયાજી પૂર્વકાળમાં ભીમપલ્લી તરીકે વિ૦ ના 16 મા સિકાની શરૂઆત સુધી પ્રસિદ્ધ હતું. તે નામને ભીમપલબ્રીગચ્છ

Page #129
: 124 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : હતું. તે પહેલાને ઈતિહાસ એમ કહે છે કે અહિ ચંબાવતી નગરી, હતી. જે 12 કેશના ઘેરાવામાં હતી આ નગરીમાં 125 જિનમંદિર હતાં. સેંકડો કૂવા તથા વા દેવી કેપના કારણે નગરી બળીને ખાખ થઈ, આજે પણ આ સ્થાનમાં ત્રણ-ચાર હાથે જમીન ઉડે છેદતાં રામ નવમા અને ઈટના બળેલા થર દેખાય છે. મંદિરની નજીક દાવતાં ઈટ, પત્થરે, ચૂને નીકળે છે. ઈટ કરી દો લાંબી-પહેળી અને વજનમાં આશરે પંદર શેરની હોય છે મૂળ નગરીને નાશ થયા પછી, આ સ્થાને ભીમપલ્લી નામનું નગર વસ્યું હોય, એ કલ્પના સંભવિત છે. આ ભીમ પલ્લી વિ. ના 13 થી 14 મા સૈકા સુધી પણ ડિજેલાણી. ભગવતું હતું. બાદ દેવીકેપ કે મોગલ બાદશાહના સન્યના અત્યાચારોથી આ શહેરને વિનાશ સંભવિત છે. ભીમપલ્લીમાં વિરમંદિર હવાના ઉલ્લેખે ઘણા સ્થળે મલે છે. વિ. ના 14 મા સૈકામાં અહિંના જેને રાધનપુર આદિ સ્થલેએ જઈને વસ્યા. ત્યારબાદ નવું ભીમપલી વિસં. 1872 માં વસ્યું છે. આમાં ડીસાના મતા ધરમચંદ કામદારની પ્રેરણું મુખ્ય છે. આ વર્ષોમાં નવું જિનમંદિર બંધાવ્યું લાગે છે. કારણ કે, વિ. સં. 1892 માં અહિં પ્રતિષ્ઠા થયાના ઉલ્લેખ મલી આવે છે. વર્તમાનકાળે પં. શ્રી ઉમેદવિજયજી મહારાજના સદુપદેશથી વિ. સં. ૧લ્હ૬ બાદ તીર્થને મહિમા વધુ વિસ્તરતે ગયે. હાલ શ્રાવકનાં ચાર ઘર છે. ધર્મશાળામાં યાત્રાળુઓને દરેક સગવડ છે. ડીસાને સંઘ તીર્થને વહિવટ કરે છે. દર મહિનાની સુદિ પૂર્ણિમાએ યાત્રાળુઓને ભાથું અપાય છે. પિષ દશમ-ભાગ

Page #130
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 125 : શર વદિ 10 ને મોટો મેળો ભરાય છે. ત્રણ દિવસ નવકારરશીનું જમણ થાય છે અને રથયાત્રા નીકળે છે. વિ. સં. 1715 માં આ મંદિરને જીર્ણોધ્ધાર આ૦ શ્રી વિજયરાજસૂરિ જીના ઉપદેશથી થયેલ, તે સમયે શ્રી ભીલડીયાજી પાર્શ્વનાથઅને મૂલતામ્રક તરીકે નહિ રાખતાં મુસલમાનોના ઉપદ્રવથી રક્ષણ કરવા ભારવટીયા નીચે રાખ્યા છે. ભેંયરામાં મૂળનાયક શ્રી નેમિનાથજી શ્યામપાષાણના ભવ્ય તથા સંપ્રતિ મહારાજના સમયનાં છે. ગામમાં શ્રી નેમિનાથ ભટ નું મંદિર છે. જેની પ્રતિષ્ઠા 182 માં થઈ છે. કરો જ છે 17H થરાદ: ના ઉત્તર ગુજરાતના ઠેઠ નાકે આવેલું થરાદ, પૂર્વકાલમાં ખૂબ જાહોજલાલી જોગવતું સમૃધ્ધ નગર હતું. સંઘપતિ આશાહની જન્મભૂમિ થરાપદ્રને ભૂતકાલ ગીરવભર્યો છે. ડીસાથી લગભગ 40 માઈલ પર રેતાળ પ્રદેશમાં આવેલું આ શહેર આજે પણ તીર્થધામ છે. 9 દેરાસરે થરાદમાં છે. ગામ બહાર ભ. શ્રી મહાવીરસ્વામીજીનું જિનાલય તથા ભ૦ શ્રી ઋષભદેવસ્વામીનું જિનાલય-આ બન્ને જિનાલયે ભવ્ય છે. ભ૦ શ્રી મહાવીર સ્વામીજીની પ્રતિમાજી લગભગ 400 વર્ષ પૂર્વે જમીનમાંથી પ્રગટ થયેલા છે. પ્રતિમાજી 5 ફૂટ ઉંચા છે. ભ. શ્રી આદીધરજીના પ્રતિમાજી પણ પ્રાચીન છે. આ પ્રભુજીની વિ. સં. 1883 વર્ષે કરેલી આંગી આજે વિદ્યમાન છે. ભ. શ્રી મહાવીરસ્વામીના દેરાસરમાં ઉપરના માળે ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથજીના પંચતીથી પ્રતિમાજી કલિકાલ સર્વજ્ઞ આ.૦ 50 શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના વરદ હસ્તે પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે. પ્રતિમાજી

Page #131
: 126 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ઉપરને લેખ આ મુજબ છે. “વિ. સં. 1220 વર્ષે ચેક સુદિ 3 શુકે પાર્શ્વનાથબિંબ પ્રતિષ્ઠિત શ્રી હેમચંદ્રસૂરિભિઃ આ બે દેરાસરે સિવાય તેનારા શેરીમાં 2, આંબલીશેરીમાં 2, આ બધા દેરાસરમાં પૂર્વકાલમાં પ્રતિષ્ઠા થયેલી, બાદ ધ્યાર થતાં ફરી ત્રિસ્તુતિક આ૦ મ૦ શ્રી વિજયયતીંદ્રસૂરીશ્વરજી આદિનાં હસ્તે પ્રતિષ્ઠા થયેલી છે. જેનેના 700 ઘરની વસતિ છે. પૂર્વકાલમાં આ નગર પરથી થારાપદ્રીયગછ નીકળેલ છે, તેમ પટ્ટાવલી પરથી અને જૈન ગ્રંથની પ્રશસ્તિ પરથી જાણવા મળે છે. 18: વાવ : થરાદથી 8 માઈલ દૂર વાવ શહેર આવેલ છે. અહિં જેનેનાં 100 ઘરે છે. બે દેરાસરે છે. મુખ્ય દેરાસરમાં ભ૦ શ્રી અજિતનાથ સ્વામીના પ્રતિમાજી ભવ્ય અને વીર સં ૧૩૦ની સાલન છે. પરિકર પણ ભવ્ય છે. વાવ શહેર આજથી લગભગ 200 વર્ષ પૂર્વે બંદર હતું. હરિબલમચ્છીના રાસમાં તેના રચયિતાએ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરેલ છે કે, “વાવ્ય બંદરે એ રાસની રચના વિ૦ ના 18 મા શતકના ઉત્તર કાલમાં થયેલી છે. આથી સંભવે છે કે, વાવથી 8 ગાઉ પશ્ચિમે જે બેટ આવેલ છે, ત્યાં સૂઈગામની સરહદ પર દરિયાઈ ખાડી આવતી હોય, બાદ દરિયે આઘે જતાં એ ખાડી પૂરાઈ ગઈ, એથી વાવ હવે બંદર રૂપે ન રહ્યું હોય, વાવની નજીકમાં ખીમાણુવાસ છે, જ્યાં પૂર્વકાલમાં જેનેની સારી વસતિ હતી. ભ. શ્રી અજિત

Page #132
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 129 : નાથ સ્વામીના પ્રતિમાજી પૂર્વે થરાદમાં હતા, પણ મુસ્લીમ આક્રમણના ભયથી અહિં વાવ લાવેલ. વાવમાં ચૌહાણ રજપુતેનું શાસન હતું, અને તેઓ પરાક્રમી તથા શીવાળા હતા. તેથી આ સ્થલ નિર્ભય ગણાતું. 19H ઢીમા વાવથી ઉત્તર દિશામાં 7 માઈલ પર ઢીમાં આવેલું છે. અહિં જેનેનાં 40 ઘરે છે. શ્રી પાર્શ્વનાથસ્વામીનું પ્રાચીન દેરાસર છે, જે લગભગ સંપ્રતિ મહારાજના સમયનું છે. તેને ફરીથી જીર્ણોદ્ધાર કુમારપાલ મહારાજાએ કરાવેલ હેવાના સ્પષ્ટ પ્રમાણે છે. આ જિનાલય જેટલું બહાર છે. તેટલું જ જમીન નીચે દટાઈ ગયેલું છે. શ્રી તારંગાતીર્થનાં જિનાલયના જેવી બાંધણી, ઉભણી આદિ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. કેરમના લાકડાના મોભ આદિ પણું આ જિનાલયમાં છે. તપગચ્છાચાર્ય પૂવિજયદેવસૂરિજી મહારાજનાં વરદ હસ્તે અંજનશલાકા થયેલ ભ. શ્રી પાર્શ્વનાથજીનાં પ્રતિમાજી મૂલનાયક તરીકે આજે બિરાજમાન છે. રંગમંડપમાં પત્થરના ભારવટા પર વિસં. ૧૫૮૮ને તથા વિ. સં. 1682 ને ઉલ્લેખ મળી આવે છે, આ પરથી નિશ્ચિત થાય છે કે, આ પ્રાચીન જિનાલયના અનેક ઉધ્ધાર થઈ ગયા છે, કે જે 1682 સુધી થયેલા હોવા જોઈએ. દેરાસરજીના શિખર પર આમલસારમાં પણ શિલાલેખ છે, તેમાં આ મુજબ ઉલ્લેખ છે કે, “વીર સં. ર૩૬ વર્ષે વૈશાખ સુદિ ત્રીજ શકે એ રીતે વિસ્તૃત લેખ મળે છે. પણ શિખર ઉંચું છે, ને ત્યાં ઉભા રહીને કે બેસીને લેખ વાંચવામાં અનુકૂળતા નથી, ને લેખ પાછળના ભાગમાં અસ્પષ્ટ છે. એકંદરે જિનાલય પ્રાચીન છે, એમાં કશી શંકા નથી.

Page #133
: 128 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ગામ બહાર ધરણીધરરાયનું એતિહાસિક જૈનેતર મંદિર છે, ત્યાં માટે મેળો ભરાય છે, ને હજારે યાત્રિકે યાત્રાર્થે આવે છે. એક પ્રૉષ પ્રમાણે ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથસ્વામીના પરમભક્ત નાગરાજ શ્રી ધરણેન્દ્રનું એ મંદિર હવાને વિશેષ સંભવ છે. 20H ભરેલ થરાદથી 12 માઈલ દૂર ભરેલ ગામ છે. અહિં મહાચમત્કારી તથા પ્રાચીન શ્રી નેમિનાથપ્રભુની પ્રતિમાજી છે, આ પ્રતિમાજી વિસં. 156 માં ગણેશપરાના ખેડૂતના ખેતરમાંથી પ્રગટ થયા હતા. આ પ્રભુજીની સાથે અન્ય 4 પ્રતિમાજી પણ પ્રગટ થયેલા, પણ ખંડિત માનીને શ્રાવકે એ જમીનમાં ભંડારી દીધેલ. બાદ વિસં. ૧૯રમાં ફરી આ પ્રતિમાજી પ્રગટ થયા, તે સમયે ભરેલ દરબાર રાજસિંહે શ્રી સંઘને ખાસ આગ્રહ કર્યો, ને પ્રતિમાજીને વાજતે-ગાજતે ગામમાં પધરાવ્યા. પ્રતિમાજી લગભગ 4 ફૂટ ઉંચા અને તેજસ્વી શ્યામ પાષાણના છે. ભેરેલગામની આજુબાજુ 800 વર્ષ પૂર્વે પીપલકપુર નામનું નગર હતું. તે સમય દરમ્યાન અનેક ભવ્ય જિનાલયે અહિં હતા. હજારે શ્રાવકનાં ઘર પણ હતા. આજે ગામની પશ્ચિમેત્તરના મેટા મેદાનમાં 1444 થાંભલાવાળા ને 72 દેરીઓથી સુશેભિત પ્રાચીન જિનાલયના અવશેષે પ્રાપ્ત થાય છે. આજે ભરેલની આજુ બાજુ અન્યાન્ય એતિહાસિક અવશેષે મલી આવે છે. આજે 20-25 જેનેનાં ઘરે છે. વિશાલ ધર્મશાળા છે. અહિં સુદિ 15 ના મેળો ભરાય ત્યારે સેંકડે યાત્રાળુઓ યાત્રાર્થે આવે છે. હાલ ડીસાથી વાવ થઈને મેટર એક વખત અહિં આવે છે. ડીસાથી લગભગ 50 માઈલ થાય છે.

Page #134
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થ : : 129 : - 21H સાચેરઃ - ભેરોલથી લગભગ 25 માઈલ દૂર ગુજરાત અને રાજસ્થાન (મારવાડ) ની હદ ઉપર આવેલું સાર શહેર ન ઈતિહાસમાં ખૂબ જ પ્રસિધ્ધ છે. જગચિંતામણિના ચૈત્યવંદનમાં જ્યઉ વીર સચ્ચઉરમંડણથી જેને ઉલ્લેખ આવે છે, તે જ આ સત્યપુર અથવા સાર. આજે આ ગામમાં પાંચ જિનાલયે છે, અને 300 લગભગ જેનેનાં ઘરે છે, જેમાં મૂર્તિપૂજક જૈનેનાં ફક્ત આજે 80 ઘરે ગણાય છે. પાંચ જિનાલમાં મુખ્ય જિનાલય ભ૦ શ્રી મહાવીરસ્વામીનું છે, પૂર્વકાલમાં આ સ્થલે ભ. શ્રી મહાવીરદેવના વડિલ બંધુ શ્રી નંદીવર્ધનરાજાએ ભરાવેલા સુવર્ણના પ્રતિમાજી હતા. જે જીવિતસ્વામીના નામથી પ્રસિદ્ધ હતાં. બાદ તે પ્રતિમાજી અધિષ્ઠાયક દેવે અદશ્ય કર્યા છે, એક કિવદંતી પ્રમાણે હાલ અહિં જે મજીદ છે, તે સ્થળે બાવન જિનાલાવાળું ભવ્ય ગગનચુંબી તેમ જ વિશાલ જિનાલય હતું, આજે ત્યાં કૂવે છે, તે સ્થલે પ્રતિમાજી ભૂગર્ભમાં છે. હાલ મુખ્ય જિનાલયમાં ભ૦ શ્રી મહાવીરેદેવના જે પ્રતિમાજી છે, તે સંપ્રતિ મહારાજાના છે, આ પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા અલૌકિક છે. બાકીના ચાર જિનાલમાંથી બે જિનાલમાં ભ૦ શ્રી મહાવીરસ્વામીજી ભૂલનાયક છે, અને બીજા બે જિનાલમાં ભ૦ શ્રી વાસુપૂજ્યસ્વામી તથા ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથસ્વામી મૂલનાયક છે. આ પાંચે દેરાસરે પ્રાચીન છે. પણ આજે જીર્ણોદ્ધાર, તથા મરામત અને રંગ-રોગાન આદિથી સુશોભિત કરવાની જરૂર છે, આ બધા જિનાલમાં સંપ્રતિમહારાજના સમયથી માંડીને ઠેઠ

Page #135
: 130 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : વિ. સં. 1981 સુધીના પાષાણના પ્રતિમાજી છે. બધા મલીને લગભગ 31 પાષાણની પ્રતિમાજી અહિ છે, ગામમાં ધમાનુરાગ તથા પ્રભુભક્તિ પ્રત્યેને સદ્ભાવ વૃદ્ધિ પામતે થવાની આવશ્યકતા છે. જિનાલમાં સ્વચ્છતા, તથા પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય તેવા પ્રયત્નની જરૂર છે, પૂજારીએથી જ જિનાલયમાં વ્યવસ્થા થતી હેવાથી આશાતનાને પૂરે સંભવ છે. 22 : કુવા : સારથી લગભગ 20 માઈલપર ટુવા ગામ છે. જે પૂર્વકલમાં અમીઝરા પાર્શ્વનાથ ભગવાનના ચમત્કારિક તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું. આજે મુખ્ય જિનાલયમાં અમીઝરા પાર્શ્વનાથ પ્રભુજી બિરાજમાન છે, પણ કાલબેલે અમીઝરતું બંધ થયેલ છે. સમગ્ર ભારતમાં અમીઝરા પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું તીર્થધામ સર્વ પ્રથમ આ ગણાતું હતું. અહિં આજે 15 જેનેનાં ઘરે છે. બે દેરાસરે છે. બીજા દેરાસરમાં મૂલનાયક ભ. શ્રી શાંતિનાથજી બિરાજમાન છે. કિંવદંતી પ્રમાણે ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથજીના દેરાસરજીના ભેંયરામાંથી ભીલડીયાજી તીર્થ જવાતું હતું. હાલ તે આ ભેય રામાં તે માગ પૂરાઈ ગયે છે, 23 : ધાનેરા : હુવાથી 10 માઈલપર ધાનેરા શહેર આવેલું છે. જે ઉત્તર ગુજરાતનું છેલ્લું નાકું ગણાય છે, ડીસાથી 22 માઈલ લગભગ ઉત્તર દિશાના ખૂણે આ ગામ છે. અહિં બે ભવ્ય જિનાલયે છે એક જિનાલયમાં મૂળનાયક શ્રી શાંતિનાથજી ભગવાન છે, અને બીજા જિનાલયમાં શ્રી અજિતનાથ પ્રભુ બિરાજમાન છે. ભ. શ્રી

Page #136
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 13 : શાંતિનાથ પ્રભુ સંપ્રતિ મહારાજાના સમયના છે, ભ૦ શ્રી અજિતનાથ સ્વામી ર૦૩ ની સાલના છે, બન્ને દેરાસરજીમાં મળી કુલ 17-18 પ્રતિમાજી પાષાણના છે. જેનેના 400 લગભગ ઘરે છે, ઉપાશ્રયે, જ્ઞાનમંદિર આદિ છે, 24 : રામસણ : ધાનેરાથી નવાડીસા જતાં 6 માઈલ પર રામસણ તીર્થ આવે છે. પાલણપુર-ડીસાથી જતી રેલ્વેના ભીલડી સ્ટેશનથી નવી લાઈન જે રાણીગામ તરફની નીકલી છે, તેમાં રામસણ સ્ટેશન છે, આ તીર્થ પ્રાચીન છે. પૂર્વે અહિં ભવ્ય જિનાલયે તથા જેનેની સારી વસતિ હતી. આજે તે અહિં એક જિનાલય છે, ને શ્રાવકેનાં 15 ઘરે છે. મૂળનાયક ભ૦ શ્રી આદીશ્વરજી પ્રભુ બિરાજમાન છે. જે સંપ્રતિ મહારાજાના સમયના પ્રાચીન છે. ગભારાની બહાર કાઉસ્સગ્ગીયા ધાતુના છે, તે એક ખેડૂતના ખેતરમાંથી નીકળેલ છે. નીચે ધાતુનું મેટું પરિકર છે. ભોંયરામાં પણ ભ૦ શ્રી આદીશ્વરજી પ્રભુના પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. અહિંથી નવાડીસા 16 માઈલ છે. ત્યાં ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથસ્વામીનું દેરાસર છે, ઉપાશ્રય બે માળને વિશાલ છે, ને નેનાં 150 ઘરે છે. જે મોટે ભાગે બહાર ગામના વ્યાપારા બાવીને વસેલા છે. નવાડીસાથી રાજપુર એક માઈલ થાય. અહિં એક દેરાસર છે. અને ત્યાંથી જુનાડીસા 3 માઈલ થાય. અહિં બે વિશાલ ભવ્ય જિનાલયે છે, ભૂલનાયક શ્રી આદીશ્વરજી તથા ભ૦ શ્રી મહાવીરસ્વામીજી છે. બે માળના ગગનચુંબી આ જિનાલમાં પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા પ્રાચીન છે. આ બધાં સ્થલે યાત્રા કરવા ગ્ય છે, 3 ઉપાશ્રયે છે, શ્રાવકેની વસતિ 300 ઘરની ગણાય

Page #137
: 132: ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : છે, પણ મોટે ભાગે વ્યાપાથે બહાર વસે છે. 25: ભેરલઃ થરાદથી 10 માઈલ ભેરલ ગામ છે. અહિં મહાચમત્કા રિક તથા પ્રાચીન શ્રી નેમિનાથજીના પ્રતિમાજી છે. આ પ્રતિમાજી વિ. સં. ૧લ્મમાં દેઢ માઈલ પર ખેતરમાંથી ખેડૂતને જમીનમાંથી પ્રાપ્ત થયા છે. સાથે બીજા પણ પ્રતિમાજી નીકળ્યા હતા. મૂળનાયકના પ્રતિમાજી ચમત્કારિક તથા પ્રભાવશાલી છે. આ સ્થાન પ્રાચીન છે. લગભગ આઠ સેકા પહેલાં અહિં પીપલકપુર નામનું નગર હતું. ગામ બહાર પશ્ચિમોત્તરના મેટા મેદાનમાં 1444 થાંભલાવાળું 72 દેરીઓવાળું પ્રાચીન મંદિર હતું. જે મુસલમાન રાજ્યકાળમાં નષ્ટ થયું હોય એમ સંભવે છે. એક સમયે આ સ્થાને હજારે જેનેની વસતિ હતી. હાલ જેનેનાં 20-25 ઘર છે. ધર્મશાળા છે. પાઠશાળા છે. ડીસાથી મેટર રસ્તે 50 માઈલ થાય છે. રદ ઉપરીયાળાજીઃ ગુજરાતના રેલ્વે જંકશન વીરમગામથી 13 માઈલ દૂર ઉપરીયાળાજી તીર્થ આવેલું છે. અહિ ગામના નાકા પર શ્રી અષભદેવપ્રભુનું સુંદર જિનાલય આવેલું છે. વિ. સં. 1919 લગભગમાં શ્રી આદીશ્વર પ્રભુ તથા અન્યાન્ય 4 પ્રતિમાજી જમીનમાંથી નીકળેલા. ત્યારબાદ અહિં એક જિનાલય બંધાવ્યું અને તેમાં આ બધા પ્રતિમાજીની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી. આ તીર્થ આમ લગભગ બે સૈકા પૂર્વનું છે. કારણ કે, 18 મી

Page #138
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 133 : શતાબ્દિમાં રચાયેલી તીર્થમાળામાં ઉપરીયાળાજી તીર્થને ઉલ્લેખ આવે છે. મંદિર રમણીય તથા ભવ્ય છે. હાલ ઉપરીયાળાજી તીર્થ દરેક રીતે અદ્યતન સાધન સામગ્રીથી અનેક અનુકૂળતાઓવાળું છે. પ્રારંભમાં આ તીર્થને પ્રકાશમાં લાવવા આ૦ મશ્રી વિધર્મસૂરીશ્વરજી તથા તેઓના શિષ્ય આ૦ મશ્રી વિજયભક્તિસૂરીશ્વરજીએ પ્રશંસનીય પ્રયત્ન કરેલા. તેઓની જ શુભપ્રેરણાથી ફાટ સુદિ 8 ના અહિં મોટો મેળો ભરાય છે. દિનપ્રતિદિન તીર્થને મહિમા આ રીતે વધતે જ રહ્યો, પરિણામે આ તીર્થસ્થાનને વધુ સવાંગસુંદર કરવા મંદિરના જીર્ણોધ્ધારનું કાર્ય શરૂ કરેલું, જે પૂર્ણ થવા આવ્યું છે. જિનાલય ખરેખર ભવ્ય બન્યું છે. અંદરને રંગ મંડપ, બહારને મંડપ, પાછળ પ્રદક્ષિણા આદિ બધું સુંદર ચિત્રપટ, દેરીઓ આદિ અતિવિભૂષિત થયેલ છે, આ બધાયમાં અમદાવાદ નિવાસી સેવાભાવી ધર્મશીલ શ્રીયુત ચીમનલાલ કડીયાના અથાગ આત્મભેગને અમૂલ્ય ફાળે છે. મંદિર જે ન્હાનું હતું તેની હારનો ચેક વિશાલ બને છે. મંદિરની અંદર કાચનું સુંદર ચિત્રકામ થયું છે. દેરાસરની પાછળ ભ૦ શ્રી રાષભદેવસ્વામીના પૂર્વભવ, પંચકલ્યાણક આદિના * પ્રસંગેનું ભવ્ય ચિત્રકામ તૈયાર થયું છે. તથા શ્રી શંખેશ્વર પાર્થ નાથે, શ્રી મનમોહન પાર્શ્વનાથ, શ્રી મલ્લિનાથ ભગવાન, શ્રી મહાવીરસ્વામી ભ૦ આદિની ભવ્ય મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવી છે, જે દ્વારા શ્રી શંખેશ્વર, કંબઈ, ભયતેમજ પાનસર, તીથની સ્થાપના અહિં કરવામાં આવી છે. ગામમાં

Page #139
: 134 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પિસતાં આલિશાન ધર્મશાળા આજે તીર્થસ્થાનની યાત્રા આવનાર યાત્રિકોને સુવિધા આપે છે. ઉપરીયાળાજી તીર્થ આજે દરેક રીતે અનુકૂળતાવાળું તથા આમિક આનંદ, બાહ્ય શાંતિ અને મનને આરામ આપવા ઉપરાંત પ્રભુભક્તિની પ્રેરણારૂપ બન્યું છે. ભેજનશાળાની વ્યવસ્થા છે. સ્ટેશન પર પેઢીની ગાડી રહે છે. 27: વિરમગામ ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના સંધિ ભાગમાં આવેલું આ શહેર રેલ્વેનું મથક ગણય છે. સૌરાષ્ટ્ર રેલ્વે લાઈને અહિંથી જ પસાર થાય છે. મારવાડ, મેવાડ તથા દીલ્હી બાજુ જવા માટે સૌરાષ્ટ્રનું નાકું વીરમગામ ગણાય છે. શહેરમાં 400 લગભગ જેનેનાં ઘરે છે. 7 થી 8 ઉપાશ્રયે છે. પાઠશાળાઓ તથા જ્ઞાનભંડારે પણ અહીં 3-4 લગભગ છે. છ ભવ્ય જૈન દેરાસરે છે. તેમાં હેટા ઉપાશ્રયની પાસે આવેલું શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર મેટું છે. દેરાસરમાં ભેંયરામાં પણ પ્રભુજી બિરાજમાન છે. યાત્રિકે માટે ભેજનશાળાની પણ સગવડતા છે. આયંબિલ ખાતું પણ અહિં છે. ગુજરાતની ઉત્તર બાજુની તીર્થ ભૂમિઓની સ્પર્શનાયાત્રા કરવા જનારને માટે વિરમગામ મહત્વનું કેન્દ્ર ગણાય છે, વીરમગામ, રાધનપુર, આ બન્નેયની આસપાસ પંચાસર, દસાડા, પાટડી, ઝીંઝુવાડા, ધામા, આદરિયાણા, તેમ જ હારિજ, સમી, મુંજપુર, ચંદુર આદિ ગામે આવેલાં છે. જ્યાં ભવ્ય જિનાલયે, ઉપાશ્રયે જ્ઞાનભંડારે, અને જેનેની સારી વસતી આવેલી છે. આમાં હારિજ, સમી, મુંજપુર, પંચાસરા, ચંડૂર

Page #140
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 135 H આદિ ગામે તે એતિહાસિક તથા પ્રાચીનકાળનાં અનેકાનેક અવશેષેથી સમૃદ્ધ છે. - 28: ગાંડ્યૂઃ પાટણ નજીકમાં લગભગ બાર ગાઉ ઉપર આ ગાંભુ ગામ આવેલું છે. આ સ્થાન પૂર્વકાલમાં ગંભીરા કે ગંભતા તરીકે સુપ્રસિદ્ધ હતું. અહિં ભવ્ય તથા ચમત્કારિક શ્રી ગંભીર પાર્થ નાથજીનાં પ્રાચીન પ્રતિમાજી મૂલનાયક તરીકે જિનાલયમાં બિરાજમાન છે. પૂર્વકાળમાં આ પ્રતિમાજીના હાથમાંથી દરરોજ પાનાણું મળતું હતું. આ ગામ અતિશય પ્રાચીન છે. પાટણ શહેર વસાવ્યા પહેલાં પણ આ સ્થાન ઈતિહાસમાં પ્રસિધ્ધ હતું. આચારાંગસૂત્રના ટીકાકાર શ્રી શીલાંકસૂરિજીએ આ સ્થાનમાં રહીને ટીકા રસ્થાને ઉલ્લેખ આચારાંગ–ટીકાની પ્રશસ્તિમાંથી મળે છે. મહામંત્રીશ્વર શ્રી વિમલશાના પૂર્વજ નીના શેઠ, મારવાડમાંથી અહિં ગાંભુ આવીને વસ્યા હતા. તે કાળમાં ગાંભુની જાહોજલાલી અતિશય હતી. ગાંભુ ભાંગીને પાટણ વસ્યું હોય એમ કલ્પના થાય છે. પાટણને વસાવ્યા પછી ગૂર્જરેશ્વર વનરાજે, ગાંભુના રહીશ નીના શેઠના પુત્ર લાહીરને પાટણ બેલાવી, તેમને દંડનાયક-સેનાપતિ તરીકે નીમ્યા હતા. આજે અહિં શ્રાવકનાં ઘર 15 લગભગ છે. દેરાસરજીમાં બધા પ્રતિમાજી સુંદર અને આલ્હાદક છે. મુંબઈ લાલબાગ-ભુલેશ્વર મેતીશાહ જેન ટેમ્પલટ્રસ્ટનાં ભ૦ શ્રી મહાવીરસ્વામીજીનાં જિનાલયમાં મૂલનાયક ભ૦ શ્રી મહાવીર સ્વામીજીના ભવ્ય પ્રસન્ન પ્રતિમાજી જે બિરાજમાન છે, તે અહિંથી લઈને ત્યાં પધરાવેલ છે.

Page #141
: 136 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : 29: મેંઢેરાઃ ગુજરાતનાં પ્રાચીન એતિહાસિક તીર્થસ્થાનમાં મેરા પણ સુપ્રસિધ્ધ છે. પૂ. શ્રી બપ્પભટ્ટસૂરિજી મેંઢેરામાં શ્રી વીરભગવાનને હંમેશા વંદન કરવા આકાશ માર્ગે આવતા હતા. તે પ્રકારને તીથ. કપમાં ઉલ્લેખ આવે છે. પૂ. આ. ભ. શ્રી બપ્પભટ્ટસૂરિજીની દીક્ષા, તથા સૂરિપદવી પણ આ સ્થાને થઈ છે. આ સ્થળ આજે પાટણથી બાર ગાઉ લગભગ છે. ગામ બહાર ચારે બાજુ મેટા ટેકરાઓ જણાય છે. ગામ બહાર ફર્લોગ દૂર પ્રાચીન જૈન મંદિરના અવશેષે સારા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. આ મંદિરની સામે વિશાલ કુંડ છે. આ મંદિરની રચના જીવાભિગમ સૂત્રમાં વિજયદેવનાં વર્ણનમાં આવતા વર્ણનને બરાબર મળતી આવે છે. આ વિશાળ મંદિર હાલ તે ભાંગીતૂટી સ્થિતિમાં છે. હજુ કુંડની દેરીઓમાં પદ્માસનસ્થ અરિહંત દેવની મૂર્તિઓ ખંડિત અવસ્થામાં પ્રાપ્ત થાય છે. કેટલાક વર્ષ પહેલાં કુંડનું સમારકામ કરતાં જૈન તીર્થંકરદેવની 16 મૂર્તિઓ મળી હતી. પણ સત્તાવાળાઓની બેદરકારીથી એ વિષે બધું ઢાંકી દેવામાં આવ્યું. હતું. હાલ શ્રી ભીડભંજન પાર્શ્વનાથજીનું એક દેરાસર છે. શ્રાવકેના ઘરે છે. ઉપાશ્રય છે. ભે જીથી પાટણ જતાં રસ્તામાં આ ગામ આવે છે. રાંતેજથી પાંચ ગાઉ પર આ ગામ આવેલું છે, અને રાતેજથી ભયણ છ ગાઉ થાય છે. 30: કંબઈ: મહેસાણાથી પાટણ જતી રેલ્વે લાઈનમાં મણુંદ રેડથી ચાણસ્મા થઈ ને હારિજ જતાં, ચાણસ્માથી લગભગ પાંચ ગાઉ દૂર કેબઈ સ્ટેશન આવેલું છે. આ સ્થાન અતિહાસિક છે.

Page #142
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 137 : ગામના પાદરે જૂનાં ખંડીયેરો, જમીનમાં દટાયેલા પાયા, ઈંટ વગેરે આજે પણ જોવા મળે છે. મુંબઈ ગામ, સ્ટેશનથી મા માઈલ દૂર છે. ગામમાં દેવવિમાન જેવું સુંદર જિનાલય છે. જિનાલય રંગમંડપ તથા ભવ્ય દેવકુલિકાઓથી ખૂબ જ સુંદર અને રમણીય છે. વ્યવસ્થાવાળી ધર્મશાળા છે. વાતાવરણ શાંત તથા આહાદપ્રદ છે. મૂળનાયક શ્રી મનમોહન પાર્શ્વનાથજીનાપ્રતિમાજી પ્રભાવક તથા શાંત રસપૂર્ણ અદ્ભુત છે. પૂ. મુનિરાજ શ્રી દશનવિજયજી (ત્રિપુટી) મહારાજની શુભપ્રેરણાથી અમદાવાદ નિવાસી શ્રી લાલભાઈ લઠ્ઠા આદિ મહાનુભાના પ્રયાસથી આ તીર્થ આજે ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં સુખસિદ્ધ બન્યું છે. ભેજનશાળા આદિની વ્યવસ્થા છે. લાયબ્રેરી આદિની વ્યવસ્થા યાત્રિક વર્ગને અનુકૂળતા કરી આપે છે. શ્રી શંખેશ્વરજી જનારને હારિજના રસ્તે કઈ તીર્થની યાત્રા માટે સુગમતા રહે છે. 31H ચારૂપઃ - પાટણ શહેરથી સરસ્વતી નદી બાજુના રસ્તે થઈને જતાં ત્રણ ગાઉ દૂર ચારૂપ તીર્થ આવેલું છે. ગામ ન્હાનું છે. ગામની મધ્યમાં વિશાલ ગઢની અંદર વચ્ચે ભવ્ય જિનમંદિર આવેલું છે. મંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી શામળા પાર્શ્વનાથના પ્રતિમાજી અતિશય પ્રાચીન તથા મહાપ્રભાવક છે. આ પ્રતિમાજીના નીચેના પરિકર પર તેની પ્રતિષ્ઠાને ઉલ્લેખ મળે છે, તેમાં જણાવેલ છે કે, “ચારૂપગામે મહાતીર્થ શ્રી પાર્શ્વનાથ, પરિકર સહિત પ્રતિષ્ઠિત શ્રી દેવચંદ્રસૂરિભિઃ અ દેવચંદ્રસૂરિજી, પૂ.

Page #143
: 138 : ભરતનાં જૈનતીર્થો : આ મ૦ શ્રી શીલગુણસૂરિજીના શિષ્ય છે. ગત વીશીના 16 મા તીર્થંકર શ્રી નેમિનાથજીના શાસનમાં રરરરર વર્ષ પછી ગેડદેશના અષાઢ શ્રાવકે ત્રણ પ્રતિમાજી ભરાવેલા, તેમાંના આ એક પ્રતિમાજી છે. બીજા મતે વર્તમાન વીશીના 21 મા તીર્થકર શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનાં શાસનમાં 22222 વર્ષ બાદ ગડ દેશના આષાઢ શ્રાવકે ત્રણ પ્રતિમાજી ભરાવ્યા, તેમાંના આ એક છે. તે પ્રતિમાજીને શ્રીકાંતા નગરીના ધનેશ શ્રાવકને વ્યાપારાર્થે સમુદ્ર માર્ગે જતાં, વહાણ થંભતાં, અધિષ્ઠાયક દેવે આપેલ જે તે શ્રેષ્ટીયે આ સ્થલે ભવ્ય જિનાલય બંધાવીને પ્રભુજીને પધરાવ્યા છે. અહિં અન્યાન્ય શ્રી અનેક ભવ્ય જિનાલયે પૂર્વકાલમાં વિદ્યમાન હતાં. આ પ્રતિમાજીને એક પક્ષે અસંખ્યાત કાળ થયેલ છે. બીજા મતે 584234 વર્ષ થયા છે. પરિકરની પ્રતિષ્ઠા વનરાજ ચાવડાના સમયમાં થયેલી છે. તે પરથી મંદિર પણ તે સમયનું અહિં હતું. તે સિદ્ધ થાય છે. બાદ તેને જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યું, ને નવેસરથી ભવ્ય મંદિર તૈયાર થયું, જેની પ્રતિષ્ઠા ૧૯૮૪ના જેઠ સુદિ પના પૂઆ. ભ. શ્રી વિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજનાં વરદ હસ્તે થઈ. તેમાં મલનાયક તથા શ્રી આશ્વદીરજી પ્રભુને તે જ સ્થાને પ્રતિષ્ઠિત કરેલ છે. આજે દેરાસર રમણીય અને દેવવિમાન જેવું ભવ્ય બન્યું છે. રેલવે સ્ટેશન છે અમદાવાદથી સવારના રેલ્વેમાં બેસનાર 11 વાગ્યે ત્યાં પહોંચી શકે છે. યાત્રા કરવા જેવું સ્થલ છે, ધર્મશાળા પણ વિશાલ છે. આ તીર્થને મહિમા કેટલાયે સૈકાઓથી ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ

Page #144
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 139 : છે. ગુજરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયમાં જેનાચાર્ય વીરચાર્ય અહિં યાત્રાથે પધાર્યાને ઉલ્લેખ મળે છે. વસ્તુપાળ તેજપાલે આ સ્થાને જિનમંદિર બંધાવ્યાને ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થાય છે. એજ રીતે માંડવગઢના મંત્રી શ્રી પેથડશાએ પણ અહિં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું સુંદર મંદિર બંધાવ્યું હતું. નાગપુરના દેવચંદ શ્રાવકે પણ અહિં જિનાલય બંધાવ્યું હતું. આજે તે વિશાલ ચોકમાં દેરાસર તથા આજુ બાજુ ધર્મશાળા છે. આ તીર્થની વ્યવસ્થા પાટણ શ્રી સંઘ કરે છે, રેલવે રસ્તે પાટણથી કાકેસી જતી રેલ્વે લાઈનમાં ચારૂપ પહેલું સ્ટેશન છે. સ્ટેશનથી ગામ એક માઈલ દૂર છે. યાત્રિકોને પાટણથી વાહન દ્વારા જવું અનુકૂળતાવાળું છે, ચારૂપ તીર્થમાં એકાંત સારૂં છે. 32H મેત્રાણઃ પાટણથી કાકાસીમેત્રાણા બાજુ જતી રેલ્વે લાઈનમાં છેલ્લા મેત્રાણુ સ્ટેશથી ગામ એક ગાઉ દૂર થાય છે. યાત્રિકેને લેવા માટે પેઢી તરફથી માણસ સ્ટેશન ઉપર દરરોજ હાજર હોય છે. મેત્રાણામાં વિશાલ રંગમંડપવાળું ભવ્ય જિનમંદિર છે. સુંદર બે ધર્મશાળાઓ તથા ઉપાશ્રય છે. દેરાસરમાં મૂલનાયક શ્રી રાષભદેવ ભગવાનનાં રમણીય પ્રતિમા છે. વિ. સં૧૮૯૯ ના શ્રાવણ વદિ 11 ના દિવસે, આ ગામના લુહારની કેદ્રમાંથી ચાર પ્રતિમાજી શ્રી ઋષભદેવ ભ. શ્રી શાંતિનાથજી, શ્રી પદ્મપ્રભપ્રભુજી, શ્રી કુંથુનાથજી એ રીતે નીકળ્યા હતા. આ બધા પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા ભવ્ય છે, જે દેરાસરજીમાં પધરાવ્યા છે. દેરાસરજીના

Page #145
: 140 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પાછલા ભાગમાં ત્રણ દેરીઓ છે. સ્થાન સુંદર છે. તીર્થને વહીવટ સિદ્ધપુર, પાલણપુર મેતા વગેરે સંઘના ગૃહની કમિટિ દ્વારા - હાલ ચાલે છે, અહીંથી સિદ્ધપુર પાંચ ગાઉ થાય. રસ્તે રેતીવાળે છે, સિદ્ધપુરમાં આપણા દેરાસરે ઉપાશ્રય તથા શ્રાવકની વસતિ છે, શહેર સરસ્વતી નદીના કિનારે આવેલું છે, જેનેતર હિંદુઓ માટેનું યાત્રાધામ ગણાય છે, સિદ્ધપુરને રૂદ્રમહાલ ઇતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ હતું, આજે તે એના અવશે જ કેવલ રહ્યા છે. શહેરમાં વહેરા કેમની વસ્તી ઘણું છે, જેઓ પરદેશમાં હેટે વહેપાર ખેડનારા સાહસિક વ્યાપારીઓ ગણાય છે. અમદાવાદથી દીલ્હી જતી મીટર ગેજ રેલ્વે લાઈનમાં સિધપુર સ્ટેશન આવેલું છે. 33H ચાણુમાં ગુજરાતના અણહીલપુર પાટણથી 6 ગાઉ દૂર ચાણસ્મા ગામ આવેલું છે. ગામમાં શ્રાવકેનાં લગભગ 300 ઘરે છે, શ્રાવકે ધમની રૂચિવાળા તથા ભાવિક છે, શ્રાવકેની વસતિ વચ્ચે ગનનચુંબી ભવ્ય જિનમંદિર આવેલું છે. મંદિરમાં મૂળનાયક શ્રી ભટેવા પાર્શ્વનાથજીના વેણુમય ન્હાના પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા પ્રભાવિક છે. આ પ્રતિમાજીની પ્રાચીનતા માટે એક ઉલ્લેખ એ મુજબને પ્રાપ્ત થાય કે, “અહીં ચાણસ્મામાં રહેતા રવિચંદ નામના દરિદ્ર શ્રાવકને સ્વપ્નમાં પ્રભુ જીના અધિષ્ઠાયક દેવે પિતાનું સ્થાન કહ્યું, હવારે શ્રાવકે ભટીયાર ગામની પાસેના ખેતરમાંથી આ પ્રતિમાજીને લાવીને અહિં પધરાવ્યા, અને વિ. સં. 1535 માં પ્રભુજીની મંદિરમાં તેણે પ્રતિષ્ઠા કરાવી. આ પહેલાં પણ આ સ્થાને ભટેવા પાર્થ

Page #146
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 1 : નાથજી હતા, તે લેખ પણ મળી રહે છે, જેમાં લખાણ છે, કે, “જયંત નામના શ્રાવકે સસરાના ગામ ચાણસ્મામાં વાસ કરી વિ. સં. 1335 માં શ્રી અંચલગચ્છીય અજિતસિંહસૂરિના ઉપદેશથી અહિં ભટેવા પાશ્વનાથનું મંદિર બંધાવ્યું, અને પ્રતિમાજીને પ્રતિષ્ઠિત કર્યા. આ રીતે ચાણસ્મા: ગામ ઐતિહાસિક છે. દેરાસર વિશાળ છે. બાજુમાં ઉપાશ્રય છે. જ્ઞાનમંદિર, ધર્મશાળા, ભેજનશાળા તથા આયંબિલ ખાતું આદિ ધર્મસ્થાને અહિં આવેલાં છે. દેરાસરજીમાં 13 મી સદીનું પ્રાચીન પરિકર દર્શનીય છે. સ્ટેશન પર ધર્મશાળા તથા ગુરૂમંદિર છે. મહેસાહુથી મણુંદરોડ થઈ હારિજ જતી રેલ્વે લાઈનમાં ચાણસ્મા ટેશન આવેલું છે. 34 : વડનગર : પૂર્વકાળમાં આનંદપુર તરીકે જેના ઈતિહાસમાં સુપ્રસિદ્ધ) સ્થાન આજે વડનગરના નામે ઓળખાય છે. આ નગરમાં પ્રવસેન રાજાનાં પુત્ર મરણના શોકનું નિવારણ કરવા શ્રીસંઘ સમક્ષ સર્વ પ્રથમ કલ્પસૂત્રનું વાંચન શરૂ થયેલું. આ પ્રસંગ ભ૦ શ્રી મહાવીરેદેવના નિર્વાણ બાદ 4 મા વર્ષમાં બન્યું છે. એક મતે 980 વર્ષે બન્યું છે. એટલે કે વિ. સં૦ ના ૬ઠ્ઠા સિકાની શરૂઆતમાં વડનગરમાં આ એતિહાસિક પ્રસંગ બન્યું છે. આ સમયે વડનગર ઈતિહાસ પ્રસિધ્ધ હતું, એ પ્રતીત થાય છે. વર્તમાન અવસર્પિકાળમાં પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીનાં શાસનમાં શ્રી શત્રુંજય - મહાતીર્થની તલાટી આ વડનગરમાં હતી, એમ વિસં. 1535 માં રચાયેલા એક સ્તવનના આધારે કહી શકાય છે. આજે આ અતિહાસિક સ્થળે સુંદર

Page #147
: ૧૪ર : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : આઠ જિનાલયે છે. આમાંના કેટલાંક તે વિશાળ એકવાળા ભવ્ય અને રમણીય છે. ભગવાન શ્રી કષભદેવસ્વામીનું હાથીવાળું દેરાસર અતિશય પ્રાચીન, વિશાળ તથા અદ્ભુત છે. શ્રાવકેનાં ઘરો અહિં છે, ઉપાશ્રય પણ છે. વડનગરા નાગની ઉત્પત્તિનું આદિસ્થાન આ મનાય છે. આ બધા નાગરે એક કાળે જેન ધર્મ પાળનારા જેને હતા. ગામ ઉંચા ટેકરા પર આજે વસ્યું છે. ગામની બહાર ઊંડું વિશાળ તળાવ છે. મહેર સાણાથી વડનગર આવતા રસ્તામાં વીસનગર શહેર આવેલું છે, અહિ જેનેની વસતિ સારી છે, દેરાસર રમણીય છે. ગામ બહાર શ્રી કલ્યાણપાર્શ્વનાથનું મંદિર ભવ્ય વિશાળ તથા દશનીય છે. ગામમાં ઉપાશ્રયે, આયંબિલ ખાતું તથા ભેજનશાળાની વ્યવરથા છે, મહેસાણામાં પણ નવ દેરાસરે છે, જેમાં ભ૦ શ્રી સુમતિનાથજી તથા ભ૦ શ્રી પાર્શ્વનાથજીનું જિનાલય ભવ્ય છે. મારવાડ, દિલ્હી આદિ બાજુ જતી રેલ્વે માટેનું ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશનું આ જંકશન સ્ટેશન છે. બે ધર્મશાળા તથા સેનેટરીયમ, ઉપાશ્રયે આદિ અહિ છે. શ્રી યશોવિજયજી જૈન પાઠશાળા તથા શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ સંસ્થા જે ભારતમાં પ્રસિદ્ધ છે, તે અહિ છે, 35 : પાનસર : અમદાવાદથી મહેસાણા જતાં કલેલ પછી બીજુ સ્ટેશન પાનસરનું છે. અમદાવાદથી પાનસર લગભગ 21-22 માઈલ

Page #148
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 143 : થાય છે. સ્ટેશનથી ગામમાં જતાં રસ્તામાં બે માઈલ પર જમણી બાજુ વિશાળ દરવાજામાં થઈને તીર્થસ્થાનમાં જઈ શકાય છે. પાનસર ગામ અહિંથી લગભગ બે માઈલ દૂર ગણાય. ચામર વિશાલ ગઢની વચ્ચે ગગનચુંબી ભવ્ય જિનમંદિર છે. ચારે બાજુ ધર્મશાળાઓ છે. દેરાસર સુંદર બાંધણીનું અને ચઢ-ઉતર કમે ભવ્ય પગથીઆનું આલિશાન છે. મૂળનાયક શ્રી મહાવીર ભગવંતના પ્રતિમાજી અદ્ભુત અતિશાયી તથા પ્રભાવિક છે. વિ. સં. 1996 ની સાલમાં રાવળ જળ તેજાના ઘરની દીવાલમાંથી આ પ્રતિમાજી પ્રગટ થયેલાં છે. આ મંદિરમાં પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા વિ. સ. 1974 ના વૈશાખ સુદિ 6 ના મંગળ દિવસે થઈ છે. દિનપ્રતિદિન તીથને મહિમા વધતે જ ચાલે છે. આજે તે દેરાસરના વિશાલ ચોકમાં ચારે બાજુએ પ્રતિમાઓ બિરાજમાન છે. થોડા વર્ષો પૂર્વે જે પ્રાચીન પ્રતિમાજી ગામમાંથી નવા પ્રગટ થયેલાં હતાં તે પણ અહિં બિરાજમાન કરવામાં આવ્યા છે. મંદિર દેવવિમાન જેવું અદ્ભુત છે. મંદિરની પાછળ અમદાવાદ નિવાસી ધર્માનુરાગી ભાઈ ચીમનલાલ ડાહ્યાભાઈ તરફથી ભવ્ય જલમંદિર આરસના પાષાણનું તૈયાર કરાવાયું છે. મૂલ મંદિરમાં મૂલનાયક પ્રભુજીના પ્રતિમાજી દર્શનીય તથા ચિત્તને આલ્હાદ આપનારા પ્રસન્ન ગંભીર છે. મંદિરની બહાર વિશાલ એક મંદિરની પ્રતિષ્ઠામાં પ્રાણ પૂરે છે. ધર્મશાળાઓની વચ્ચે ટાવર તથા લાઈબ્રેરી છે. રોમેર વિવિધ વૃક્ષે, પુલના ક્યારાઓ તથા છૂટી છવાઈ વનરાજી વાતાવરણમાં મધુરતા આપે છે. મુખ્યત્વે એક એક એારડીવાળી ધર્મશાળાઓ

Page #149
: 144 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : અને ઓરડી હર મહટી ઓશરી યાત્રાળુઓને માટે અનેક સુવિધાવાળી છે. આ ઉપરાંત પાટણવાળી ધર્મશાળા પણ ઉપરનીચે ઓરડીઓવાળી છે. - ધર્મશાળાની તથા મંદિરની વ્યવસ્થા, અમદાવાદ નિવાસી સદ્દગૃહસ્થની કમિટિ દ્વારા થાય છે. યાત્રિકો માટે ભેજનશાળા ચાલે છે. જેની વ્યવસ્થા રાજપર, બેરૂ, અમદાવાદ, કડી આદિના ધર્માનુરાગી ગૃહસ્થ સેવાભાવે કાળજીપૂર્વક કરે છે. ગામમાં પણ જિનાલય છે, જેની વ્યવસ્થા ગામના શ્રાવકે કરે છે, - 36: ટીટોઈ: . અમદાવાદથી ઈડર થઈ, પગ રસ્તે કેશરીયાજી જતાં વચ્ચે ટીટેઈ ગામ આવે છે. એ. પી. રેલ્વે લાઈનમાં મોડાસાથી પણ ટીંટેઈ જવાય છે. ટીટેઈમાં સુંદર દેરાસર છે. મૂળનાયક શ્રી મુહરીપાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં પ્રાચીન તથા પ્રભાવસંપન્ન પ્રતિમાજી છે. આ પ્રતિમાજી મહિમાવંત છે. “જગચિંતામણિ નાં ચૈત્યવંદન સૂત્રમાં મુહરીપાસ દુહદુરિય ખંડણ પદથી ભગવાન શ્રી ગીતમસ્વામીજીએ જે મુહરીપાર્શ્વનાથ ભગવાનની સ્તવના કરી છે. તે આ પ્રતિમાજી છે, તે પ્રઘષ કર્ણોપકર્ણ ચાલ્યા આવે છે. આ સ્થળે પહેલાં મુહરીનગર હતું. પણ મુસલમાન રાજ્યકાળમાં મુસ્લીમેના અત્યાચારથી આ નગરને વંસ થતાં આ પ્રતિમાજી ટીટેઈમાં પધરાવવામાં આવ્યાં. વચલા કાળમાં તે મેગલેના ધમધ સેથી પ્રભુજીનું રક્ષણ કરવા ટીંટેઈથી શામળાજીના પહાડમાં કેટલેક સમય સુરક્ષિતપણે પ્રભુને રાખવા પડયા હતા, છેલ્લે વિ. સં. 1928 ની સાલમાં ટીટેઈમાં ફરી

Page #150
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 15 : પ્રભુજીને પધરાવવામાં આવ્યા, તે સમયે ત્યાંના ઠાકર, સેનામહેર લઈને પ્રભુજીનાં દર્શન કરવા દેતા, પણ ત્યારબાદ સમય અનુકૂલ થતાં ટીટેઈના શ્રીસંઘે પ્રભુજીને મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠિત કર્યા છે. પ્રભુજી સફેદ પાષાણુના લગભગ 27 ઇંચની ઊંચાઈવાળા અને ભવ્ય છે. ગામમાં શ્રાવકોના ઘરે છે. ઉપાશ્રય તથા જ્ઞાન ભંડાર પણ છે. યાત્રા કરવા જેવું આ સ્થાન છે. 35H માતર : અમદાવાદથી લગભગ 25 માઈલ પર આ માતર તીથી આવેલું છે. ખેડાથી 3 માઈલ દૂર છે. વાહનમાં મેટર વ્યવહા૨નું સાધન છે. પાકી સડક પર આ ગામ છે, ગામમાં બરાબર બજાર વચ્ચે સુંદર બાવન જિનાલયનું ભવ્ય મંદિર છે. હામે ધર્મશાળા છે. બાજુમાં પણ બીજી જ્હાની ધર્મશાળા છે. મંદિરમાં મૂળનાયક શ્રી સુમતિથાથ ભગવાન–જે સાચા દેવ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે–તે બિરાજમાન છે. પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા મનહર છે. જે સંપ્રતિ મહારાજના સમયના છે. લગભગ 150 વર્ષ પહેલાનું આ તીર્થ છે. પ્રાંતીજની બાજુના મહુધા ગામની પાસે સુહુજ ગામના બારોટની વંડીમાંથી આ પ્રભુજી પ્રગટ થયા હતા અને માતરના શ્રાવકોને રાત્રે તે વિષે સ્વપ્ન આવવાથી તેઓ ભક્તિપૂર્વક પ્રભુજીને ગાડામાં બેસાડીને અહિં લાવ્યા, રસ્તામાં નદીમાં પાણી ખૂબ જ હતું, છતાં પ્રભુના પ્રભાવે ગાડું આગળ વધ્યું. સંઘે માતરમાં પ્રભુજીને પ્રવેશ કરા. વિ. સં. 1852 માં મંદિર બંધાવી, પ્રભુજીને બિરાજમાન કર્યા. ત્યારબાદ 187 માં મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર થયે.. 10

Page #151
: 146 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : અમદાવાદ નિવાસી ઉદાર ચરિત દાનશીલ શેઠ જમનાભાઈ ભગુભાઈએ જીર્ણોદ્ધાર કરાવી બાવન જિનાલયનું ગગનચુંબી જિનાલય અહિં તયાર કરાવ્યું. ગૂજ- રાતના પ્રાચીન તીર્થમાં આ તીર્થ ગણાય છે. આજુ-બાજુના ગામડાઓમાંથી, છે અમદાવાદથી પણ સેંકડો યાત્રાળુઓ શ્રી સાચાદેવનાં દર્શન માટે આવે છે. અત્યાર સુધી આ તીર્થની વ્યવસ્થા માતરના સંઘ દ્વારા ત્યાંના ગૃહસ્થની કમિટિ હસ્તક હતી. પૂ. વવૃવ શાંત તપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભનિશ્રામાં દેરાસરમાં ગભારાની નીચે આશાતના જણાતા, તેને જીર્ણોદ્ધાર થયા પછી મૂલનાયકની ફરી પ્રતિષ્ઠા થતાં, આ તીર્થની વ્યવસ્થા અમદાવાદના ગૃહસ્થ તથા માતરને સંધ-બન્નેને સંયુક્ત વહીવટ હેઠળ ચાલે છે. છેલ છબાર વિ. સં. 2007 ના વૈશાખ મહિનામાં છે. આ જીદ્ધારમાં લગભગ સવાલાખનું ખર્ચ થયાને અંદાજ છે. હાલ ભેજનશાળાની વ્યવસ્થા યાત્રિકે માટે અહિં છે, દર મહિનાની પૂર્ણિમાએ આ તીર્થની યાત્રા કરવા ઘણા યાત્રાળુઓ આવે છે, યાત્રિકોને અહિં ભાથું અપાય છે. મહેમદાવાદ સ્ટેશનેથી ઉતરી ખેડા થઈને માતર અપાય છે. શ્રાવકેના ઘરે 15 લગભગ છે. 36H ખેડાઃ ખેટકપુર તરીકે સુપ્રસિધ્ધ આજનું એઠા, પૂર્વકાલમાં ખૂબ જ જાહોજલાલીવાળું શહેર હતું. આજે રેલ્વે વ્યવહારથી દૂર

Page #152
: ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 147 : પડતા, ખેડા ગામ વ્યાપાર વ્યવસાયોમાં પાછું પડી ગયું છે. એને પુરાણે વૈભવ, સમૃદ્ધિ અને વસતિ હાલ ઘટી રહ્યાં છે. શેઢી, મેશ્વો અને વાત્રક આ ત્રણે નદીઓને અહિં સંગમ થાય છે. શ્રાવકની વસતી અહિં પહેલાં સેંકડે ઘરની હતી. આજે આ બધી વસતિ ઘટતી ગઈ છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં ઉકરડાઓના ઢગલા અને પડી ગયેલાં મકાને, ઉજડ ઘર, શ્રાવકના મહેલાઓમાં નજરે ચઢે છે. આજે આ શહેરમાં આપણું નવ જિનમંદિર છે. હાલ શ્રાવકના 150 ઘરો ગણાય છે. મુખ્ય મંદિર શ્રીભીડભંજન પાર્શ્વનાથજીનું ગણાય છે. આ મંદિર બહુ જ વિશાલ તથા ભેંયરાવાળું તેમજ માળ પર પણું દેરાસર છે. મૂલનાયકનું દેરાસર મેટા દેરાસરજીની ડાબી બાજુ છે. આ પ્રતિમાજી પ્રભાવશાળી ગણાય છે. વિ. સં. 1516 માં ખેડા શહેરની પશ્ચિમ બાજુ નદી કિનારે હરીયાળા ગામ પાસેના લડ નીચેથી આ પ્રભુજી પ્રગટ થયા છે. પંચતીર્થનાં સ્તવનમાં તેના રચયિતા શ્રીઉદયવાચકે આ પ્રભુજીની સ્તવના કરતાં કહ્યું છે - આજ ખેટકપુરે, કાજ સિધાં સવે, ભીડભંજન પ્રભુ જે કહાયે.” આ ભીડભંજન પાર્શ્વનાથ મહામહિમાવંતા છે. આ દેરાસ૨માં જૂનાં ચિત્ર તથા અષ્ટાપદ આદિની રચના, પ્રાચીન તથા ભવ્ય છે. મહાકવિ શ્રીઉદયરત્નજી આ શહેરમાં સ્થિરતાથી રહ્યા હતા. જેના પ્રભાવથી અહિં ઘણા અજેને જેને બન્યા હતા. શહેરમાં જૈનશાળાને ઉપાશ્રય તથા અન્ય ઉપાશ્રયે છે. આયંબિલ ખાતું, પાઠશાળા અને કન્યાશાળા તેમ જ જેન લાયબ્રેરી વગેરે છે. છીપાઓની વસતિ પણ ઠીક છે. જેઓ જનધર્મ પાળે છે. ખેડા ગામમાં શેઠ તરીકે ઓળખાતા કુટુંબના પૂર્વજો,

Page #153
: 148 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : - પૂર્વકાલમાં હરિયાળા ગામના ચાવડા રજપૂતે હતા. વિ. ના 16 મા સૈકાની શરૂઆતમાં તપાગચ્છીય આ૦ મશ્રી વિજય રાજસૂરીશ્વરજીના ઉપદેશથી આ લેકે જન બન્યા હતા. આજે ખેડા જિલ્લાનું મથક ગણાય છે. ખેડાથી મહેમદાવાદ ગામ 5 માઈલ થાય, ગામમાં શ્રાવકના 10 ઘરે છે. ત્યાંથી રેલ્વે રસ્તે 11 માઈલ નડીયાદ આવેલું છે. અહિં 3 દેરાસરે છે, જેમાં શ્રી અજિતનાથજી ભ૦ નું તથા શ્રી આદીશ્વરજી ભ૦ નું જિનાલય છે. અને મૂલનાયક પ્રભુજી સંપ્રતિ મહારાજાના સમયમાં છે, અને શાંત તથા આલ્હાદક છે. ભ. શ્રી આદીશ્વરજીપ્રભુનાં બિંબ તે અતિશય ભવ્ય તથા પ્રશમરસમઝ છે. તેમ જ શ્રાવકેની વસતિ સારી છે. સુતરીયા પાટીદાર ભાઈઓ પણ જૈનધર્મ પાળે છે અને એમાં કેટલાક કુટુંબે તે દેરાસરજીને વહિવટ કરે છે. નડીયાદ શહેરના સ્ટેશન પર મીશન હોસ્પીટલ આવેલી છે, જે વાઢકાપ વગેરે માટે પ્રસિધ્ધ છે. નડીયાદથી કપડવણજ લગભગ 24 માઇલ પર આવેલું જેનેની વિશાલ વસતિવાળું સુંદર શહેર છે. ત્યાં 9 દેરાસરે, ઉપાશ્રયે તથા જ્ઞાનભંડારે આવેલા છે. શહેર યાત્રા કરવા જેવું છે. આગમોધ્ધારક સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમસાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મ૦ ની જન્મભૂમિનું આ ગામ છે. 37: કાવી: ખંભાત બંદરના સામા કાંઠા પર, ટેકરાઓ તથા વનરાજીની વચ્ચે આકાશમાં વાદલેની સાથે રમત કરતા ભવ્ય શિખરે દયાની જોનારને તરત જ દેખાઈ આવે છે. આ શિખરે તે કાવી બંદરના ગગનચુંબી ભવ્ય જિનાલયે છે. ખંભાતથી મહી

Page #154
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 149 : સાગર બંધીને કાવી જનાર બે કલાકમાં કાવી પહોંચી શકે, તેમ કહેવાતું હતું. તેમજ ખંભાતની ભાગોળે ભસતા કૂતરા રોશની કવીમાં દેખાય છે. લગભગ 25-30 વર્ષ પહેલાં આ રીતે ખંભાત અને કારી વચ્ચે વહેવાર હતું, પણ આજે દરિયે વમળ તથા તેફાનેવાળ થતાં આ માર્ગ જોખ કાવી બંદર જેનતીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. અમદાવાદ-મુંબઈ રેલ્વે લાઈનમાં, વિશ્વામિત્રિ સ્ટેશનેથી નાની નેરોગેજ લાઈનમાં જંબૂસર જંકશનેથી રેલ્વે રસ્તે 16 માઈલ પર કાવી સ્ટેશન છે. સ્ટેશનથી ગામ 1 માઈલ લગભગ ગણાય. ગામ સામાન્ય રીતે મેટું છે. બહેરાઓની વસતિ વધારે છે. ગામ વચ્ચે રોમેર કિલ્લાવાળા કંપાઉડમાં આપણે જેન મંદિરો તથા ધર્મશાળાઓ આવેલી છે. છેલ્લા લગભગ 25-30 વર્ષમાં આ તીર્થભૂમિમાં ઘણા-ઘણા સુધારાઓ થવા લાગ્યા છે. તીર્થસ્થાન રમણીય બનતું જાય છે. આજુ બાજુ વિશાલ એક પત્થરની નવી ધર્મશાળાઓ તથા લાયબ્રેરી, પેઢીની ઓફીસ વગેરેથી તીર્થસ્થાનમાં ગમી જાય તેવું છે. વિશાલ બાવન જિનાલયના બે ગગનચુંબી ભવ્ય જિનાલયે ભૂતકાળની ગૌરવગાથાને કહેતા અહિં ઉભાં છે. એમાં સાસુના દહેરાસર તરીકે ઓળખાતા મોટા દેરાસરમાં મૂલનાયક શ્રી ઋષભદેવ ભગવાન છે. અને વહુના રત્નતિલક મંદિરમાં ભ૦ શ્રી ધર્મનાથસ્વામીજી મૂળનાયક છે. આ બન્ને મંદિરે ખંભાત નિવાસી લાડકે ગાંધીના પુત્રવધુ હીરાબાઈએ તથા તેના પુત્ર કુંવરજીની સ્ત્રી વીરાબાઈએ-સાસુ વહુએ બંધાવ્યાં છે.

Page #155
: 150 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : વિ. સં. 1649 થી પ૫ના ગાળામાં આ બન્ને મંદિર તૈયાર થયેલાં છે અને તેની પ્રતિષ્ઠા જગદ્ગુરુ આ૦ મશ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીના પટ્ટધર આ મ૦ શ્રી વિજયસેનસૂરીશ્વરજી મ. નાં વરદ હસ્તે થયેલી છે. પ્રારંભમાં આ સ્થાન પર હીરાબાઈએ બાવન જિનાલયનું સુંદર જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું. તેની પ્રતિષ્ઠા વિસં. 1649 માં થઈ હતી. બાદ આ મદિરનું બારણું ન્હાનું જોઈ, વહુ વીરાબાઈએ પિતાના સાસુજી હીરાબાઈને કહ્યું કે “સાસુજી! મંદિરનું શિખર તે ઉંચું અને ભવ્ય છે, પણ બારણું બહુ નીચું છે.” આ સાંભળી સાસુથી રહેવાયું નહિં તેમણે જવાબમાં કહ્યું, “વહુજી તમને હોંશ રહેતી હેય તે પિયરથી દ્રવ્ય મંગાવી બરાબર માપસર બંધાવજે આ સાંભળી વીરાબાઈએ પીયરથી દ્રવ્ય મંગાવી, 1950 ની સાલમાં ત્યાં નવાં મંદિરના ખાતમુહૂર્તને પાયે નાખે અને 1655 માં તે મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. આ બન્ને મંદિરે આજે દેવવિમાન જેવાં રમણય, આલિશાન તથા ભવ્ય રૂપે સાસુ-વહુના ભાવ-ભક્તિને તેમજ ભૂતકાલીન ધર્મશીલ આત્માઓની શ્રધ્ધા, સમર્પણના તેજસ્વી પ્રતિક સમાં દીપી રહ્યાં છે. દેરાસરે ગમી જાય તેવાં છે. યાત્રાળુ એને અનેક પ્રકારની અનુકૂળતા છે. છેલ્લા લગભગ 27 વર્ષથી માળવા-મહિદપુરના સેવાભાવી મુનીમ કિશનલાલજી અહિંની પેઢીની વ્યવસ્થા ખૂબ ખંત તથા લાગણીથી કરી રહ્યા છે. જેથી આ તીર્થ વધુ પ્રસિદ્ધિમાં આવતું જાય છે, આ પેઢીને વહિવટ જંબુસરના તથા અંગારેશ્વર, અંકલેશ્વર ભરૂચ આદિના ગૃહસ્થ કરે છે. વિ સં. 1886 ની સાલમાં કવિરાજ શ્રી દીપવિજયજી મ. આ તીર્થની યાત્રાએ આવેલા

Page #156
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 15 : અને આને મહિમા-ઈતિહાસ ઈત્યાદિ હકીકતે તેઓશ્રીએ કાવીતીર્થ વર્ણન' નામના પિતાના બનાવેલાં સ્તવનમાં ગૂંથી છે. પં. શ્રી દીપવિજય કવિરાજ વિ૦ ના 19 મા સૈકામાં થઈ ગયેલા સમર્થ કવિ હતા. પર્યુષણ પર્વમાં ગવાતું ભ. મહાવીરદેવનું હાલરડું તથા અષ્ટાપદજીની પૂજા તેઓશ્રીની સુપ્રસિદ્ધ કુતિઓ છેતેઓના સમયમાં પણ કાવી તીર્થને વહિવટ જંબૂસરને સંઘ કરતે હતે. એ એમનાં સ્તવન પરથી જણાઈ આવે છે. વિ. સં. 1982 ની સાલમાં સુરત નિવાસી શેઠ કલ્યાણચંદ ઘેલાભાઈ ઝવેરીએકાવી–ગધારને સંઘ કાઢયે હતું. આ સંઘ રેલ્વેરસ્તે તથા ગાડામાર્ગે નીકળે હતે. સંઘવીએ ઉદારતાપૂર્વક આ સંધમાં પિસ ખર્ચો હતે. સંસારી અવસ્થામાં લગભગ 10 વર્ષની વયે હું (આ પુસ્તકને લેખક) પણ આ સંઘમાં હતે. એનાં સુખદ સ્મરણે આજે પણ સ્મૃતિપટ પર તાજા થતાં, એ ભવ્ય ભૂતકાળ નજર સામે ખડે થાય છે. - 38H ગધાર : એક કાળે પિતાના તેજસ્વી ગૌરવથી ઈતિહાસના પાનાઓ પર અમર થઈ ગયેલું ગંધાર શહેર, આજે કાળની કરાલ કરામતનું ભોગ બની, ગુજરાતના દક્ષિણ-પશ્ચિમ છેડા પર ખંભાતના અખાતની સપાટી પર ઉભું ઉભું પિતાના પ્રભાવની ગૌરવગાથાઓનું આજે આપણને સ્મરણ કરાવે છે. ગંધાર પૂર્વકાલમાં મોટું બંદર હતું. વ્યાપાર તથા વ્યવસાયે અહિં ધમધોકાર ચાલુ હતા. વિ. ની 17 મી સદીમાં સેંકડે ધનસમૃધ્ધ શ્રાવકેની વસતિ આ શહેરમાં હતી. જગદ્ગુરૂ તપાગચ્છાધિપતિ

Page #157
: ૧૫ર : ભરતનાં જૈનતીર્થો : આ૦ મશ્રી હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીનાં આવાગમનના શુભ સમાચાર લાવનાર ખેપીયાને હજારનું દાન દેનાર ધનસંપન્ન ગુરૂભક્ત દાનવીરે આ ગંધાર શહેરમાં સેંકડોની સંખ્યામાં રહેતા હતા. પૂ. પાદ આચાર્ય મહારાજ શ્રી સેંકડોના સાધુ પરિવાર સાથે અહિં ચાતુર્માસાથે બિરાજમાન હતા. અહિંથી જ તેઓશ્રીએ મેગલ સમ્રાટ અકબર બાદશાહનાં આમંત્રણના કારણે ફત્તેહપુર સિકી બાજુ વિહાર લંબાવ્યું હતું. વિ. સં. 1642 ના માગશર વદ 7 ના શુભ દિવસે ગંધારથી વિહાર કરી જેઠ વદિ 13 ના તેઓશ્રી ફતેહપુર સિકી પહોંચ્યા હતા. આ ગધારની જાહેરલાલી આજે રહી નથી. અત્યારે સામાન્ય ગામડાં જેવું આ સ્થાન છે. ભરૂચથી જંબુસર જતી ન્હાની રેલ્વે લાઈનમાં સમનીથી દહેજ જતાં ફોટામાં પખાજણ સ્ટેશનથી છ ગાઉ દૂર આજે ગંધાર તીર્થ આવ્યું છે, પગપાળા અથવા ગાડા દ્વારા જનારને આમેદથી જવું અનુકૂલતાવાળું છે. ગંધારની આજુબાજુ ખારે પાટ હેવાથી માઈલેના માઈલે દરથી ગંધારનું ગગનચુંબી જિનાલય દેખાય છે. ગંધારમાં આજે એક જ મંદિર છે, મૂળનાયક શ્રી અમીઝરા પાર્શ્વનાથનાં હેટાં ભવ્ય પ્રતિમાજી છે, પાછલ પ્રદક્ષિણામાં વચ્ચે શ્રીમહાવીરસ્વામી ભગવાન બિરાજમાન છે. શ્રીમહાવીરસ્વામીનું મંદિર પ્રાચીન લેવું જોઈએ એમ સંભવે છે, આજે ગંધારથી વ્યા માઈલ પર તેના અવશે ઉભા છે, વિસં. 1500 લગભગમાં ભ. શ્રી મહાવીર સ્વામી અહિ ભૂલનાયક હતા. જ્યારે શ્રીપાનાથ ભટ ની પ્રતિષ્ઠા 1959 માં શ્રી વિજયસેનસૂરિજીના શુભ હસ્તે થઈ છે. પં. શ્રી ઉદયરત્નજીએ ગંધારના ભ૦ શ્રી મહા

Page #158
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 153 : વીરસ્વામીનું સ્તવન જંબુસરના સંઘમાં પિતે આવેલા ત્યારે બનાવેલું પ્રસિદ્ધ છે, તેમજ ગંધારે મહાવીર જિણુંદાની સ્તુતિ પણ પ્રસિધ્ધ છે. વિશાલ ચેકમાં ધર્મશાળા, પેઢી, તથા મંદિર જંગલમાં મંગલ રૂપે આજે ઉમાં છે. યાત્રિકોને આવવા માટેનાં સાધનોની સુવિધા ઓછી હોવાથી, આ બાજુ યાત્રા માટે લેકે ઓછા આવે એ સંભવિત છે. યાત્રિકે જે ડું કષ્ટ વેઠે તે આ સ્થાનની-તીર્થભૂમિની સ્પર્શનાને તેઓને અમૂલ્ય લાભ મળે. અત્રે પેઢીમાં વ્યવસ્થા છે. આ બાજુના પ્રદેશમાં પાણીની તંગી અવાર–નવાર પડતી રહે છે. પેઢી તરફથી યાત્રિકને સગવડ અપાય છે. પેઢીની વ્યવસ્થા તથા વહીવટ, ભરૂચના ધર્મનિષ્ઠ શ્રેષ્ઠીવર્યશ્રી ચુનીભાઈ રાયચંદ આદિ લાગણીપૂર્વક કરે છે. કાવી તથા ગંધારની આજુબાજુ જંબુસર, આમેદ, પાદરા આદિ શહેરે છે. જ્યાં શ્રાવકની વસતિ, ઉપાશ્રય, ધર્મશાળા તથા સુંદર જિનમંદિરો છે. જે યાત્રા કરવા જેવાં છે. અહિંથી 7-8 ગાઉ પર ખંભાતના અખાત પર આવેલું દહેજ બંદર પણ શ્રાવકોની વસતિ વાળું છે, સામેજ ઘેઘા આવેલું છે. દહેજમાં દેરાસર છે. 39: વડેદરા : ગુજરાતમાં રંગીલા શહેર તરીકે એક દાયકા પહેલાં સુખસિદ્ધ વડોદરા શહેર મહારાજા સયાજીરાવની રાજધાનીનું શહેર ગણાતું હતું. હિંદ ભરમાં જ્યારે ઈ સ. 1948 માં 700 દેશી સ્ટેટ વિલીન થઈ ગયા, તે રીતે વડેદરા પણ મુંબઈ રાજ્યમાં ભળી ગયું. વડેદરા શહેર આમ પ્રાચીન છે.

Page #159
: 154 . તે ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : વટપદ્ર તરીકે ઈતિહાસમાં આ સ્થાન ઓળખાતું હતું. લગભગ 50 વર્ષ પહેલાં જનસમાજની, જેને સંઘની જાહોજલાલી અહિં ખૂબ જ ઉન્નતિના શિખર પર હતી. અહિં આજે 18 નાના-મોટા જિનમંદિરે છે. શહેરમાં નરસિંહજીની પળમાં દાદાપાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર બહુ જ વિશાળ, ભવ્ય તથા બે માળ ઉંચું છે. આ પ્રાચીન મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર વિ. સં. 1973 ની સાલમાં થયેલ છે. મહારાજા કુમારપાલના સમયનું આ મંદિર ગુજરાતના પ્રાચીન તીર્થોમાં તીર્થ રૂપ છે. રસ્તામાં સડક પર “શત્રુંજયાવતાર' નામનું ભવ્ય જિનાલય થયું છે. આ જિનાલયમાં ઉપરના માળ પર તથા સામે દેરાસરે છે. પાવાગઢ તીર્થમાં બિરાજમાન શ્રી ભીડભંજન પાર્શ્વનાથજીના પ્રતિમાજી, અહિં દદાપાશ્વનાથનાં મંદિરમાં બિરાજમાન કર્યા છે. શહેરમાં જેનેની વસ્તી સારી છે. શહેર બહાર કેડીપળ, મામાની પોળ, ઘીકાંટા, ફતેપરૂં, બાબાજીપરૂં, વાડીપરૂં, આદિ સ્થામાં પણ દેરાસરો તથા જેનેની વસતિ છે. તથા પ્રતાપનગરમાં બેડીગમાં પણ મંદિર છે. નરસિંહજીની પળમાં ઘર મંદિરે પણ સારી સંખ્યામાં છે. જાની શેરીમાં જૈન ઉપાશ્રયે ધર્મશાળા આદિ છે. પૂ૦ વયેવૃદ્ધ પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજશ્રી સંગ્રહિત જ્ઞાનભંડાર નરસિંહજીની પિળના નાકા પર આવેલ છે. જે વિશાલ તથા દર્શનીય છે. તેમજ કેઠીપિળના નાકા પર શ્રી મુક્તિ કમલ જૈન જ્ઞાનમંદિરને ભંડાર પણ સુંદર છે. તેમજ મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડના સમયની સ્ટેટ લાઈબ્રેરી, ગાયકવાડ ઓરીએન્ટલ સીરીઝ દ્વારા અનેકાનેક પ્રાચીન જાય, ઈતિહાસ, કાવ્ય નાટક આદિનો તથા જૈન સાહિ

Page #160
ચાઇ ખાઇ શીવાર જાણીને ત્યનાં પ્રકાશને પ્રસિદ્ધ થઈ રહેલ છે, કમાટી બાગમાં મ્યુઝીએમમાં 85 ફીટ વહેલ માછલીનું મૃતકલેવર છે, જે જેન તત્વજ્ઞાનના જીવ વિજ્ઞાનની પ્રામાણિકતા પર પ્રકાશ પાડે છે. વડોદરા શહેરનું સ્ટેશન વેસ્ટર્ન રેલવેનું જંકશન છે. અહિંથી રતલામ, દીલ્હી બાજુ, મુંબઈ બાજુ, અમદાવાદ બાજુ, તેમ જ ડાઈ, છટા ઉદેપુર, ભરૂચ, મીયાગામ શીનેર બાજુ રેલ્વે લાઈને જાય છે. વડેદરાથી ઉત્તર-પૂર્વ બાજુ 6 માઈલ છાણીગામ છે. જ્યાં ભ૦ શ્રી શાંતિનાથપભુનું ભવ્ય અને દેવ વિમાન જેવું સુંદર જિનાલય છે. શ્રાવકની વસતિ સારી છે. ઉપાશ્રય તથા જ્ઞાનમંદિર છે. જેમાં હસ્તલિખિત પ્રાચીન–અર્વાચીન પ્રતે, મુદ્રિત પુસ્તક આદિને સંગ્રહ સારો છે. 40: ડભાઈ: વડેદરાથી દક્ષિણ-પૂર્વમાં 18 માઈલ ઉભેઈ–પ્રાચીન ભ. વતી શહેર આવેલું છે. ગૂજરેશ્વર સિધરાજ જયસિંહનાં સમયમાં આ શહેરની સ્થાપના થયેલી છે. તેમના સમયને કિલ્લે અહિં છે. સ્વાદ્વાદ રત્નાકર નામના સુપ્રસિધધ જૈન ન્યાય ગ્રંથના રચયિતા વદી દેવસૂરિજી મ. ના ગુરુ મહારાજ શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિજીને જન્મ આ નગરમાં થયેલું. મહાન પ્રભાવક તાર્કિક શિરોમણિ મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મ. ને સ્વર્ગવાસ આ શહેરમાં થયું હતું. મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે અહિં 170 કેરીઓવાળું સુંદર જિનમંદિર બંધાવ્યાને ઉલ્લેખ “વસ્તુપાલ ચરિત્ર' માં આવે છે. તેમજ માંડલગઢના મંત્રીશ્વર શ્રી પિથશાહે પણ અહિં જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું. આજે ડાઈમાં 6 ભવ્ય જિનાલયે છે. એમાં શ્રી લેaણુપાર્શ્વનાથજીનું મંદિર મુખ્ય

Page #161
: 156 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો ; અને તીર્થરૂપ ગણાય છે. બે માળનું આ દેરાસર છે. ઉપરના ભાગમાં શ્રી શીતલનાથ ભગવાન છે. અને નીચે ભેંયરામાં લેઢણ પાશ્વનાથજીના ભવ્ય તથા ચમત્કારિક શ્યામપાષાણના પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે, આ ઉપરાંત શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીજી, શ્રી શામળા પાર્શ્વનાથજી આદિના આ બધા દેરાસરે શ્રાવકેની વસતિની વચ્ચે છે. ઉપાશ્રયે, જ્ઞાનમંદિર તથા પાઠશાળા આદિ બધાં ધર્મસ્થાને આટલામાં જ આવ્યાં છે. જ્ઞાનભંડારમાં પ્રાચીન– અર્વાચીન પુસ્તક પ્રતેને સંગ્રહ સારે છે. કન્યાશાળા તથા ઉપાઠ શ્રીયશવિજયજી જૈન સેવાસદન આદિ શિક્ષણ તથા સેવાની સંસ્થાઓ અહિં છે. ગામની દક્ષિણે બે માઈલ દૂર ન્યાયાચાર્ય સ્વ ઉપાધ્યાયજી મ. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજશ્રીનું તેઓશ્રીની પાદુકા તથા સ્તૂપ છે. તે સ્થાને અન્યાન્ય પાદુકા પણ છે. આ૦ મા શ્રી વિજય મેહનસૂરિજી મહારાજને સ્વર્ગવાસ અહિં થયેલ છે. તેઓની પાદુકા અહિં છે. અહિં શ્રાવકના ઘરે 300 ઉપર છે. શહેરની પ્રાચીનતાને કહેનારા અવશેષે હીરાભાગોળ, તેજતળાવ, સિદ્ધરાજના સમયના કિલ્લાના અવશે, પુરાણી વાવ ઈત્યાદિ છે. અહિંથી 30 માઈલ દૂર બેડલી ગામમાં પરમારજાતિના જૈન ભાઈઓની વસતી છે. તે બાજુ લગભગ 1000-1500 ભાઈ-બહેને જૈન ધર્મ પાળે છે ને જેન તરીકે પિતાની જાતને ગણાવવામાં ગૌરવ લે છે.

Page #162
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 157 : 41H લક્ષ્મણીજી : મધ્ય ગુજરાતથી પૂર્વ દિશામાં માલવાની સરહદ પર આ તીર્થ આવેલું છે. આણંદથી ગોધરા થઈને દાહોદ તરફ જતી રેલ્વે લાઈનમાં દાહોદથી અલીરાજપુર જવાય છે. અલીરાજપુરની નજીકમાં આ લમણી તીર્થ આવેલું છે. પૂર્વકાલમાં આ તીર્થ ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ તથા મહિમાવંતું ગણાતું હતું. વિસં. 1340 માં પેથડશાહના પુત્ર ઝાંઝણકુમારે માંડવગઢથી સંઘ કાઢેલે ત્યારે તેઓ લક્ષમણપુર આવ્યા હતા. સંઘમાં ર લાખ યાત્રાળુ હતા. શ્રી સિદ્ધાચલજીની યાત્રા કરી પાછા ફરતાં આ સંઘની અહિના સંઘે ભક્તિ કરી હતી. વિ૦ ના ૧પ મા સૈકામાં અહિં 101 જૈન મંદિર હતા. અને શ્રાવકનાં બે હજાર ઘરે હતાં. આવી સમૃદ્ધ જૈન નગરીને વિ. ના 16 અને 17 માં સકામાં નાશ થયે, અને આખું શહેર ધ્વસ્તવિધ્વસ્ત થયું. હમણ વિ. સં. 1989 ની સાલમાં જમીન ખેદતાં જમીનમાંથી 11 સુંદર પ્રતિમાજી પ્રગટ થયાં. અલીરાજપુરના રાજાને આ સમાચાર મળતાં, તેમણે આજુબાજુ જમીન ખેદાવતાં બીજા પણ પ્રતિમાજી પ્રગટ થયા. અલીરાજપુર નરેશે આ પ્રતિમાઓને કબજે જૈન સંઘને સેંગે, અને જિનાલય બંધાવવા જમીન પણ સમપર્ણ કરી. ત્યાબાદ શ્રી સંઘે ત્યાં ત્રણ શિખરનું ભવ્ય જિનાલય બંધાવ્યું. ત્યારબાદ ધર્મશાળા શ્રી સંઘે બંધાવી. મૂળનાયક શ્રી પદ્મપ્રભુજી બિરાજમાન છે. મૂળનાયકની આજુબાજુ શ્રી નેમિનાથ પ્રભુ તથા શ્રી મલ્લિનાથ પ્રભુ છે. બીજી દેરીઓમાં જુદા જુદા પ્રભુજી બિરાજમાન છે. આ દેરાસરમાં પ્રતિષ્ઠા વિ. સં૧૯૪ ની સાલમાં થઈ છે. સ્થાન સુંદર તથા આલ્હાદક છે. આ તીર્થને વહિવટ અલી

Page #163
: 158 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : રાજપુરને સંઘ કરે છે. આણંદથી ગોધરા લાઈનમાં ગોધરા, વેજલપુર તેમજ લુણાવાડા આદિ ગામમાં શ્રાવકેની વસતિ જૈન દેરાસરે, તથા ઉપાશ્રયે અને જ્ઞાનભંડારે આવેલા છે. ઝાપડીયા - ભરૂચ થઈને અંકલેશ્વરથી રાજપીપળા–નાંદેડ બાજુ જતી રેલવેમાં જગડીયાજી સ્ટેશનથી એક માઈલ દૂર જગડીઆઈ તીર્થ છે. ગામના બજાર વચ્ચે મેટા દરવાજાની અંદર વિશાળ ધર્મશાળાઓની મધ્યમાં શ્રી આદીશ્વરજી ભગવાનનું ભવ્ય જિનાલય છે. પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા રમણીય છે. ધર્મશાળા આલિશાન છે. પ્રભુજી આ સ્થાનમાંથી જ પ્રગટ થયેલા છે. તીર્થસ્થળ સુંદર છે. અહિંની હવા અનુકૂળ છે. મેળે ભરાય છે. અહિં પિઢીની વ્યવસ્થા સારી છે. અંકલેશ્વર, સીનેર, ભરૂચ, સુરત આદિના સદુગ્રહસ્થા દ્વારા પેઢીને વહિવટ ચાલે છે. કાવીતીર્થની વ્યવસ્થા પણ આ પેઢી હસ્તક છે. અહિંથી અંકલેશ્વર 14 માઇલ થાય. અંકલેશ્વરમાં શ્રાવકેની વસતિ તથા દેરાસર આદિ છે. 3H સુરતઃ | મહાગુજરાતનું પ્રાચીન શહેર સુરત ઈતિહાસમાં ધનસમૃદ્ધ તરીકે સુપ્રસિધ્ધ ગણાતું હતું. સુરતનું પ્રાચીન નામ સૂર્યપુર છે. વિ. ના 15 મા સૈકામાં આ શહેર ફરીથી વસ્યું ત્યારથી જૈન શ્રીમતેએ અને જૈન ઝવેરીઓએ આ શહેરને દરેક રીતે વિકસાવ્યું છે. ગેપીપરૂં એ સુરતનું જૂનામાં જુનું પરૂં ગણાતું હતું. આ વિભાગમાં શહેરના જેન ઝવેરીએ તથા નાણાવટીઓની સારી પ્રતિષ્ઠા હતી, આ સુતે ચડતી-પડતીના ઘણા ઘણા રો અનુભવ્યા

Page #164
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : * 159 : છે. એ સમૃધ પણ બન્યું છે, અને પાયમાલ પણ થયું છે રાજકીય, વ્યાપારિક તથા અંધાધૂધીના સમયની અનેક ક્રાંતિએમાંથી પણ તે પસાર થયું છે. - પ્રાચીન ઇતિહાસ: વિ૦ ના 15 મા સિકામાં સુરત ફરીથી સ્થપાયું, તે પહેલાં સુરત એતિહાસિક શહેર હતું. મહારાજા સંપ્રતિના કાળમાં સુરતની બાજુમાં રાંદેર ગામમાં દેરાસર બંધાયાના ઉલ્લેખો પરથી આ સ્થાન કેટકેટલું પ્રાચીન હશે એ કલ્પી શકાય છે. ગૂજરાતના મંત્રીશ્વર શ્રી વસ્તુપાલ-તેજપાલના સમયના તેમણે બંધાવેલાં જિનમંદિરે આજે અહિં વિદ્યમાન છે, શિવાજીના સમયે સુરતની સમૃદ્ધિથી આકર્ષાઈ મરાઠા સૈન્યએ સુરત પર આક્રમણ કર્યું હતું, એમ ઈતિહાસ કહે છે. હિંદમાં વાલંદાની પહેલ-વહેલી વ્યાપારી કોઠી સુરતમાં નંખાયેલી હતી. સુરતના ભવ્ય જિનાલયે, ઉપાશ્રયે, જ્ઞાનભંડારે, એ ખરેખર સુરતની જેન પ્રજાની ધર્મસમૃદ્ધિ, શ્રદ્ધા તેમજ ભક્તિને ગૌરવ આપનારાં છે. મુસલમાની રાજસત્તાની અત્યાચાકર હજજામાં સુરતના જેનેનું ઘણું ભસ્મીભૂત થઈ ગયેલું એ મ૦ શ્રીહાસ કહે છે. જિનાલયે, મરજીદ રૂપે બની ગયાના ઉલ્લે, ઈતિહાસના પ્રમાણિક પુસ્તકમાંથી મળે છે, અહિં શાહપુરમાં ચિંતામણું પાર્શ્વનાથનું જે ભવ્યમંદિર આજે વિદ્યમાન છે, એ પ્રતિમાજી અત્યારે જે શ્રી રઝા હામેની મજીદ, કે જે પહેલાં જેને મંદિર હતું તેમાં બિરાજમાન હતાં. જ્યારે મુસલમાનેએ એકાએક આ મંદિર પર આક્રમણ કર્યું, તે સમયે આ પ્રતિમાજી ચમત્કારિક રીતે એકદમ અદશ્ય થયા, બીજે દિવસે ત્યાં વસતા

Page #165
: 160 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : એક ભાવિક શ્રાવકને રાત્રે સ્વપ્નમાં અધિષ્ઠાયિક દેવે પ્રગટ થઈને મે કહ્યું: “પ્રભુના પ્રતિમાજી, પાસેના કુવામાં છે, ત્યાંથી બહાર કાઢીને બાજુમાં સુંદર મંદિર તારે બંધાવવાનું છે. જો કે તે શ્રાવકની સ્થિતિ સાધારણ હતી. પણ અધિષ્ઠાયક દેવનાં સાન્નિએ નવું વિશાલ જિનાલય તૈયાર થયું, અને પ્રભુજીને ત્યાં બિરાજમાન કર્યા જૈનમંદિરે, ઉપાશ્રયે અને જ્ઞાનભંડારે. સુરતને વૈભવ, પહેલાં ગોપીપુરામાં હતું. એની સાક્ષી પૂરનારા સંખ્યાબંધ ભવ્ય, ગગનચુંબી જિનમંદિરે આજે અહિં -ગેપીપુરામાં વિદ્યમાન છે. ગોપીપુરામાં એશવાલ મહેલો કાયચ મહેલો, મેટી પળ, માળી ફળિયું, મેટે રસ્તે, આદિ લતાઓમાં લગભગ 22 જિનમંદિરે શેભી રહ્યાં છે. આમાં માળીફળિયામાંના બે દેરાસરમાં શ્રી આદીશ્વરજીનું દેરાસર મહારાજા કુમારપાલના સમયનું કહેવાય છે. આસિવાય મેટી પિળમાંનું વાસુપૂજ્યસ્વામીનું દેરાસર ખૂબ જ મોટું અને વિશાળ તથા પ્રાચીન છે. ' માં શ્રી મોહનલાલજીના ઉપાશ્રયની સામે વકિલના ખાંચ નાથના દેરાસરના સેંયરામાં શ્રી સુરજમં. મંડન પાત્રાલય ભવ ના અલૌકિક પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. વડાચીટામાં છે, નાણાવટમાં બે, દેસાઈ પિળમાં ત્રણ, છાપરીઆ શેરીમાં બે, ગોળ શેરીમાં બે, તેમજ શાહપુર, સૈયદપુર, સેની ફળિયા, નાનપરા, સગરામપરા, હરિપરા વગેરે લતાઓમાં સુંદર જિનમંદિર છે. આ રીતે 45 જિનમંદિરે તેમજ અન્યાન્ય ઘરઠેરાસરે સુરતમાં આવેલાં છે. સુરત શહેરની બહાર અઠવાલાઈન્સમાં ભવ્ય, ગગનચુંબી શિખરબંધી શ્રી આદીશ્વર ભગ

Page #166
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : " ' ': 16 : વાનનું દેરાસર વિશાળ ચેક તથા બાગની મધ્યમાં આવેલું છે. સામે સેનેટેરીયમ છે. તેમ જ રસ્તાઓ પર સુરતના જૈન ઝવેરીઓના વિશાળ બંગલાઓ આવેલા છે. કતાર ગામમાં પણ બે સુંદર જિનમંદિરે છે, આમાં એક તે વિશાળ અને રમણીય છે. તથા ધર્મશાળાઓ પણ છે. કતારગામ સુરતથી લગભગ 2 માઈલ થાય. કાર્તિકી તથા ચૈત્રી પૂર્ણિમાએ સંઘ સહિત વાજતે -ગાજતે અહિં શ્રી શત્રુંજય તીર્થના પટદર્શન માટે બધા જેને આવે છે, એ વેળા સુરતના જેનેને માટે મેળે અહિં ભરાય છે. આ બધાં જિનમંદિર ઉપરાંત, ઉપાશ્રયે પણ સુરતમાં સંખ્યાબંધ છે. જેમાં મુખ્યત્વે ઓશવાલ મહોલ્લામાં નેમુભાઇની વાડીને ઉપાશ્રય, વડાચીટાને ઉપાશ્રય, સગરામપરા, નવાપરા, છાપરીઆ શેરી, હરિપરા આદિ લતાઓમાં અનેક ઉપાશ્રયે છે. જ્ઞાનભંડારે, પુસ્તકાલયે પણ અહિં સારી સંખ્યામાં છે. ગોપીપુરામાં ઓશવાલ મહલ્લાના નાક પર “શ્રી જનાનંદ પુસ્તકાલયને જ્ઞાનભંડાર સમૃધ તેમજ વ્યવસ્થિત છે. પ્રાચીન તથા અર્વાચીન દરેકે દરેક વિષયના હસ્તલિખિત, મુદ્રિત હજારે પ્રતપુસ્તકને અહિં સંગ્રહ છે. તેમજ આ મ. શ્રી વિજય કમલસૂરિજી હસ્તલિખિત પ્રતને સંગ્રહ પણ આ મકાનમાં છે. ગોપીપુરામાં મેટા રસ્તા પર શ્રી મેહનલાલજી જૈન જ્ઞાન ભંડાર છે, તેમજ વડાચીટામાં પણ જ્ઞાનભંડાર છે. જૈન તામ્રપત્રાગામમદિર - આ બધા પ્રાચીન જિનમંદિર, જ્ઞાનભંડારો જેમ સુરત શહેરની શેભા રૂપ છે. તેમ શહેરની શોભામાં જ કામ છે. .

Page #167
: ૧૬ર : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : વિશેષ વધારે કરનાર શ્રી વર્ધમાન તામ્રપત્રાગમમંદિર દીપી ઉઠે છે, સમસ્ત હિંદમાં આવું સુંદર શ્રુતજ્ઞાન તથા દશનાચારનું પ્રભાવક ભવ્ય મંદિર આ એક જ છે. પૂ. પાદ આગમોધ્ધારક સ્વ. આચાર્ય મહારાજશ્રી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજીની અવિરત જ્ઞાન સાધનાનું મૂર્તિમંત પ્રતીક અહિં જાણે ખડું હોય તેવું રમણીય મંદિર આ શહેરમાં તેના પ્રભાવને દીપાવતું ઉભું છે. ગોપીપુરામાં એસવાલ મહોલ્લાના પાછલા નાકા પર, વિશાલચેકમાં ભોંયરા તેમજ ઉપર મજલાવાળું ગગનચુંબી રમણીય દેવવિમાન જેવું આ દેરાસર મનહર છે. મૂલનાયક શ્રી મહાવીર ભગવંતની મૂર્તિ પણ તેજસ્વી તથા સુપ્રસન્ન છે. ત્રાંબાના પતરાઓ પર સ્વચ્છ અક્ષરેથી મડદાર લિપિઓમાં 45 આગમ મૂલ અહિં અંક્તિ થયેલાં છે. જેમ શત્રુંજયતીર્થની તલાટી પર આગમમંદિરમાં આરસના પથ પર 45 આગમે ઉત્કીર્ણ કરેલા છે, તે રીતે અહિં તામ્રપત્ર પર છે. ભોંયરામાં આગમપુરુષની રચના છે. જે હાલતા-ચાલતા રંગમાં છે. હામે પૂ. સ્વગીય આચાર્યદેવશ્રીના અગ્નિસંસ્કારસ્થાને સુંદર સમાધિ મંદિર તૈયાર થયેલું જોઈ શકાય છે. શ્રી દેવચંદ લાલભાઈ પુસ્તકેદ્મારક ફંડ, આગમેદય સમિતિ, આ. શ્રી વિજયદાનસૂરિ જેનગ્રંથમાલા આદિ સાહિત્ય પ્રકાશન સંસ્થાઓ અહિં છે. તદુપરાંત શ્રી નગીનચંદ જેન હાઈસ્કુલ, નગીનચંદ હેલ, શ્રી રત્નસાગરજી જેન બેડીગ, તથા હાઈસ્કુલ આદિ દ્વારા જૈનેની શિક્ષણ તેમજ જાહેર સેવા માટેની સખાવતે પ્રસિદ્ધ છે. શહેરમાં જરી તથા ચાંદીના તારને ઉદ્યોગ હિંદભરમાં પ્રખ્યાત છે. ગેપીપુરા, વડાચીટા, હરિપુરા, છાપરીઆશેરી, ગેળશેરી સગ

Page #168
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 163 : . રામપરા. નવાપરા વગેરે લતાઓમાં જેનેની ભરચક વસતિ છે. જેનેની લગભગ 7 થી 8 હજારની વસતિ ગણાય છે, અહિંથી 12 માઈલ પર દરિયા કિનારે તાપીના મૂળપર ડુમસ ગામ છે. જ્યાં એક દેરાસર, સેનેટેરીયમ તથા જેનેના સંખ્યાબંધ બંગલાઓ છે. સુરત શહેર પહેલાં હિંદનું એક પ્રસિદ્ધ બંદર હતું, પણું હમણું તાપી નદી પૂરાતાં તેમજ મુંબઈ જેવા બંદરે છેલી ઢબના સાધન સમૃદ્ધ બનતાં બંદર તરીકેનું મહત્તવ સુરતનું રહ્યું નથી. સુરત શહેરમાં રત્નસાગરજી જેન બેડીગ-તથા પાઠશાળાએ તથા આયંબિલખાતું તેમજ ધર્મશાળાઓ તથા કન્યાશાળા જેન વનિતાવિશ્રામ વગેરે ગોપીપુરામાં આવેલું છે. છાપરીયા શેરીમાં પણ આયંબિલખાતું છે. 44: રાંદેરઃ સુરતથી પશ્ચિમ બાજુ તાપી નદી ઉતરીને ઉત્તર બાજુ જતાં રાંદેર શહેર આવે છે, સંદેર સુરતથી 2 માઈલ છે. સુરત કરતાંયે આ શહેર પ્રાચીન ગણાય છે, દશ જિનમંદિરે અહિં છે, જેમાં બિરાજમાન પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા પ્રાચીન છે, વિ૦ ના 17 મા સકાના પ્રારંભમાં થઈ ગયેલા સમર્થ વિદ્વાન તથા કલ્પસૂત્ર પર સુબાધિકા નામની ટકાના રચયિતા તરીકે સુપ્રસિદ્ધ મહાન વૈયાકરણ મહામહોપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજા અહિં કાળધર્મ પામ્યા હતા. આજે તેઓશ્રી જે સ્થાને ચાતુર્માસ રહ્યા હતા, તે ઉપાશ્રય વિદ્યમાન છે. શ્રીપાલરાજાને રાસ આ શહેરમાં રચતા–રચતાં અધૂરો રહ્યો અને તેઓશ્રી સ્વર્ગવાસ પામ્યા. વિ. સં. 1729 ના ચાતુમાસમાં અહિં રહીને તેઓશ્રીએ પુણ્ય પ્રકાશનનું સ્તવન આ સુદિ 10 ના

Page #169
ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : દિવસે પૂર્ણ કરેલું છે. આજે વ્યાપાર-વ્યવસાય મંદ હેવાના કારણે જેનેની વસતિ દિન-પ્રતિદિન અહિં ઘટતી રહી છે, અહિંના બધા દેરાસરે પ્રાચીન છે, શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું જિનાલય વિશાલ છે. મુસ્લીમકાળમાં થતા અત્યાચારના કારણે દેરાસરાના ગભારા તથા દેરાસરની રચના, બહારથી જેનાર અજાણ્યાને ગુપ્ત જેવી લાગે તેવા પ્રકારની છે. રાંદેરથી 9 માઈલ દૂર એરપાડમાં સુંદર દેરાસર છે. વરિયાવ તથા કઠોરમાં પણ દેરાસરે છે. સુરતથી મુંબઈ જતાં રસ્તામાં વાંઝ, નવસારી, જલાલપુર, બીલીમેરા, ગણદેવી, વલસાડ આદિ સ્થલેએ શ્રાવકેની વસતિ તેમજ દેરાસર, ઉપાશ્રય આદિ છે. પારડી, બગવાડા તથા વાપી ગામ આ બધેય સ્થલે એ દશન-યાત્રા કરવા જેવા ભવ્ય જિનમંદિર છે. અમદાવાદ-બોરેડની સડક પર આ ગામે આવેલાં છે, બગવાડામાં સુંદર ટેકરી પર શ્રી અજિતનાથ ભગવાનનું બે માલનું ગગનચુંબી ભવ્ય જિનમંદિર છે. જેના બેડીગ પણ અહિ છે, દમણ શહેર જે સ્ટેશનથી 6 માઈલ દૂર દરિયા કિનારે છે, ત્યાં પણ પ્રાચીનજિનમંદિર છે. શ્રાવકેના 12-15 લગભગ ઘરે છે. દેરાસર પ્રાચીન છે. 45H અગાસી સુરતથી મુંબઈ જતી વેસ્ટર્ન રેલવે લાઈન પર પાલઘર, સેફેલા પછી, મુંબઈનાં નાકારૂપ મુંબઈથી ઉત્તરમાં 38 માઈલ પર વિરાર સ્ટેશન છે, ત્યાંથી 3 માઈલ પર અગાશીતીર્થ આવેલું છે, આ બધે પ્રદેશ કેકણ દેશને ગણાય છે. શ્રીપાલ મહારાજાના સમયમાં કેકણદેશ અતિશય સમૃદ્ધ દેશ તરીકે

Page #170
ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : " ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ હતું. જેનધમની જાહોજલાલી તે કાલે અહિં ઉત્તરે ઉત્તર વધતી રહી હતી. પારક શહેર આ ભૂમિની આસપાસ તે સમયે વસેલું હતું. આજે પણ વિરાર સ્ટેશન પછી મુંબઈ જતાં પહેલું સ્ટેશન નાળા પાર આવે છે. અગાશીમાં ઉદારચરિત ધર્મ પ્રભાવક પુણ્યવાન શેઠ શ્રી મતીશાના સમયનું સુંદર જિનમંદિર છે. મેતીશાશેઠના વહાણે દરિયાના તેફાનમાં તે સ્થાને ફસાયા હતા. આથી તે પુણ્યશાલી શેઠે સંકલ્પ કર્યો હતે કે, “જે વહાણે સહિસલામત પાર ઉતરી જાય, તે મારે તે સ્થાને શ્રી જિનેશ્વરદેવનું સુંદર મંદિર બંધાવવું” વહાણે આ બાજુના સમુદ્ર કિનારે ક્ષેમપૂર્વક આવ્યા, એટલે મોતીશા શેઠે અહિં સુંદર જિનમંદિર બંધાવ્યું. મંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી મુનિ સુવ્રતસ્વામીના ભવ્ય પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. આ પ્રતિમાજી, નાલા પારાના તલાવમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ છે. પ્રતિમાજી અતિશય પ્રાચીન અને પ્રાભાવિક છે. પ્રતિમાજી શ્રીપાલ મહારાજાના સમયના, અને ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના શાસનકાળનાં છે. આજે અહિં અનેક ધર્મશાળાઓ છે. દેરાસર પણ શ્રીસંઘે જીર્ણોદ્ધાર કરાવી ભવ્ય અને રમણીય બનાવ્યું છે મુંબઈના વતની યાત્રા માટે અવાર–નવાર સેંકડોની સંખ્યામાં અહિં આવે છે. તીર્થની વ્યવસ્થા કરનારી પેઢી પણ અહિં છે. ભેજનશાળા પણ છે, ગામમાં કાઠીયાવાડ તથા ગુજરાત-મારવાડના વતની જેને, વ્યાપાર માટે રહેલા છે. આજુબાજુને બધે પ્રદેશ કેળા, નારીયેલી, પપૈયા આદિની વાડીએથી લીલેછમ છે. મુંબઈ શહેરના પ્રવૃત્તિમય વાતાવરણમાં ગળાડૂબ ડૂબેલા આત્માઓને આવાં નજીકનાં તીર્થસ્થળ મનને શાંતિ આપવા સાથે સાથે

Page #171
: 166 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : પ્રભુભક્તિનાં પ્રેરક છે. 46H મુંબઈ સમગ્ર હિંદના વ્યાપાર ઉદ્યોગનું અગ્રગણ્ય મથક તથા દરિયાપારના દેશને વ્યવહાર સાધનેથી સાંધનારૂં શહેર એટલે મુંબઈ. રાશી બંદરને વાવટે આટલા જ કારણે મુંબઈ ગણાય છે. દુનિયાની બધીએ પ્રજા મુંબઈ શહેરમાં જોવા મળે છે. એમ કહીએ તે કદાચ અતિશયોક્તિ નહિ લેખાય. જેનેની વસ્તી આજે લગભગ બહદ્ મુંબઈની ગણતરીયે 40 લાખ લગભગ હશે. મારવાડ, મેવાડ, માલવા, ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, મહારાષ્ટ્ર, બંગાલ, યુ. પી સી. પી. આદિ બધાયે પ્રદેશના જેને આજે વ્યાપાર-વ્યવસાયના કારણે અહિં સ્થાનિક વસવાટ કરીને રહેલા છે. મુંબઈ શહેરને ઈતિહાસ 200 વર્ષથી જુને નથી. અંગ્રેજો હિંદમાં આવ્યા પછી તેમણે પિતાના વ્યવહાર આદિને ખીલવવા તથા દેશ-પરદેશને દરિયાઈ વ્યવહાર જાળવવા આ શહેરને ખીલવવા માંડયું, આ મુંબઈને ઘડવામાં જેને સમાજને પણ ફળ ન્હાને સૂને નથી. મુલ્કમશહુર દાનવીર મેતીશાહ શેઠ, શાહ સોદાગર શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદ આદિ નરરત્નની પુરૂષાર્થ સાધનાએ અલબેલી મુંબઈ નગરીની પ્રતિષ્ઠાના પાયા પૂર્યા છે. જૈન દેરાસરે અહિં શહેરના મધ્યભાગમાં પાયધૂની પર શ્રી ડીપાથ. નાથજીનું મંદિર ભવ્ય તથા રમણીય છે. ઉપરના મજલે તેમજ ત્રીજા માલપર સુંદર પ્રતિમાજી છે. મંદિર ઉપર છે.

Page #172
ગૂજરાતનાં જૈનતીર્થો : : 167 : નીચે પેઢી છે. મંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી ગેડી પાશ્વનાથજીનાં પ્રતિમાજી, ભવ્ય તથા પ્રાચીન છે. મુંબઈ શહેરના તીર્થાધિપતિ ડીપાર્શ્વનાથજી ગણાય છે. શહેરના બધા જેને ભક્તિભાવપૂર્વક ગેડીજીના દર્શને આવતા હોય છે. ગેડીજીની બાજુમાં શ્રી મહાવીરસ્વામીજીનું દેરાસર છે. જે બીજા તથા ત્રીજા મજલા પર છે. તેની બાજુમાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું દેરાસર છે. જે બીજા-ત્રીજા માળ પર છે. ભીંડી બજારમાં શ્રી શાંતિનાથજી ભ૦ તથા શ્રી નમિનાથજી ભ૦ નાં દેરાસરો આવેલાં છે. જેમાં શ્રી શાંતિનાથજીનું દેરાસર વિશાલ તથા ભવ્ય છે. ગુલાલવાડીના નાકા પર શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર છે. તેમજ ઝવેરી બજારમાં શ્રી મહાવીરસ્વામીનું દેરાસર છે. આ દેરાસરના મૂળનાયક શ્રી મહાવીરસ્વામીજીનાં પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા સંપ્રતિ મહારાજના સમયનાં છે. મારવાડી બજારમાં પાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર છે. સેન્ડહસ્ટરેડ પર શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું દેરાસર છે. ભૂલેશ્વર લાલબાગમાં મથકમાં મેતીશા ચેરીટી ટ્રસ્ટનું શ્રી મહાવીરસ્વામીનું મંદિર રમણીય છે. મૂળનાયક શ્રી મહાવીરસવામીજીના બિંબ સુપ્રસન્ન તેમજ તેજસ્વી છે. લાલબાગ, ભૂલેશ્વરના ઉપાશ્રયના વ્યાખ્યાન હેલમાં ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથજીનું જિનાલય છે. - આ ઉપરાંત માંડવી બંદરમાં શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું તથા શ્રી અનંતનાથજીનું દેરાસર છે. આ બને દેરાસરમાં બીજા તેમજ ત્રીજા મજલે પ્રભુજી બિરાજમાન છે. મુંબઈમાં જ્હોટે ભાગે દેરાસરમાં પહેલે મજલે-(ગૂજરાતના રીવાજ મુજબ બીજા મજલે) તથા બીજા મજલે

Page #173
: 168 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : પ્રભુજી બિરાજમાન છે. લાલબાગ-ભૂલેશ્વરનું દેરાસર નીચે છે. આ રીતે વાલકેશ્વર મલબારહીલ પર ત્રણ બત્તી આગળ શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું સુંદર બે મજલાનું દેરાસર છે. સમગ્ર મુંબઈમાં શ્રી આદીશ્વરજી ભ૦ ના પ્રતિમાજી ભવ્ય અને મોટા છે. દેરાસર તીર્થભૂમિ જેવું રમણીય છે. તેમજ વચ્ચે સુપાર્શ્વનાથજીનું મંદિર પણ સુંદર છે ભાયખાલાનું મોતીશા ટ્રસ્ટનું જૈન દેરાસર ભવ્ય તથા આલિશાન છે. મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વરજી ભગવાન બિરાજમાન છે. હામે શ્રી અજિતનાથ ભટ બિરાજમાન છે. દેરાસરની બહાર વિશાલ મંડપ છે. જેમાં હજારે માણસે બેસી શકે છે. આટઆટલા લાંબા પહેળા મંડપને વચ્ચે કેઈ સ્થાને થાંભલાઓ નથી. કાર્તિકી પૂર્ણિમાએ તથા ચેત્રી પૂર્ણિમાના દિવસે શ્રી સિદ્ધાચલજીને પટ અહિં બંધાય છે. મુંબઈમાં વસતા હજારે જેને આ પ્રસંગે અહિં મેળાની જેમ ભેગા થાય છે. આમે ય અઠવાડિયામાં સોમવારના તથા પૂર્ણિમાના દિવસે પણ ભાયખાલામાં દર્શન-પૂજન કરવા ઘણા લેકે આવે છે. દિીક્ષા આદિના પ્રસંગે, જાહેર વ્યાખ્યાન આદિ તેમજ ધાર્મિક સમારભે આ ભવ્ય મંડપમાં ઉજવાય છે. કેટ ખાતે બરાબજારમાં શ્રી શાંતિનાથજીનું દેરાસર ત્રણ મજલાનું છે. બીજે મજલે અને ત્રીજે મજલે પ્રભુજી બિરાજમાન છે. ત્યાંથી આગળ કેલાબામાં પણ શ્રી શાંતિનાથજીનું ન્હાનું દેરાસર છે. મુંબઈની ઉત્તરે લાલવાડી પરેલમાં સુવિધિનાથનું શિખરબંધી દેરાસર છે. આમ મુંબઈમાં જ્યાં જ્યાં જેનેની વસ્તી જથ્થાબંધ છે. ત્યાં સામુદાયિક પ્રભુ ભક્તિ, દર્શન, પૂજન આદિ માટે સંખ્યાબંધ મંદિરે વિવિધ સ્થળેએ છે.

Page #174
: ગુજરાતનાં જૈનતીર્થો : - : 169 : છેલ્લા 20 વર્ષના ગાળામાં અનેક સ્થાનો પણ દેરાસરે થઈ ગયાં છે. મુંબઈના પરાંઓઃ દિનપ્રતિદિન મુંબઈને વિસ્તાર ક્ષેત્રફળ તથા વસતિ વધતી જાય છે. આજે ઉત્તરમાં મુંબઈ છેક બેરીવલ્લી સુધી ગણાય છે. પૂર્વમાં છેક થાણુ સુધી મુંબઈની હદ આજે લંબાઈ છે. સંખ્યાબંધ મીલે, કારખાનાઓ ઔદ્યોગિક વ્યવસાયે, 7-7 માળના સંખ્યાબંધ મકાને, રેલ્વે કારખાનાઓ, રેલ્વે વ્યવહાર આદિથી મુંબઈ ભરચક ભરાઈ ગયું છે. જેથી મુંબઈને વિસ્તાર ઘણે વધી ગયે છે. અને અહીં પહોંચવા માટે ઈલેકટ્રીક રેલ્વે તેને 10-10 મિનિટે દેડતી હોય છે. આ બધા પરાઓમાં જેની વસતિ, દેરાસર. ઉપાશ્રય આદિ બધુએ છે. જે યાત્રા - કરવા માટે તથા દર્શન-પૂજનનો લાભ લેવા માટે આલંબનરૂપ છે. બોરીવલ્લીમાં બે, અને તથા કાંદીવલીમાં એક દેરાસરે છે. મલાડમાં શેઠ દેવકરણ મુલજીની સેનેટેરીયમમાં સુંદર શિખરબંધી દેરાસર છે, જેનું કામકાજ બહુ જ મનહર છે. બીજા બે દેરાસર મલાડમાં છે. ગેરેગાંવમાં બે દેરાસરે છે. એક અંધેરી ગામમાં શ્રીસંઘનું દેરાસર છે, તેમજ બંગલાઓમાં ટેકરી પર તથા મજબાન રેડ પર શેઠ નગીનદાસ કરમચંદ સંઘવીનું સુંદર ઘર દેરાસર, તેમજ ઈલપુલ પર શેઠ અમૃતલાલ દોશીના બંગલામાં ઘર દેરાસર આવેલું છે. વીલેપાલમાં પૂર્વ તથા પશ્ચિમમાં એક-એક દેરાસર છે. પશ્ચિમમાં સેનેટરીયમમાં અને પૂર્વમાં વિશાલ ચેકમાં ભવ્ય શિખરબંધી દેરાસર શેઠ હીરાલાલ બકેરદાસનું બંધાવેલું છે. શાંતાક્રુઝ, માહિમ, વાંદરામાં

Page #175
: 170 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થોઃ પણ સુંદર દેરાસર છે. વેસ્ટર્ન રેલ્વેના દાદરમાં સ્ટેશનથી ઉતરી બે મિનિટના રસ્તામાં જ હામે ભવ્ય દેરાસર છે. તથા ચર્ચ સ્ટ્રીટમાં શ્રી આત્મકમલ-લબ્ધિસૂરિ જેના જ્ઞાનમંદિરમાં ઘર દેરાદર છે. સેન્ટ્રલ રેલ્વેના માટુંગામાં શેઠ રવજી સોજપાલનું ભવ્ય દેરાસર છે. તેમજ તપગચ્છ શ્રી સંઘનું ભવ્ય દેરાસર છે. કુલમાં ચુનાભઠ્ઠી આગળ એક દેરાસર તથા કુલ-આગ્રા રોડ પર એક ઘર દેરાસર છે. ઘાટકોપરમાં ભવ્ય તથા રમણીય શ્રી જીરવળા પાર્શ્વનાથનું દેરાસર છે. ભાંડૂપમાં પણ શિખરબંધી દેરાસર છે. મુલુંડમાં પણ ભવ્ય દેરાસર છે. આ બધા સ્થળમાં ઉપાશ્રયે તથા કચ્છી, ગુજરાતી, મારવાડી અને સીરાપ્રવાસી જૈન ભાઈઓની વસતિ સારા પ્રમાણમાં છે. 47: થાણુઃ મુંબઈથી આગ્રા રોડ તથા પુના-મદ્રાસરોડના કેન્દ્ર પર હાલનું થાણુ વસેલું છે. મુંબઈથી 22 માઈલ પર થાણુ ગણાય છે. આ થાણુ ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના શાસનકાળ દરમ્યાન કંકણ દેશની મુખ્ય રાજધાનીનું શહેર ગણતું હતું. શ્રીપાલ મહારાજાનું મોસાળ અહિં હતું. અહિંના વસુપાલ જાની મદનમંજરી નામની પુત્રી સાથે તેઓએ પાણિગ્રહણ કર્યું હતું. ધવલ શેઠ અહિં જ મૃત્યુ પામ્યા હતા. આ શહેરમાં મારવાડી તથા કચ્છી આદિ ભાઈઓની વસતિ છે. બજારમાં માલ પર શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું સુંદર મંદિર છે. ત્રીજે મજલે પણ પ્રભુજી બિરાજમાન છે. પાછળ ધર્મશાળા છે. આ સ્થાન પર શ્રી સિદ્ધચકજીનું સુંદર મંદિર લાખના ખર્ચે તૈયાર થયું છે. ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીનાં ભવ્ય પ્રતિમાજીની પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. મંદિરમાં

Page #176
મારવાડના જૈનતીર્થો : : 171 6 શ્રીપાલ રાજા, તથા મદનામુંદરીની પણ ઉભી પ્રતિમાજી અત્રે મૂકવામાં આવી છે. રંગમંડપની બહારના મંડપમાં જેન ઇતિહાસના ભવ્ય પ્રસંગે અહિં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. મદિર વિશાલ તેમ જ મનહર બન્યું છે. યાત્રા સ્થળ તરીકે આ સ્થાનનું મહત્ત્વ આથી એર વધી ગયું છે. મુંબઈની યાત્રાએ આવનારે આ બધા પરાઓનાં જૈન મંદિરની સ્પર્શના અવશ્ય કરવા જેવી છે. 4: મારવાડના જૈનતીર્થો : 1 આબુ-દેલવાડાઃ વેસ્ટર્ન રેલ્વેની અમદાવાદ-દીલ્હી લાઈનમાં પાલણપુરથી આગળ જતાં આબુરેડ સ્ટેશન આવે છે. સ્ટેશન પર ખરેડી શહેર છે. શહેરમાં શ્વે, જિનમંદિર છે. જેન ધર્મશાળા છે. અહિંથી આબુ પર્વત પર જવાની મેટર વગેરેની વ્યવસ્થા છે. આબુ ગિરિરાજને પર્વત આજે હિંદ તથા પરદેશમાં પ્રસિદ્ધ છે. આ પહાડ 12 માઈલ લાંબે અને ચાર માઈલ પહેળે છે. જમીનની સપાટીથી આબુ પર્વતની ઊંચાઈ પ૬૫૦ ફીટની ગણાય છે. આ પહાડ પર ગામેના ગામ વસેલાં છે. આજે આબુ પર જે સડક જાય છે તેને ચઢાવ અઢાર માઈલને છે. રોમેર પહાડી તથા ઝાડી અને પાણીનાં ઝરણુઓ ખળ-ખળ વહ્યા કરતાં નજરે ચઢે છે. સડક પર 4 માઈલે ધર્મશાળા છે. ત્યાંથી પાંચ માઈલે પિલીસકી આવે છે. ત્યારબાદ ધર્મશાળા છે, જે એરીયા ધર્મશાળા કહેવાય છે. બાદ આબુ કેમ્પમાં જવાને રસ્તે આવે છે. અહિંથી દેલવાડાનાં મંદિરે બે માઈલ દૂર છે.

Page #177
: 192 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતી; - દેલવાડાનાં ભવ્ય જિનાલયે ચોમેર પહાડની વચ્ચે ખૂલ્લા ભાગમાં આપણાં જેન મંદિરે આવેલાં છે. અહિં અમદાવાદના શેઠ હઠીભાઈની તથા શેઠ હેમાભાઈની આમ બે ધર્મશાળાઓ છે. જૈનમંદિરમાં પહેલું ફવિમળશાનું આરસનું મંદિર આવે છે. ગુજરાતના રાજા ભીમદેવના મંત્રીશ્વર તથા સેનાધિપતિ વિમળશાહે આ મંદિર બંધાવવામાં કરેડની સંપત્તિને ઉદારદિલે સદ્વ્યય કર્યો છે. દરરોજ 1500 કારીગરે અને 2000 મજુરે દ્વારા બે વર્ષ સતત કામ કરાવવાના પરિણામે આ મંદિર તૈયાર થયું છે. મંદિરની લંબાઈ 140 ફીટ અને પહોળાઈ 90 ફુટ છે. રંગમંડપમાં અને સ્થભેમાં સુંદર વેલબુટ્ટા, હાથી, ઘોડા, પુતલીઓનું શિલ્પકામ અહિં નજરે ચઢે છે. મંદિરની પ્રદિક્ષણામાં બાવન જિનાલય દેવકુલિકાઓ છે. મંદિરના મધ્યગુંબજમાં અભુત કારીગરી આલેખાયેલી છે. તીર્થકરેદેવનાં સમવસરણ, ભરતબાહુબલીનાં યુદ્ધ, દીક્ષા મહોત્સવે આદિ પ્રસંગે સુંદર રીતે શિલ્પકામમાં રજુ થયેલાં અહિં જોઈ શકાય છે. આ મંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી કષભદેવ, ભગવાન બિરાજમાન છે. આ દેરાસરની પ્રતિષ્ઠા વિસં. 1088 માં વિમલમંત્રીએ કરાવેલી હતી. ત્યાર : બાદ અલાઉદીન ખૂનીનાં હાથે આ મંદિરને ભંગ થયે અને વિ. સં. 1378 માં મંડેરનિવાસી ગેસલના પુત્રના પુત્રએ અહિં જીર્ણોદ્ધાર કરાવી પ્રતિષ્ઠા કરાવેલી છે. મંદિરની સામે વિમળશામંત્રીની મૂર્તિ છે. જે વિમલમંત્રીના ભાઈના વંશજ - પૃથ્વીપાલે વિસં. 1204 માં જ્યારે મૂલમંદિરને આધ્યાર કરા, ત્યારે અહિં સ્થાપિત કરેલી છે...

Page #178
મારવાડના જૈનતીર્થો : : 173 : વિમલશાનાં મંદિરની પાસે જ ગુજરાતના મંત્રીશ્વર વસ્તુ પાલ તથા સેનાપતિ તેજપાલનું બંધાવેલું મંદિર છે. આ મંદિરનું શિલ્પ, કેરણું તથા અદ્દભુત કલાકામ, હિંદભરમાં બેનમૂન તથા મને મુગ્ધકર છે. મૂળનાયક શ્રી નેમિનાથ ભગવાન બિરાજમાન છે. આની પ્રતિષ્ઠા કરનાર નાગૅદ્રગ૭ના આ૦ મશ્રી વિજયસેનસૂરિજી મહારાજ છે. વસ્તુપાલના સ્વર્ગીય મોટાભાઈ લૂણીગના નામથી આ મંદિર લૂણીગવસતિ કહેવાય છે. વિ. સં. 1287 ના ચિત્ર વદિ 7 ના આ મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા થયેલી છે. મંદિરના રંગમંડપમાં આરસના સુંદર કલાકૃતિવાળા બે ગેખલાઓ છે. જે દેશ-જેઠાણના ગોખલાના નામે ઓળખાય છે. મંદિરની પ્રદક્ષિણામાં જમણી તરફ દિવાલના પત્થર પર શકુનિકાવિહારનું દશ્ય છે. જે વિ. સં. 1388 માં આરાસણના આસપાલ શ્રાવકે કરાવેલ છે. લૂણિગવસહિમાં અપૂર્વ કારીગરને ભંડાર ભરેલું છે. અનેક પ્રકારના વિવિધ ભાવે આમાં આલેખાયેલા છે, કૃષ્ણજન્મ, નેમિનાથજીની જાન, તીર્થકર દેનાં કલ્યાણકે આદિ અનેક દ અહિં કરણીમાં કૅતરેલાં છે. લુણિગવસહિમાં કુલ 48 દેરીઓ છે. 146 ગુંબજ છે. તેમાં ત્રુ નકશીવાળા અને પ૩ સાદા છે. મંદિરમાં 130 થંભ છે. જેમાં 38 નકસીવાળા અને 2 સામાન્ય છે. આ દેરાસરને બંધાવવામાં લગભગ 1 ક્રોડ ને 80 લાખનું ખર્ચ થયેલું છે. મંદિરની હામે હસ્તિશાળામાં વસ્તુપાલ-તેજપાલનાં કુટુંબીઓની તથા પ્રતિષ્ઠા કરાવનારા પૂ. પાદ આચાર્ય મઠ શ્રીના મૂર્તિઓ છે. આ બે મંદિરની પાસે ભીમાશાહનું મંદિર છે. મંદિરમાં પીત્તલના 108 મણે ધાતુના શ્રી આદીશ્વરજી ભ૦ મૂલનાયક

Page #179
= 174 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : છે. ભીમાશાહ જે ભગવાનને પ્રતિષ્ઠિત કરાવેલા તે મેવાડના કુંભલમેરમાં ચૌમુખજીનાં મંદિરમાં બિરાજમાન કરવામાં આવ્યા. એટલે વિ. સં. ૧૫રપ માં ગુજરાતના સુલતાન મહમદ બેગડાના મંત્રીએ પાછલથી આ મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. આ દેરાસરની બાજુમાં યાત્રિકેને ન્હાવાની ઓરડીઓ છે. જમણી બાજુમાં શ્રી માણિભદ્રજીની મૂર્તિ છે. એવું મંદિર શ્રી પાર્શ્વ નાથ ભગવાનનું છે. આ મંદિરમાં મુખજી લેવાથી આ દેરાસર ચેમુખજીનું દેરાસર કહેવાય છે. ત્રણે માલ પર ચીમુખજી છે. મંદિર વિશાલ છે. વિ. સં. 1515 લગભગમાં આ મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા થઈ હેય એમ જણાય છે. એટલે મંદિર તે અરસાનું છે. વિમલવસહીની બહાર શ્રી મહાવીર સ્વામીનું ન્હાનું મંદિર છે, આમ આબુદેલવાડામાં પાંચ જિનમંદિર છે, જે વિ. 11 મા સૈકાથી 16 મા સૈકા સુધીનો છે. આબુના જૈન મંદિરની કેરણી, દુનિયાના દરેક દેશમાં સુવિખ્યાત છે. ગુજરાતના જૈન મંત્રીશ્વર વિમલશા તથા વસ્તુપાલ-તેજપાલ બંધુયુગલે જે રીતે પ્રભુભક્તિ તથા કલાની ખાતર કેડે ખચીને સંપત્તિને સદ્વ્યય કર્યો છે, તે ખરેખર ચિરસ્મરણીય રહેશે. અહિં શ્રી આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી દ્વારા જીર્ણોધ્ધાર થઈ રહેલ છે. દેરાસરને વહિવટ શ્રી કલ્યાણજી પરમાનંદની પેઢીના નામથી શિહીને શ્રી જન સંઘ કરે છે. " આબુની આસપાસ આબુ-દેલવાડાથી ઈશાન ખૂણામાં 3 માઈલ પર એરીયા ગામ આવે છે. વચ્ચે સડકપર પાકું ધર્મશાળાનું મકાન છે. સડકથી 3 ફલશ દૂર ગામ છે. ગામમાં દેરાસરજી છે. મૂલનાયક શ્રી

Page #180
મારવાડના જૈનતીર્થો : : 175 : આદીશ્વર ભગવાન છે. અહિંથી અચલગઢ જવાય છે. અચલગઢ દેલવાડાથી સડક રસ્તે પાંચ માઈલ થાય છે. ઉપર પહાડપર જવા માટે પાકાં પગથીયાં છે. અચલગઢ ગામમાં હાલ વસતિ ઓછી છે. તલાટી પર શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર છે. મૂલ આ દેરાસર મહારાજા કુમારપાલના સમયનું છે. પૂર્વે ભ૦ શ્રી મહાવીર સ્વામી મૂલનાયક હેવા જોઈએ અથવા મહારાજા કુમારપાલના સમયમાં શ્રી નેમિનાથ ભટ હોવા જોઈએ. બાદ આ પરિવર્તન થયું હોવાનો સંભવ છે. શાંતિનાથ ભટ ના પ્રતિમાજી સુંદર પરિકરવાળા તથા ભવ્ય છે. રંગમંડપ પણ સુંદર છે. આ દેરાસરની સામે અચલેશ્વર મહાદેવનું મંદિર છે. તેના દરવાજા પર અરિહંત દેવની મૂર્તિ મંગલમૂર્તિ તરીકે છે. મહાદેવના મદિર પાસે મંદાકિની કુંડ છે. ત્રણ પાડા વગેરે છે. 2: અચલગત અહિંથી અચલગઢ બાજુ જવાના પગથીયાં છે. ત્યાં કપૂરસાગર તલાવ છે. થોડે દૂર ધર્મશાળા છે. અને શ્રી કુંથુનાથ ભ૦ નું મંદિર છે. આ મંદિરમાં વિ૦ ના 16 મા સૈકામાં પ્રતિષ્ઠા થયેલી છે. આ અચલગઢ મેવાડના મહારાણા કુંભાએ વિ. સં. 1509 માં બંધાવેલ છે. અહિં આપણું દેરાસર તથા ધર્મશાળા છે. યાત્રિકો માટે ભેજનશાળા છે. આ અચલગઢ તીર્થને વહિવટ શાહ અચલશી અમરશીના નામથી રહિડા સંઘ કરે છે. પેઢીનાં કારખાનાથી ઉપર જતાં શ્રી આલીશ્વર ભ૦ નું ન્હાનું મંદિર આવે છે. આ મંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનાં બિંબને અમદાવાદના શ્રીમાલીજ્ઞાતીય શેઠ શાંતિદાસે વિ. સં. 1721 માં ભરાવ્યા છે, આગળ અચલ

Page #181
પત્ર સાહશામે શ્રી આદીશ્વરજી મ. શ્રી શાંતિના : 176 : * ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : ગઢનાં ઉંચા શિખર પર શ્રી આદીશ્વર ભ૦ નું બે માળનું ગગનચુંબી ચતુમુખ મંદિર છે. આ મંદિર, રાણકપુરના મંદિરને બંધાવનાર ધરણુશાહ પિરવાડના મેટાભાઈ સંઘવી રત્નશાના પત્ર સાહુશાએ બંધાવીને વિસં. 1569 માં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. આમાં મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વરજી ભ૦ ઉત્તરદિશા બાજુ છે. ચારે દિશામાં ધાતુના મુખજી છે. દક્ષિણમાં શ્રી શાંતિનાથ ભ૦ છે. પશ્ચિમમાં શ્રી આદીશ્વર ભ૦ છે. તથા પૂર્વમાં પણ આદીશ્વરજી ભ૦ છે. ઉપરના માળમ્પર પણ ચેમુખજી છે. આ મંદિરમાં ગુરૂમંદિર છે. શ્રી અંબૂસ્વામીજી, વિજયદેવસૂરિજી, આદિથી ઠેઠ પં. પવિજયજીગણિ સુધીની પરંપરાના પગલાઓ છે. આની પ્રતિષ્ઠા પં. રૂપવિયજીએ વિ. સં. 1888 માં કરાવી છે. 3H કુંભારીયાજી: ખરેડીથી દક્ષિણ બાજૂ અંબાજી તરફ જતી સડકેથી, અંબાજી થઈ કુંભારીયાજી જવાય છે. કુંભારીયાજીની બાજુમાં આરાસણ ગામ છે, જે પ્રાચીન છે. અહિં સેંકડો જેનેના ઘરે હતા. આરસની ખાણ અહિં હતી. અહિં કુંભારીયાજીમાં વિમલશા મંત્રીએ બંધાવેલા પાંચ દેરાસરો છે. પૂર્વકાળમાં આ મંદિરે બહુ જ ભવ્ય, મનોહર અને અલૌકિક લેવા જોઈએ એમ અનુમાન થાય છે. આજે પણ મંદિરોની કેરણી, શિલ્પ તથા સ્થાપત્ય અનુપમ છે. પાંચ મંદિરમાં મહેસું મંદિર શ્રી નેમિનાથ ભટ નું છે ત્રણ માળનું વિશાલ મંદિર છે. શિખર તાગાજીના ઘાટનું છે. મંદિરના થાંભલાઓમાં, છત તથા ગુંબજેમાં સુંદર કેરણી છે, જે આબુ-દેલવાડાનાં દેરાસરને મલતી

Page #182
મારવાડના જૈનતીર્થો : : 177 : આવે છે. આ મંદિરથી પૂર્વમાં શ્રી મહાવીરસ્વામીનું મંદિર છે. મંદિર મજબૂત અને આરસથી રળીયામણું છે. રંગમંડપની છતમાં બહુ જ સુંદર સૂમ કેરણી કરેલી છે. આમાં તીર્થંકરદેવનાં સમવસરણના દેખાવે, ભ૦ શ્રી નેમિનાથજીની જાનનું દશ્ય, સાધુઓની દેશના, ભરત ચક્રવતી અને બાહુબલીનું યુદ્ધ, વગેરે હૃદયંગમ મનહર ચિત્રે શિલ્પકામથી રળીયામણું બન્યાં છે, મંદિરે ને ફરતી 24 દેરીઓ છે. મૂલનાયકની બેઠક પર જે લેખ છે, તે પરથી વિસં. 1118 માં આ મંદિર હતું એ હકીકત સ્પષ્ટ થાય છે. ત્રીજું દેરાસર શ્રી શાંતિનાથ ભટ નું છે. આ મંદિરમાં છત પર મરમ કારીગરી ભરેલી છે. ચોથું મંદિર શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ નું છે. આ મંદિર મેટા મંદિરના જેવું વિશાલ તથા રમણીય છે. છતમાં અદ્ભુત કતરણ, વિવિધ આકૃતિઓ, કમાને, તરણે, ઘુંમટના આકારે ખૂબ જ દર્શનીય છે. દેવકુલિકાઓ સુંદર કેતરકામ વલી છે. પાંચમું દેરાસર જે શ્રી નેમિનાથજીના દેરાસરની પશ્ચિમ બાજુએ આવેલું છે, શ્રી સંભવનાથ ભ૦ અહિં મૂલનાયક છે. અહિં શેઠ આ૦ ક. ની પેિઢી તરફથી જીર્ણોદ્ધારનું કાર્ય ચાલે છે. કુંભારીયાજી તીર્થમાં ધર્મશાળા છે. બાજુમાં અંબાજીનું ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રસિધ્ધ હિંદુઓનું યાત્રાધામ છે. મેર સંખ્યાબંધ ધર્મશાળાઓ છે. અંબાજીનાં મંદિરને બારીકાઈથી જતાં તે પ્રાચીન જેન મંદિર હોવાને સંભવ લાગે છે. આબુદેલવાડા તથા કુંભારીયાજીનાં જેન મંદિરમાં, તેને ઝીણવટપૂર્વક નિરીક્ષણ કરતાં એક વસ્તુ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે કે,

Page #183
: 198 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : આ મંદિરના ગભારાઓ તથા મૂળનાયકના પ્રતિમાજી, મંદિરે બંધાવતી વખતે મંદિરના બંધાવનારાઓએ જે સ્થિતિમાં રાખેલ તે આજે નથી રહ્યાં. કારણ કે આવું શિલ્પકામ જે મંદિરમાં હોય તેનાં ગર્ભગૃહો કેવાં રમણીય બેનમૂન કલાકૃતિઓથી કંડારેલા હોય, પણ આજે એ નથી દેખાતું, એનું કારણ વચલા કાળમાં મુસ્લીમ રાજ્ય સત્તાઓએ ધમાંધ બની અહિં ભાંગફેડ કરતાં આ બધું નાશ થવા પામ્યું હોય, અને પાછળથી ગભારામાં ફેરફાર કર્યો હોય, તેમ જ નવાં પ્રતિમાજી અહિં પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવ્યા હેય, એ હકીકત સંભવિત છે. 4: રાણકપુરજીઃ મારવાડને પ્રદેશ એટલે ભૂતકાલીન જાહેરજલાલિ, ગૌરવ તથા તેજસ્વિતાના પ્રતીકરૂપ પ્રદેશ. ક્ષત્રિયેની તથા વૈશ્યની પ્રાચીનભૂમિ વલ્લભીવંશનું પતન થતાં હજારે જેને, વૈશ્ય મારવાડમાં જઈને વસેલા એમ ઈતિહાસની તવારીખે બેલે છે. આ મારવાડ ભૂમિમાં હજારે જૈન મંદિરે રળીઆમણાં, ભવ્ય, તથા હિંદભરમાં અજોડ હોય તેવાં આજે વિદ્યમાન છે. કાળબળે વસતિ, વ્યાપાર કે સમૃદ્ધિમાં ઓટ આવતાં રૂડી ને રળીઆમણી એ ભૂમિ આજે પાછળ પડી ગઈ. આજનાં સાધને, સંશોધને ત્યાં ન પહોંચી શકયાં. એટલે એની સંપત્તિ બીજે ખેંચાઈ ગઈ. આ મારવાડમાં રણકપુર તીર્થ, ખરેખર અદ્વિતીય તીર્થ છે. વિ૦ ના 13-14-15 તથા 16 મા સૈકામાં અને વૈભવ અપાર હતે. રાણકપુર તે વેળા મેટું શહેર હતું. મેવાડ રાજ્યનું વ્યાપાર-ઉદ્યોગવાળું આ માતબર નગર હતું. નાંદીયા ગામના રહેવાસી શેઠ ધરણુ શાહ તથા રત્નાશાહ વ્યાપાર માટે

Page #184
મારવાડના જૈનતીર્થ : : 179 : અહિં આવીને વસેલા. પુણ્યદયે ધનવાન બન્યા. એક રાત્રે ધનાશા શેઠને નલિની ગુલ્મ વિમાનનું સ્વપ્ન આવ્યું. બીજે દિવસે એવા આકારનું જિનમંદિર બંધાવવાને તેમણે સંકલ્પ કર્યો. દે પાક નામના કારીગરને વાત કરી, અને વિ. સં. 1434 ની સાલમાં મંદિરને પાયે નાંખે. પાયામાં કેશર, કસ્તુરી, સોનું, હિરા આદિ કિંમતી વસ્તુઓ નાંખી. બાસઠ બાસઠ વર્ષના સતત પ્રયત્નના પરિણામે મંદિર તૈયાર થયું. સાત માળનું મંદિર બંધાવવાની શેડની ઈચ્છા છતાં સમય ન રહ્યો, એટલે વિસં. 146 માં તપાગચ્છીય પૂ. આ મઠ શ્રી સમસુંદરસૂરિજી મ૦ નાં શુભહસ્તે મંદિરમાં પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા થઈ. મંદિર બંધાવવામાં લગભગ 15 કેડ રૂ. ને ખર્ચ થયે છે. દેરાસરજીના બાંધકામમાં સેવાડી તથા સેનાણાના આરસને ઉપયોગ થર્યો છે. મંદિરનું નામ લેયદીપક પ્રાસાદ” છે. 25-30 પગથીએ ચડ્યા બાદ દેરાસરની પહેલી સપાટી આવે છે. સપાટી ઉપર આવતાં જ મુખ્ય દ્વારમાં પ્રવેશ થાય છે. મંદિરમાં પ્રવેશ કરવાને મુખ્ય દરવાજે ભવ્ય છે. દેરાસરમાં 1444 થાંભલાઓ છે. કેટલાક થાંભલાની ઉંચાઈ 40 થી 45 ફીટ લગભગ છે. થાંભલાઓ ઉપર સુંદર કેરણું છે. આજે આ એક-એક થાંભલે 10-15 હજારની કિંમતે થ મુશ્કેલ છે. તેની ઉપર આરસના સુંદર મજબુત પાટડા છે. દેરાસરમાં ચારે ખૂણે બબ્બે દેરાસરે છે. આ બધા દેરાસરને રંગમંડપ તથા મુખ્ય મુખ્ય મંડપ પણ અલગ-અલગ છે. કુલ મળીને 84 શિખરબંધી દેરીઓ છે. મંદિરમાં મૂલનાયક મુખજી છે. એ સિવાયના

Page #185
: 180. :: ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : ત્રણ પ્રતિમાજી પ્રાચીન છે. મૂલનાયકજીના દ્વાર આગળ ધરણશાહના સમયને એતિહાસિક લેખ છે. મંદિરના ઉપરના માળ પર ચૌમુખજી છે. પણ માળ બહુ જ અદ્ભુત છે. જેનારને સાક્ષાત્ દેવવિમાનનું સ્મરણ ખડું કરાવે તે ભવ્ય છે. ત્રીજા માળ પર પણ ચૌમુખજી છે. અહિથી સમગ્ર મંદિરની ભવ્યતાનાં દર્શન થાય છે. સમસ્ત હિંદમાં આવાં સ્થાપત્યવાળો પ્રાસાદ અન્ય કેઈ સ્થાન નથી. આ મંદિરને જોતાં-જોતાં અહિંથી ખસવાનું મન થતું નથી. પ્રદક્ષિણામાં 84 જિનાલયે, આ સિવાય શ્રી સમેતશિખર, શ્રી મેરૂપર્વત અષ્ટાપદજી, શ્રી નંદીશ્વરદીપ આદિતીર્થોની સુંદર રચનાઓ છે. મૂલનાયકની જમણી બાજુ રાયણવૃક્ષ નીચે આદીશ્વર ભ૦ નાં પગલાં છે. સહસ્ત્રકૂટ તથા સહસ્ત્રફણું પાર્શ્વનાથ પ્રભુનાં ચિત્રે સુંદર છે. મૂલમંદિરમાં પ્રભુજીની સામેના થાંભલા પર શેઠ ધરણશાહ તથા શિલ્પી દેપાકની ઉભી મૂર્તિઓ છે. મંદિર બંધાવનાર ધરણશાહના નાના ભાઈ રત્નાશાહે પણ આ મંદિર માટે ખૂબ જ પરિશ્રમ લીધું હતું, મુસ્લીમ શાસકેના અત્યાચારેના કારણે રાણકપુરના મંદિરોને પણ ઘણું સહેવું પડ્યું છે. હાલ અહિં આ મંદિર સિવાય બીજા બે મંદિરે છે. આ આ દેરાસરને જીર્ણોદ્ધાર શેઠ. આ૦ કદ્વારા શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ હસ્તક લાખ્ખના ખર્ચે થયેલ. ને તેની પુનઃ પ્રતિષ્ઠાને ભવ્ય મહોત્સવ વિસં. 2009 ની સાલમાં ફાગણ વદિ 4 ના ઉજવાયું હતું. લગભગ 70 હજાર માણસો આ મહેત્સવ પર આવેલ. પુનઃ પ્રતિષ્ઠા વખતે ધજાદંડ શેઠ શ્રી ધરણશાહના વંશજનાં શુભહસ્તે ચઢાવેલ. અત્યારે આ મંદિરમાં

Page #186
મારવાડના જૈનતીર્થો : સાત સેંયરાઓ છે. વિશાળ ધર્મશાળા તથા ચેક છે. ધર્મશાળાની સામે શ્રી પાર્શ્વનાથજીનું સુંદર મંદિર છે. પ્રતિમાજી ભવ્ય છે. અહિં ભેય છે. તેમાં પ્રાચીન પ્રતિમાઓ છે. અહિંના મંદિરનું શિ૯૫, પુતળીઓની ગોઠવણ, અંગમરેડ ઈત્યાદિ નૃત્યકલાને સજીવ કરતાં લાગે છે. શ્રી નેમિનાથ ભટ નું મંદિર પણ સુંદર છે. રાણકપુરમાં પૂર્વકાળમાં 3 હજાર શ્રાવકનાં ઘર હતાં. આજે તે આ સ્થળ જંગલ વચ્ચે આવેલું છે. અહિંને વહિવટ અમદાવાદની શેઠ આ૦ કની પેઢી કરે છે. સાદડીમાં એની શાખા છે. 5 મારવાડની મોટી પંચતીથી : મારવાડમાં અનેક તીર્થો આવેલાં છે. રાણકપુરજીની આજુ-બાજુ તેની પંચતીથી આવેલી છે. જે માટી પંચતીથી તરીકે ઓળખાય છે. રાણકપુર આવવા વેસ્ટર્ન રેલ્વેના રાણે સ્ટેશને કે ફાલના સ્ટેશને ઉતરાય છે, ફાલનાથી પાંચ ગાઉ સાદડી છે. સાદડીમાં ચાર દેરાસરો છે. શ્રાવકની વસતિ 1000 ઘરની છે. શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથજીનું વીશ જિનાલયનું મુખ્ય મંદિર છે. પ્રતિમાજી પ્રાચીન સમયના છે. અહિંથી રાણકપુરજી 3 ગાઉ થાય, રસ્તે જંગલને તથા પહાડી છે. વરકાણું - રણું સ્ટેશનથી વરકાણુ 3 માઈલ દૂર છે. અહિં વકરાણા પાર્શ્વનાથજીનું પ્રાચીન બાવન જિનાલયનું ભવ્ય મંદિર છે, “સકલતીર્થમાં “અંતરિક વકાણે પાસે જે આપણે બોલીએ છીએ તે આ પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા સંપ્રતિ મહારાજના સમયનાં છે. પરિકર પીત્તળનું પાછળથી થયેલું છે. ગામ ન્હાનું છે.

Page #187
: 182 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : નાડોલ - વરાણાથી 3 ગાઉ દૂર નાડેલ તીર્થ આવેલું છે. અહિં પ્રાચીન ચાર સુંદર મંદિર છે. તેમાં પદ્મપ્રભુસ્વામીનું મંદિર અતિ પ્રાચીન છે, પ્રતિમાજી સંપ્રતિ મહારાજાના સમયનાં છે, મહેટા દેરાસરજીની પ્રદક્ષિણામાં ચોતરા પર કટીના પથરમાંથી બનાવેલું ચામુખજીનું અખંડ દેરાસર છે. તેમાં કેતરકામ સરસ છે. મહાપ્રભાવક આચાર્ય મત્ર શ્રી માનદેવસૂરિજીએ લઘુશાંતિસ્તવનની રચના અહિં કરી હતી. ગામમાં 250 જેનેનાં ઘરે છે. ત્રણ ઉપાશ્રયે ધર્મશાલા ઈત્યાદિ છે. નાડુલાઈ - નાડેલથી આ તીથી ત્રણ ગાઉ દૂર છે. અહિં નાના–મેટા મળી કુલ 11 દેરાસરે છે. આ ગામ બહુ જ પ્રાચીન છે, તેનું પુરાણું નામ નારદપુરી છે. ગામ બહાર ટેકરીઓ પર બે મંદિર છે. આ ટેકરીઓ શ્રી શત્રુંજય તથા શ્રી ગિરનારના નામથી ઓળખાય છે. ગામના દરવાજાની બહાર નજીકમાં શ્રી આદિનાથ ભટ નું પ્રાચીન જિનાલય છે. આની પાછળ બ્રાહ્મણનું મંદિર છે, આ બન્ને મંદિરે માટે અનેક દંતકથાઓ અહિં પ્રચલિત છે. જેને યતિ તથા શિવ ગેસાઈ બનને વચ્ચે વાદ થયે અને દક્ષિણ મારવાડના મલ્યાણના ખેડમાંથી બને મંદિરે જેને યતિ તથા શિવપંથના ગેસાઈજી લાવેલ એમ કહેવાય છે. મૂછાળા મહાવીર :- ઘાણેરાવથી 3 ગાઉ દૂર આ તીર્થ આવેલું છે. જંગલમાં વિશાલબાગમાં શ્રી મહાવીર ભ૦ નું સુંદર 24 જિનાલયનું ભવ્ય દેરાસર છે, બે હજાર વર્ષ પહેલાનું આ પવિત્ર તીર્થસ્થાન છે. ભૂલનાયક શ્રી મહાવીર ભ૦ ની મતિ રા હાથ ઉંચી સફેદ પાષાણની છે. પરિકર સુંદર છે,

Page #188
મારવાડના જૈનતીર્થ : : 183 : પ્રભુના અધિષ્ઠાયક ચમત્કારી છે. પૂર્વકાળમાં મેવાડના મહારાણા વાટકીમાં મૂછને વાળ નીકળે. કેઈએ મશ્કરી કરી, “તમારા ભગવાનને શું દાઢી-મૂછ છે? જવાબમાં પૂજારીએ કહ્યું, “અમારા ભગવાનની શક્તિ અપાર છે. એ તે બધા રૂપ કરે છે. બાદ અધિછાયક દેવના પ્રભાવથી પ્રભુજીને દાઢીમૂછ સીએ જોયા. કેઈએ વાળ ખીએ. પ્રભુજીના અંગમાંથી દૂધની ધારા ટી. પ્રભુના ભક્ત પૂજારીથી આ સહન ન થયું. તેણે શ્રાપ આપે, “તારા કુલમાં કેઈને દાઢી-મૂછ નહિં ઉગે આજે પેલા માણસના વારસામાં આ શ્રાપ સાચે પડે છે. અહિં પહેલા ઘણી વસ્તી હતી. આજુ-બાજુ જૂનાં મંદિરનાં ખંડેયરે છે. ઘાણે રાવ - નાડલાઈથી 3 ગાઉ દૂર ઘારાવ ગામ છે, અહિં આદીશ્વર ભ૦ નું સુંદર દેરાસર છે. આ સિવાય અન્ય નવ મંદિરે છે. સ્થાન દર્શનીય છે. શ્રાવકોની વસતિ સારી છે. મંદિર બધા રમણીય છે. આ રીતે ઉપરોક્ત પાંચ સ્થલે મેટી પંચતીથી તરીકે વર્તમાનમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. યાત્રા કરવા જેવાં સ્થલે છે. જિનાલયે તથા પ્રભુ પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા પ્રાચીન છે. 6H જીરાવલા છ આબુરોડ સ્ટેશનેથી અણદરા થઈ જીરાવલા જવાય છે, અણુદરાથી જીરાવલા 8-9 ગાઉ થાય છે. ગામ બહાર સુંદર બાવન જિનાલયનું મંદિર છે, ધર્મશાળા છે. હમણું જ જીર્ણોદ્ધાર થયે છે. આ ગામની ચેમેર પહાડી છે, મંદિરમાં મૂલનાયકજી હાલ શ્રી નેમિનાથજી ભ૦ છે, મૂલનાયકની બને બાજુએ સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથજી છે અને જીરાવલા પાશ્વ નાથજી મૂલમંદિરના બહારના ભાગની દીવાલની નાની

Page #189
: 184 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : દેરીમાં બિરાજમાન છે. આ મૂર્તિને સુંદર લેપ કરેલ છે. આ પ્રતિમાજી પ્રાચીન, ભવ્ય તથા ચમત્કારિક છે. પૂર્વકાળમાં બ્રાહ્મણપુરમાં ધાંધલ શેઠની ગાયને સેહલી નદી આગળ ગુફામાં હમેશાં દૂધ ઝરતું જ્યાં ગાયને દૂધ ઝરે છે, ત્યાં જમીનમાં પ્રતિમાજી છે, એવી રાત્રે શેઠને સ્વમામાં જાણ થઈ, ગુફામાંથી પ્રતિમાજી લઈ આવવા શેઠ તૈયાર થયા; પણ ગાડુ જીરાપલ્લીમાં આવી અટકયું. ત્યાર બાદ સુંદર દેરાસર શ્રી સંઘે તૈયાર કરાવી શ્રી અજિતદેવસૂરિજીના શુભ હસ્તે વિ. સં. 1191 માં અહિં પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. બાદ કેટલાયે વર્ષો બાદ મુસલમાન સૈન્યએ અહિં ઉપદ્રવ કર્યો, પ્રતિમાજીને ખંડિત કર્યા બાદ તીર્થનાં માહાસ્યથી આકર્ષાઈ અધિષ્ઠાયક દેવે પ્રતિમાજી ફેરવવાની વાત કહી અને ત્યારબાદ શ્રી સંઘે મલનાયક તરીકે અન્ય પ્રભુજીને અહિં પ્રતિષ્ઠિત કર્યા. આ પ્રતિમાજી જીરાવલા પાર્શ્વનાથને પ્રભાવ એટલે બધે છે કે, આજે પણ નવા દેરાસરમાં પ્રતિષ્ઠા વખતે ગાદી પર શ્રી જીરાઉલા પાર્શ્વનાથાય નમઃ” લખાય છે. જીરાવાલાજીમાં દર વર્ષે પિષ દશમીને મેળે ભરાય છે, આ તીર્થની યાત્રા પૂર્વકાળમાં ઘણું એતિહાસિક પુરૂષએ કરી છે. મહામંત્રી પેથડકુમાર તથા તેમના પુત્ર ઝાંઝણકુમાર અહિં યાત્રા કરવા આવેલા તેવા ઉલ્લેખે મલે છે. આજે અહિં વિશાલ ધર્મશાળાઓ, બગીચે તથા ભેજનશાળા છે, આબુરોડથી આવવા માટે પેઢીની ખાસ મોટર બસની સગવડ છે. 7H પીંડવાડાઃ સજજનરોડ સ્ટેશનથી એક માઈલ પર

Page #190
મારવાડના જૈનતીર્થો : : ૧૮પ : પીંડવાડા છે, બાવન જિનાલયનું પ્રાચીન મંદિર છે. વિ. ને 12 મા સૈકામાં ભરાવેલી ધાતુની પ્રાચીન મૂર્તિઓ અહિં દેરાસરમાં છે, ધાતુના બે કાઉસગીયા બહુ જ સુંદર તથા અદ્ભુત છે. તેમાં વસ્ત્રની રચના તે અનુપમ છે, આ પ્રતિમાજી પર વિ. સં. 744 ની સાલને લેખ છે. શ્રાવકેના 200 ઘરે છે. બે ધર્મશાળાઓ છે. બાજુમાં ઝારેલી ગામમાં સુંદર દેરાસર છે. પીંડવાડાથી 3 માઈલ દૂર અજારી ગામ છે, અહિં ગામ બહાર બાવન જિનાલયનું ભવ્ય દેરાસર છે, મૂળનાયક શ્રી મહાવીર દેવની પ્રતિમાજી છે, પ્રદક્ષિણામાં શ્રી સરસ્વતી દેવીની પ્રાચીન મતિ છે, એક પ્રૉષ મુજબ કલિકાલ સર્વજ્ઞ આ મ૦ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે અહિં સાધના કરી હતી. 84 બામણવાડાઃ પીંડવાડાથી 4 માઈલ દૂર બામણવાડા તીર્થ છે. અહિં બાવન જિનાલયનું સુંદર મંદિર છે, વિરપ્રભુના પ્રાચીન તથા વેલુકાના બનાવેલ પ્રતિમાજી મલનાયક છે. ધર્મશાળાઓ છે. મહાવીર પ્રભુને કાનમાં જે વાંસની સળીઓ રૂપ ખીલા ઠેકાયા હતા તેનું પ્રતીક દશ્ય અહિં રચેલું છે. વહિવટ કરનારી પેઢીનું કારખાનું છે. અહિંથી 1 માઈલ પર વીરવાડા છે, ત્યાં બે દેરાસરે છે તેમાં એક બાવન જિનાલયનું દેરાસર છે. ( 9 મીરપુરઃ શિહીથી અણદરા જતાં મીરપુર આવે છે, અહિં અત્યારે પહાડની નીચે ચાર સુંદર મંદિર છે. આબુની કેરણીનું આબેહૂબ અનુકરણ આ મંદિરમાં કરેલું છે. વિશાલ ધર્મશાળા છે, યાત્રા કરવા જેવું તીર્થ છે. વસતિ નથી. 10: નાંદીયા : “નાણું દીયાણું ને નાદીયા, જીવિતસ્વામીને વાંદીયા આ પ્રૉષ જે નદીઓ માટે ચાલે છે, તે નાદીયા

Page #191
: 186 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : બામણવાડાથી 4 માઈલ દૂર છે. નાંદીયા ગામ પહાડની વચ્ચે વસ્યું છે, નાંદીયાથી 1 માઈલ નદી કિનારે એક સુંદર મંદિર છે, નદીયામાં બે દેરાસર છે. બાવન જિનાલયનું ભવ્ય દેરાસર છે, મૂલનાયક શ્રી મહાવીર ભ૦ ના પ્રતિમાજી નંદિવર્ધન રાજાએ ભવેલા છે. તેમ પ્રઘષ છે. પ્રભુજીની મૂર્તિ અદ્દભુત કલામય છે, દેરાસરને જીર્ણોદ્ધાર હમણાં થયેલ છે. પ્રભુજીનું પરિકર તથા સિંહાસન કેઈ અપૂર્વ તથા બેનમૂન છે. ' 11 : દીયાણજીઃ અહિંથી પહાડના રસ્તે ચાર માઈલ દર દીયાણાજી છે, અહિં જીવિતસ્વામીની મૂર્તિ છે. ચેમેર પહાડની વચ્ચે જંગલમાં મંગલરૂપ આ સ્થાન છે. કિલ્લાની અંદર સુંદર મંદિર છે. મંદિરમાં ર થી 3 હાથના વિશાલ પરિકરવાળા શ્રી મહાવીર ભગવંતના પ્રતિમાજી છે. ધર્મશાળા છે. મતિ સુંદર, અલૌકિક તેજપૂંજને વેરતી હોય તેવી છે. પરિકર પણ સુંદર છે. 12 : નાણા : પીંડવાડાથી છ ગાઉ દૂર નાણું છે, નાણું સ્ટેશનથી નાણા એક માઈલ દૂર છે, શ્રાવકનાં ઘરે છે, ઉપાશ્રય તથા ધર્મશાલા છે. સુપ્રસિધ્ધ નાણાકીય ગચ્છની ઉત્પત્તિ અહિં થયેલી. નાણા એક વખતનું સમૃધ્ધિશાલી તથા પ્રસિદ્ધ શહેર હતું. આજે એક પ્રાચીન મંદિર છે. મંદિરમાં સલનાયક શ્રી મહાવીર ભગવંતનાં બદામી રંગના રા હાથ ઊંચા સુંદર પ્રતિમાજી છે. અહિંથી 3 ગાઉ દૂર બેડા ગામ છે. બેડા ગામમાં સુંદર બાવન જિનાલયનું મંદિર છે. 13H શિહીઃ બામણવાડાથી દશ માઈલ પર શિરેહી

Page #192
મારવાડનાં જૈનતીર્થો : ગઃ 187 : શહેર છે. પૂર્વે શિરોહી સ્ટેટની રાજધાનીનું મુખ્ય શહેર ગણાતું હતું. શહેરમાં 16 જિનમંદિર છે, એક જ લાઈનમાં 14 ભવ્ય જિનાલયે છે, શ્રાવકનાં ઘરે સેંકડે છે. ઉપાશ્રયે, ધર્મશાળા આદિ છે. જગદ્ગુરૂ આ. ભ. શ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મગ ને સૂરિપદ અહિં અપાયેલ હતું અને અહિંના શ્રાવકે એ મત્સવે કર્યા હતા. - 14H રાતા મહાવીરઃ વેસ્ટર્ન રેલ્વેના એરનપુરા સ્ટેશનેથી પૂર્વદિશામાં 14 માઇલ પર રાતા મહાવીરનું તીર્થ આવેલું છે. જેડે વિજાપુર ગામ છે. ગામમાં દેરાસર, ઉપાશ્રય આદિ છે. વિજાપુરથી જંગલમાં રાા માઈલ દૂર રાતા મહાવીરનું ભવ્ય જિનમંદિર છે આ દેરાસર 24 દેરીઓવાળું છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવની સુંદર લાલરંગની રા હાથ લગભગ ઊંચી ભવ્યમૂર્તિ છે, હજાર વર્ષ પહેલાનું આ યાત્રાધામ છે. આ સિવાય નાની પંચતીથીમાં સ્વરૂપગંજ, નીતે હિડા, આદિ ગામેનાં મંદિરે બાજુમાં રહી જાય છે. આ બધા ગામમાં મંદિરે, ઉપાશ્રયે, ધર્મશાળા ઈત્યાદિ છે, યાત્રા કરવા જેવાં સ્થળ છે. પીંડવાડાથી આ બધે જવાય છે. 15. સુવર્ણગિરિ મારવાડમાં જોધપુર મહેટું શહેર છે. જોધપુર સ્ટેટની રાજધાનીનું આ શહેર અદ્યતન સાધન-સામશ્રીયુક્ત છે. દશ સુંદર જિનમંદિર, ઉપાશ્રયે, તથા શ્રાવકેના 2000 ઘરે અહિં આવેલાં છે. જોધપુરથી 70 માઈલ પર તેમજ એરણપુરા સ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં 38 માઈલે જાહેર

Page #193
': 188 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : ગામ છે, જાલેરમાં 11 ભવ્ય જિનમંદિરો છે. વિક્રમના નવમા સૈકામાં આ શહેર ખૂબ સમૃદ્ધ હતું. આ ગામની નજીકમાં સુવર્ણગિરિ તીર્થ આવેલું છે, આ તીર્થ ન્હાના પહાડપર છે, વિક્રમાદિત્ય રાજાની ચેથી પેઢીએ થયેલા નાહડ રાજાએ અહિં શ્રી મહાવીર સ્વામીનું સુંદર મંદિર બંધાવ્યું હતું. આ ગઢપર પહેલાં અનેક કેટયાધિપતિ શ્રીમંતે વસતા હતા. નાહડ રાજા વિ. ના બીજા શતકમાં થયેલ છે. વિ. સં. 1221 માં શ્રી કુમારપાલ મહારાજાએ અહિં મંદિર બંધાવ્યું હતું, અત્યારે અહિં સુંદર ત્રણ જિનમંદિર છે, આ ગઢપર ચઢવા માટે માઈલ જેટલે રસ્તે છે, ચાર દરવાજા છે, ગઢમાં જૈન મંદિર ઉપરાંત રાજમહેલે. સરકારી મકાને, શિવમંદિરે, ધર્મશાળા આદિ છે, ચઢતાં–ઉતરતાં બે કલાકને સમય લાગે છે, આ સ્થાન યાત્રા કરવા ગ્ય છે. 16: કોરટાજી : મારવાડમાં શિવગંજ શહેરથી ત્રણ ગાઉ ઉપર કેરટાજી તીર્થ છે, જે પૂર્વકાળમાં કેરંટક નગર કહેવાતું હતું. શ્રી રત્નપ્રભસૂરિજીએ વિસં. 70 માં એશીયા તથા કેટકમાં એક સાથે પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી, તે આ કેરટાજી અત્યારે નાનું ગામડું છે. 60-65 શ્રાવકેનાં ઘરે છે. દેરાસરે 4 સુંદર છે, ધર્મશાલા છે, આ મંદિરમાં શ્રી મહાવીર ભ૦ નું મંદિર પ્રાચીન છે. જે ગામથી બે ગાઉ દૂર છે. બાજુમાં રહેલું શિવગંજ હોટું શહેર છે, સાત સુંદર દેરાસરે છે. 4 ધર્મશાળા, બે ઉપાશ્રયે, તેમજ 600 શ્રાવકેનાં ઘરે છે. 17: નાકેડાજીઃ મારવાડમાં બોલતરા સ્ટેશનથી 3 ગાઉ ઉપર નાકેડાજી તીર્થ આવ્યું છે. વિ૦ ના 10 મા સૈકામાં આ

Page #194
મારવાડનાં જૈનતીર્થો : : 189 : સ્થાનની જાહોજલાલી ઘણી હતી. તે વખતે 2700 જૈનોનાં ઘરો હતાં. આજે તે સામાન્ય ગામડું છે. જંગલમાં મંગલરૂપે ત્રણ જિનમંદિરે અહિં છે, આ બધાં મંદિરે સુંદર કારીગીરિવાળા વિશાલ તથા ભવ્ય છે, આમાં મુખ્ય મંદિર શ્રી નાકેડા પાશ્વનાથજીનું છે જે મહેસું અને ઉન્નત છે. મૂલનાયક તથા તેમની આજુ-બાજુનાં બે પ્રતિમાજી એમ આ ત્રણેય પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા ભવ્ય છે. સંપ્રતિ મહારાજના સમયનાં છે. અહિં એકાંત છે, ધર્મશાળા સુંદર છે. 18H કા પરડાજીઃ જોધપુર બીકાનેર રેલવે લાઈનમાં પીપાડરોડ જંકશનથી બીલાડા જતી રેલ્વે લાઈનમાં શલારી સ્ટેશનથી ચાર માઈલ પર અથવા પીપાડસીટીથી 9 માઈલ પર કાપરડાજી તીર્થ આવેલું છે. આ સ્થાન એક વેળા ખૂબ ઉન્નતિના શિખર પર હતું. અહિં સ્વયંભૂ પાર્શ્વનાથ ભટ નું ચાર માળનું ગગનચુંબી ભવ્ય જિનમંદિર છે. આ જિનાલય હિંદભરમાં ઊચાઈમાં ચઢી જાય છે. આ મંદિર વિ. સં.૧૬૭૫ માં બંધાયું હોવાના ઉલ્લેખ મળે છે, 35 વર્ષ ઉપર પૂ. પાદ આ૦ મા શ્રી વિજયનેમિસૂરિજી મ. ના સદુપદેશથી આ તીર્થને જીર્ણોદ્ધાર થયેલ છે. મહા સુદિ પાંચમના અહિં મેળો ભરાય છે, અહિં શેઠ માણેકલાલ મનસુખભાઈની બંધાવેલી મેટી ધર્મશાળા છે. મંદિરમાં મૂળનાયક શ્રી સ્વયંભૂ પાર્શ્વનાથજી ઉત્તર સન્મુખ છે. ચારેય માળ૫ર ચૌમુખજી છે. 19: ફાધીઃ મારવાડની ભૂમિ વીરભૂમિ ગણાય છે. પ્રાચીન ઇતિહાસ પ્રસિધ્ધ આ ભૂમિ પર અનેક દાનવીર ધર્માત્માઓ થઈ ગયા છે, આ ભૂમિમાં જૈનધર્મની એક વેળા ભવ્ય યશપતાકા

Page #195
: 190 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : ફરતી હતી. આ પ્રદેશમાં જોધપુર, બિકાનેર, જેસલમેર, નાગોર, સીરેહી ફલેધી, શિવગંજ, પાલી, વાલી, સાદડી, ખ્યાવર, અજમેર. યપુર આદિ મેટાં શહેરે છે. જેમાં જેનેની વિશાળ વસતિ દેરાસરે, ઉપાશ્રયે આવેલાં છે. તેમ જ આ બધા શહેરની આસપાસ જૈન તીર્થભૂમિઓ આવેલ છે. આમાં ફલેધી પણ પ્રાચીન તીથી ગણાય છે. મારવાડ જંકશનથી જોધપુર જતી રેલ્વેમાં, જોધપુરથી મેડતા રોડ જંકશન આવે છે. ત્યાંથી બે ફલીંગ પર ફલેધી તીર્થ આવેલું છે. અહિં બે મંદિર છે. ધર્મશાળા, દાદાવાડી છે. જેમાં ફલેધી પાશ્વનાથજીનું મંદિર પ્રાચીન છે. મૂલનાયકજી શ્યામવર્ણી સુંદર છે. આ મંદિર મોટું છે. મંદિરમાં મીનાકારી કામ દર્શનીય છે. રંગમંડપમાં ત્રણ ભવ્ય પ્રતિમાજી છે. જેની પ્રતિષ્ઠા 1653 માં શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજના પ્રશિષ્ય કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. આ તીર્થ વાદિ દેવસૂરિજી મ. ના સમયનું મહાપ્રભાવિક તીથ છે. અહિંથી મેડતા સીટી જવાય છે. ત્યાં 14 જિનમંદિરે છે. પ્રાચીન જ્ઞાનભંડાર છે. શ્રી આનંદઘનજી મહારાજને સ્વર્ગવાસ આ મેડતામાં થયેલું છે. શ્રાવકેનાં ઘરે ચેડાં છે. 20 ઓશીયાજીઃ જોધપુર રેલ્વેના એશીયા સ્ટેશનથી એક માઇલ પર એશીયાજી આવેલું છે. ઓશવાળ વંશની ઉત્પત્તિનું આ મૂલ સ્થાન છે. પૂ. આ. ભ. શ્રી રત્નપ્રભ- ! સૂરિજીનાં શુભ હસ્તે અહિં હજારો ક્ષત્રિએ જેનધર્મ સ્વીકાર્યો હતું. તેઓશ્રીનાં શુભહસ્તે અહિંના શ્રી મહાવીર ભગવાનના મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. આ મંદિર આ રીતે 2400 વર્ષ

Page #196
મારવાડના જૈનતીર્થો : : 19 : પહેલાનું છે. મહાવીદેવના નિર્વાણબાદ 70 મા વર્ષે અહિં પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. અત્યારે તે જેનેનાં ઘર બે-ત્રણ છે. પૂર્વે હજારે જૈને અહિં હતા. હાલ બ્રાહ્મણનાં ઘરો છે. મોટી ધર્મશાળા છે. શ્રી વર્ધમાન જૈન વિદ્યાલય બેડીંગ છે, લાયબ્રેરી છે. સ્થાન સુંદર છે. ર૧ઃ જેસલમેર: વેસ્ટર્ન રેલ્વેના લૂણી જંકશનેથી સિંધહૈદ્રાબાદ જતી લાઈનમાં હિંદનું છેલ્લું નાકુ ગણાતું બાડમેર સ્ટેશન આવે છે. આ બાડમેરથી કાચી સડક જેવા મેટર રસ્તે જેસલમેર જવાય છે. જેસલમેર 110 માઈલ છે. તેમજ જોધપુરથી પિકરણ સ્ટેશન આવે છે. અહિં શિખરબંધી 3 દેરાસર છે. અહિંથી જેસલમેરની મેટર જાય છે પિકરણથી જેસલમેર મેટર રસ્તે 70 માઇલ થાય થાય છે. રાજપુતાનાના અનેક પ્રાચીન એતિહાસિક શહેરમાં જેસલમેરનો નંબર આગળ પડતું છે. વિ. સં૦૧૨૧૨ માં આ શહેર વસ્યું છે. હાલ અહિં 150 લગભગ જેનેનાં ઘરે છે. પહેલાં ઘણાં હતાં. વ્યાપાર-વ્યવસાય ઓછા થતાં, તેમજ સાધન-સગવડે ઘટતાં આ શહેર પાછળ પડી ગયું છે. અહિં 18 ઉપાશ્રયે છે. સાત મોટા જ્ઞાન ભંડાર ખાસ દશનીય છે. શહેરની મધ્યમાં પટવાઓની કલાપૂર્ણ હવેલીઓ છે. નજીકમાં નવી ધર્મશાળા છે. જેસલમેરને કિલ્લે બહુ મજબૂત છે. તેમાં ચાર પળે છે. શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું દેરાસર, શ્રી સંભવનાથનું, શ્રી અષ્ટાપદનું, શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું, શ્રી શીતલનાથનું, શ્રી ઋષભદેવસ્વામીનું તથા મહાવીરસ્વામીનું એમ આઠ મંદિરે મોટાં છે. આ બધાં મંદિરે કિલ્લામાં છે. તેમજ ગામમાં ઘર મંદિરે છે.

Page #197
: 192 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : અહિંનાં જ્ઞાનભંડારે વિશાલ તથા પ્રાચીન છે. આ જ્ઞાનભંડારમાં જે હસ્તલિખિત તાડપત્રી પ્રતે તથા પ્રાચીન સાહિત્ય આજે વિદ્યમાન છે, તેમાંનું કેટલુંક વિ૦ ના 15 મા સૈકાની શરૂઆતમાં ગુજરાતના પાટણ શહેરમાંથી, મુસલમાન સત્તાઓના હુમલાથી શ્રુતજ્ઞાનને રક્ષણ આપવા, આ બાજુ મેકલાવાયેલું, પણ ત્યારબાદ અહિંથી છેલ્લા બે વર્ષના ગાળામાં ઘણું ઉપડી ગયું હોવું જોઈએ એમ મનાય છે. જેસલમેરથી અમરસાગર એક કેશ ઉપર છે, ત્યાં બાગ-બગીચા છે. ધમશાળાઓ છે. અને ત્રણ સુંદર મંદિર છે. અહિં પીળા પત્થરની ખાણે છે. 22: લોધવા : જેસલમેરથી પાંચ ગાઉ ઉપર લેપ્રવા તીર્થ આવેલું છે. આ સ્થાન પ્રાચીન છે. લેધવા જેસલમેરની પ્રાચીન રાજધાનીનું શહેર હતું. વિસં. 1082 માં લેધ સરદારને હરાવી દેવરાજ ભાટીએ અહિં પોતાની રાજધાની સ્થાપી હતી. ત્યારબાદ મહમદઘોરીના સમયમાં ભાઈ-ભાઈ વચ્ચેના ઝઘડામાં આ શહેરને ભંગ થતાં આ શહેરની આબાદી ઘસાઈ ગઈ. હાલ અન્ય વસતિ ખાસ નથી. ત્રણ ઉપાશ્રયે છે. ધર્મશાળા છે. તેમજ પાંચ અનુત્તર વિમાનના આકારના સુંદર પાંચ મંદિર છે. વચમાં શ્રી પાર્શ્વનાથજીનું સુંદર જિનમંદિર છે, અને ચાર મંદિરે ચારે બાજુ છે. મૂલનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથજીની મૃતિ એક હજાર ફણાવાળા છે, અહિંથી થીરૂશેઠે શ્રી સિધ્ધાચલઇને સંઘ વિ. સં. ૧૬લ્ડ માં કાલે, ત્યારે પાટણ ગૂજરાતથી સંઘવી આ પ્રભુજીને અહિં લાવ્યા હતા. આ મંદિર થીરૂ શેઠે જૂના મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરીને અહિં બંધાવ્યું છે.

Page #198
મેવાડના જૈનતીર્થો : : 193 : હાલ થીરૂશાના વખતને સંઘમાં લઈ ગયા હતા તે રથ અહિં છે. આ બાજુ દેવીકેટ, બ્રહ્મસર વગેરેમાં દેરાસરો તથા ઉપાશ્રયે છે. બાડમેરમાં 700 શ્રાવકેનાં ઘરે છે. સાત જિનમંદિરે છે. કિરણ–ફલેધી–જે રજપુતાનાનું મોટું શહેર ગણાય છે. અહિં પાંચસે શ્રાવકનાં ઘરે છે. સાત દેરાસરે છે. પાંચ ઉપાશ્રયે છે, ચાર દાદાવાડીઓ છે. ર૩ઃ બિકાનેરઃ મારવાડના થલી પ્રદેશના નાકા પર આ બિકાનેર શહેર આવેલું છે. વિ. ના 15 મા સિકામાં રાવ વિકાજીએ આ શહેર વસાવેલું છે. એક હજાર ક્વેટ મૂવ પૂજેનેના અહિ ઘરો છે, 30 જિનમંદિરે છે. 4-5 જ્ઞાનભંડારો છે. સ્ટેટ લાઈબ્રેરી પણ વ્યવસ્થિત છે. આ બધે પ્રદેશ રેતાળ છે. પાણીની અછત રહે છે, ગરમી ઘણું પડે છે. દેરાસર તથા જ્ઞાન ભંડાર દર્શનીય છે. અહિંના શ્રીમંતે કલકત્તા આદિ બાજુ વ્યાપાર માટે વસેલા છે. ભક્તિભાવના સારી છે. આ બધા પ્રદેશમાં ખેતી માટે ઊંટને ઉપયોગ થાય છે. 5 : મેવાડનાં જૈનતીર્થો : 1H ઉદેપુર–મેવાડ એટલે શૂરા ક્ષત્રિની તથા વીરત્વભર્યા કાર્યો કરનાર પૂર્વકાલીન નામાંકિત નરેની જન્મભૂમિ છે. મહારાણું પ્રતાપ, વીર ભામાશા, દયાલશા, આ બધા નરરને અહિં જન્મી, જીવી, જગતમાં નામના મૂકી ગયા છે. મેવાડનું મુખ્ય શહેર ઉદયપુર ગણાય છે. મહારાણુ ઉદયસિંહ વિક્રમના 17 મા સેકાના પ્રારંભમાં આ શહેર વસાવ્યું છે. આ અગાઉ મેવાડના 13

Page #199
: 194 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : મહારાણાઓની રાજધાનીનું શહેર આઘાટપુર હતું. આ આઘાટપુર નગરમાં આચાર્યદેવ શ્રી જગન્ચચંદ્રસૂરિજીને વિ. સં. ૧૨૮૫માં મેવાડના મહારાણા જેસિંહે “મહાતપા” નું બિરૂદ બહુમાનભેર આપેલું, આજે પણ આઘાટપુરમાં 4 જિનમંદિરે છે, તેમાં બાવન જિનાલયનું પણ સુંદર મંદિર પણ છે. બાદ ઉદેપુરની જાહોજલાલી વધતી ચાલી. હાલ ઉદેપુરમાં લગભગ 36 જિનમંદિર છે તેમાં શ્રી શીતલનાથ ભગવાનનું મંદિર સૌથી પ્રાચીન છે. ઉદયપુર વસ્યા પછી આ મંદિર તરત જ બનેલું છે. આ મંદિરનું મીનાકારી કામ દર્શનીય છે. શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું દેરાસર પણ સુંદર છે. ત્યાં કાચનું કામ ભવ્ય છે. આ સિવાય ચગાનનું મંદિર, શ્રી કેસરીયાનાથજીનું મંદિર વગેરે મંદિરે છે. ચગાનનાં મંદિરમાં ભાવી વીશીના પ્રથમ તીર્થકર શ્રી પદ્ધનાભ તીર્થકરના 4 થી 5 પુટના પ્રતિમાજી છે. ઉદેપુરમાં 4-5 ધર્મશાળાઓ છે. અહિંથી કેસરીયાજી 40 માઈલ છે. મેરે જાય છે. ઉદેપુરમાં રાજમહેલ, બાગ, હાથીખાનું તથા વિશાળ તલાવ અને મધ્યમાં રહેલ રાજમહેલ આ બધાં જાહેર સ્થાને છે. અહિંથી 2 માઈલ દૂર સમીના ખેડા છે. અહિં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦ નું સુંદર મંદિર છે. પિષ દશમીને મોટો મેળો ભરાય છે. - 3H શ્રી કેસરીયાજી શ્રી કેસરીયાજી તીર્થ હિંદભરમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. છેલ્લા 40 વર્ષથી દિગંબર તથા શ્વેતાંબરે વચ્ચે આ તીર્થને અને અનેક વિક્ષે ઉભા થયા કરે છે. મળથી આ તીર્થ શ્વેતાંબર સંપ્રદાયનું છે, પણ અન્ય સ્થાને માં બનતું આવ્યું છે તેમ, શ્વેતાંબરેની ભલમનસાઈને ગેરલાભ અહિ

Page #200
મેવાડના જૈનતીર્થો : : 15 : લેવાય છે. ઉદેપુરથી અહિં આવવા માટે 40 માઈલને સડકને રસ્ત છે. વચ્ચે ભીલ લેકની ચેકીએ આવે છે. કેસરીયાજી તીર્થ જે સ્થાને છે એ ગામનું નામ ધૂલેવા છે. અહિં શ્વેતાંબર સમાજની ચાર વિશાળ ધર્મશાળાઓ છે. અહિં શ્રી કેસરીયાનાથ બાષભદેવ ભગવાનનું સુંદર મંદિર છે. પ્રભુજી પર કેસર વધુ ચઢતું હોવાથી કેસરીયાજી તરીકે આ ભગવાન પ્રસિદ્ધ થયા છે. આ પ્રતિમાજી પ્રાચીન છે. આજથી લગભગ એક હજાર વર્ષ પહેલાં ધૂલેવા ગામની બહાર જંગલમાંથી આ પ્રતિમાજી નીકળ્યા હતા. તે વેળા સૂર્યવંશી રાણા મેલજી આ પ્રદેશ પર સત્તા ભેગવતા હતા. તેમના સમયમાં આ મંદિર બંધાયું હતું. ત્યારબાદ અનેક જીર્ણોધ્યારે અહિં થયા છે. મેવાડના મહારાણુ પ્રતાપના સહાયક ઉદારદિલ ધર્માત્મા શ્રી ભામાશાએ આ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર વિ. સં. 1643 માં કરાવ્યું હતું, તેને શિલાલેખ આજે અહિં વિદ્યમાન છે. મેવાડના શ્વેતાંબર જેનેનું આ એતિહાસિક તીર્થ છે. સ્વ. મહારાણું ફત્તેસિંહજીએ સવાલાખ રૂપિયાની આંગી પ્રભુજીને ચઢાવી હતી. પ્રદક્ષિણામાં બધા પ્રતિમાજી શ્વેતાંબરીય છે. *** આ તીર્થને વહિવટ જગદગુરૂ પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજય હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજના સમયમાં અકબર બાદશાહે શ્રી જેને સંઘને સેંગે હતે. અહિં ફાગણ વદિ 8 ને મોટે મેળે ભરાય છે. એક પ્રૉષ મુજબ આ પ્રતિમાજી રાવણના સમયના છે, અને શ્રીપાલ મહારાજા તથા મયણાસુંદરીએ ઉજૈનીમાં શ્રી આદિદેવ ભગવાનના મંદિરમાં નવપદની ઓળી આરાધી હતી. તે આ પ્રભુજી ત્યારબાદ અહિં બિરાજમાન થયા છે. પ્રભુના

Page #201
: 16 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : પ્રતિમાજી લગભગ 3 ફુટ ઊંચા છે. આજે તે આ તીર્થમાં જેનોના બને સંપ્રદાય વચ્ચેના વૈમનસ્યને ગેરલાભ લઈ પંડાઓ (વૈષણ) પણ વિક્ષેપ નાંખવા માંડયા છે. અહિં યાત્રાએ આવનારને ખૂબ વિવેકપૂર્વક રહેવાનું છે. નહિતર પ્રભુ ભક્તિના નામે આપણું હાથે તીર્થની આશાતના થવાનો સંભવ છે. કેસરીયાજીથી પાંચ ગાઉ દૂર પહાડ પર એક મંદિર છે. મૂલનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ ના સુંદર શ્યામ પ્રતિમાજી છે.. આ સ્થાન સાંવરાપાશ્વનાથના તીર્થ તરીકે પ્રસિધ્ધ છે. - 3H કરેડાજી ; ઉદેપુરથી ચિત્તોડગઢ જતાં કરેડા સ્ટેશનથી વા માઇલ લગભગ આ કરેડા તીર્થ આવેલું છે. આ મંદિર પ્રાચીન છે. દેરાસરને જીર્ણોધ્ધાર થયું છે. પૂર્વકાળમાં પિડિશા મંત્રીના પુત્ર ઝાંઝણે અહિં જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યાને ઉલેખ છે. મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ ના સુંદર પ્રતિમા છે. બીજું એક મંદિર શાંતિનાથ ભગવાનનું છે. ધર્મશાળા આદિ છે, અહિંથી એકલિંગજી, 3-4 માઈલ પર દેલવાડા-દેવકુલપાટણ છે. જે પૂર્વકાલમાં પ્રાચીન શહેર હતું; વિ૦ ના 15 મા સૈકામાં જેની પૂર્ણ જાહેજલાલિ અહિં હતી. હાલ ત્રણ મંદિર વિશાળ તથા બાવન જિનાલયનાં છે. એથું નાનું મંદિર પણ અહિં છે. શ્રાવકેનાં ઘરો અહિ હાલ ઓછાં છે. 4H દયાલશાહને કિલ્લેઃ વિ૦ ના 18 મા સૈકામાં ઉદેપુરના મહારાણા રાજસિંહના મંત્રી દયાળશાહે કાંકરેલી તથા રાજસાગરની વચ્ચે એક કરોડના ખર્ચે પહાડપર નવ માળનું ગગનચુંબી જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું. ઓરંગઝેબ બાદશાહના વખ

Page #202
મેવાડના જૈનતીર્થો : : 17 : તમાં કિલ્લા ધારી આ મંદિરને તેડી નાખેલું એટલે હાલ બે માળનું મંદિર છે. રાણરાજસિંહે જ્યારે અહિં રાજસાગર તલાવ બંધાવવા માંડેલું ત્યારે દયાલ શાહના પુત્રવધૂના શીલ પ્રભાવે આ તળાવની પાળ ટકી રહેલી એટલે રાણુએ દયાળશાહને અહિ મંદિર બંધાવવા સમ્મતિ આપેલી. આ મંદિરની ધજાની છાયા, પૂર્વકાલમાં બાર માઈલ પડતી, પણ પાછલથી મંદિ૨ના 7 માળ તોડી પાડયા એટલે મંદિર ન્હાનું થયું, મંદિરની પાસે નવચેકીમાં સુંદર કેરણી છે. કરેડા સ્ટેશનથી રાા માઈલ પર આ સ્થળ આવેલું છે, તલાટીમાં ધર્મશાળા છે. 5 : ચિત્તોડગઢ ? મેવાડની પ્રાચીન રાજધાની ચિત્તોડ શહેર ઈતિહાસમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. મેવાડના મહારાણુઓની આ જન્મભૂમિ છે, આના ગૌરવને અખંડ રાખવા ઘણાએ વિરેએ પિતાને ભેગ આપે છે. ચિત્તોડ જંકશન સ્ટેશનથી ગામ બે માઈલ દૂર છે, ગામની તલાટીથી 500 ફુટની ઊંચાઈ પર ચિતોડગઢ છે. ગઢપર જતાં સાત દરવાજા વટાવવા પડે છે. ગઢની લંબાઈ સવા ત્રણ માઈલ અને પહોળાઈ અર્ધો માઈલ જેટલી છે, ગઢ ઘણે પ્રાચીન છે. એ પ્રૉષ છે કે, પાંડના વખતમાં તેમના ભાઈ ભીમે આ કિલ્લો તથા ગઢ બનાવેલા છે. બાદ મૌર્યવંશી ચિત્રાંગદરાજાએ આને ઉદ્ધાર કરાવેલું તેથી તેનું ચિત્રકૂટ નામ પ્રસિધ્ધ થયું. સકલાહીતમાં પણ પૂ૦ હેમચં. દ્રસૂરિજી મહારાજે ચિત્રકૂટને પ્રાચીન તીર્થ તરીકે યાદ કરેલું છે. જૈન શાસનના પ્રભાવક, 1444 ગ્રંથના પ્રણેતા પૂ. આ મઠ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મ. નું આ જન્મસ્થાન છે. અત્યારે અહિં નાનામોટા અનેક જિનમંદિરે પૂર્વકાલીન જેનેની કીર્તિગાથાને ઉંચા તે શા છે અને અહંકાલીન ને

Page #203
198 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : રતાં ઉભાં છે, આ બધાં મંદિરમાં શૃંગારચૌરી, શતવીશ દેવરી, ગૌમુખીનું જિનમદિર તથા કીર્તિસ્થભ મુખ્ય છે, શૃંગારચીરીના મંદિરમાં ભેંયરું વિશાલ છે. આ મંદિરના ભોંયરામાં હજારે જિનમતિઓ છે, શતવીશ દેવીના મંદિરમાં તેની કેરણી દર્શન નીય છે. સાતમાળને વિશાલ કીર્તિસ્થંભ નીચેના ઘેરાવામાં 80 ઘનપુટના વિસ્તારમાં છે. આ કીર્તિસ્થંભને જેને મંત્રીશ્વરે બંધાવેલું છે, માંડવગઢના મંત્રીશ્વર શ્રી પેથડશાએ અહિં મંદિર બંધાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. અહિં મીરાંબાઈનું મંદિર છે, તેમજ મક્તરાણનું મંદિર છે, આમાં જેનેના એતિહાસિક અવશે મેલી રહે છે. મુખકુંડ પર જે જૈનમંદિરને સુકેશલ મુનિની ગુફા કહેવામાં આવે છે, તેમાં શ્રી આદિનાથ ભટ મૂર્તિ છે. જમણું બાજુ કીર્તિધર મુનિ અને ડાબી બાજુ સુકેશલ મુનિ ધ્યાનમગ્ન છે. તેમની પાસે તેમની માતા વાઘણ જે ઉપસર્ગ કરે છે, તેની મૂર્તિ છે. શ્રી રામચંદ્રજીના પૂર્વજો, સુકેશલ મુનિ તથા કીર્તિધર રાજર્ષિને અહિં વાઘણને ઉપસર્ગ થયેલે. ચિતેડગઢ પર આવાં અને પ્રાચીન શિલ્પ સ્થાપત્યે ઉપલબ્ધ થાય છે. એજ સૂચવે છે કે, પૂર્વકાળમાં આ બધા મેવાડના પ્રદેશમાં જેન ધર્મને પ્રભાવ કેટ-કેટ ફેલાયેલું હતું ! આજે તે જેનેની વસતિ દિન-પ્રતિદિન આ પ્રદેશમાં ઘટતી રહી છે. આમાંથી દિનપ્રતિદિન તેરાપંથી, સ્થાનકવાસી બનતા જાય છે. આ સ્થિતિમાં જૂનાં ઐતિહાસિક તીર્થસ્થાનેની વ્યવસ્થા, વહીવટ કે તેના જીર્ણોદ્ધાર માટે સકલસંઘે લક્ષ્ય આપવાનું છે. સત્ય માર્ગથી વિમુખ થતા સમાજને જાગ્રત કરવાની પણ પહેલી જરૂર છે. એક એવે સમય હતું કે, આ મેવાડ

Page #204
માલવદેશની જનતીર્થો : _H 19 : ભૂમિનાં સ્વાતંત્ર્ય તથા ગૌરવને અખંડ રાખવા ઝઝૂમતા મહારાણા પ્રતાપનું મન જયારે ડગ્યું ત્યારે તેમને સહાય કરવા માટે પિતાને અઢળક ધનભંડાર એમનાં ચરણોમાં સમર્પિત કરનાર વીર ભામાશાહ, આ જ ભૂમિમાં જન્મ્યા હતા. શ્રી કેસરીઆઇ તીથને જીર્ણોદ્ધાર પણ એમણે કર્યો છે. પ્રતાપ મહારાણાને 12 વર્ષ સુધી 25 હજાર સૈનિકને ચાલે એટલું ધન નરશિરેમણિ ભામાશાએ આપ્યું હતું. આ હતે એક કાલે આ ભૂમિને વૈભવ, વાર્થ ત્યાગ તથા અદ્ભુત આત્મસમર્પણને ગુણ આજે આ પ્રદેશનાં તીર્થોને ઉધ્ધાર માટે ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્ર મુંબઈ, મદ્રાસ, કલકત્તા આદિના ઘેએ લક્ષ્ય આપવાનું છે. 6: માલવદેશનાં જૈનતીર્થો: 1H ઉજજૈનઃ માલવ દેશ પૂર્વકાળના ઈતિહાસમાં ખૂબ પ્રસિધ્ધ છે. દેશની રાજધાની તે વખતે ઉજ્જયિની ગણાતી હતી. મહારાજા શ્રીપાલના કાળથી માલવદેશને વૈભવ આપણે સાંભનીએ છીએ. શ્રી મદનાસુંદરી માલવ દેશનાં હતાં, ભ૦ શ્રી મહાવીરદેવના કાળમાં ચંડપ્રદ્યોત આ દેશને સ્વામી હતે. મહારાજ વિક્રમાદિત્યે આ ભૂમિ પરથી જ પિતાના પોપકાર, ધર્મ તથા સદાચરણ અને ઉદારતા દ્વારા કીર્તિ વિસ્તારી હતી. રાજાભેજની સભાના મહાકવિ ધનપાલ તથા જેનશાસનના જ્યોતિર્ધર શ્રી શેલનમુનિ માલવદેશમાં આ ઉજજયિની નગરીના નિવાસી હતા. આ પ્રદેશ અવંતિ દેશમાં ગણાતે હતે. ઉજજયિની નગરી આજનું ઉન ક્ષિપ્રા નદીના કાંઠે વસેલ છે. મહારાજા સંપ્રતિએ આ જ નગરમાં રાજ્ય

Page #205
: 200 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : કર્યું હતું. જૈનધર્મની જાહોજલાલિ તે વેળા અહિ અપાર હતી. પૂ. શ્રી આર્ય સુહસ્તિજી મ. ના સમયમાં અવંતીસુકુમાલે તેમની પાસે દીક્ષા સ્વીકારી હતી. તેઓ ક્ષિપ્રાના કિનારે સ્વર્ગવાસી થયેલા. તેમનાં મરણાર્થે શ્રી અવંતિપાર્શ્વનાથનું રમણીય જિનમંદિર અહિં તેમના પુત્રે બંધાવ્યું હતું ત્યારબાદ આ મંદિર બ્રાહ્મણોના હાથમાં ગયું. પૂ આ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિએ કલ્યાણુમંદિરના સ્તંત્ર દ્વારા પ્રભુજીને પ્રગટ કર્યા. આજે ક્ષિપ્રાકાંઠાની નજીકમાં અનંતપેઠમાં શ્રી અવંતિપાર્શ્વનાથનું મંદિર છે. પાસે જૈન ધર્મશાળા છે. શહેરમાં શરાફામાં શ્રી શાંતિનાથજીનું, મંડીમાં શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું, ખારાકુવામાં શ્રી ચિંતામણિ પાર્થ નાથનું તેમ જ રાખડકીમાં, નયાપુરીમાં ઇત્યાદિ લેયે જિનમંદિર આવેલાં છે. કુલ 17 દેરાસરે અહિં છે. શહેરથી 4 માઈલ દૂર ભેગઢમાં પાર્શ્વનાથજી ભ૦ નું દેરાસર છે. તેમજ જયસિંહપરામાં તથા આઠ માઇલ દુર હસામપરામાં પણું દેરાસર છે. માધવનગર જે નવું વસેલું છે, ત્યાં પણ દેરાસર છે. શ્રાવકેની વસતિ શહેરમાં સારી છે. વિ. ના તેરમા સૈકામાં આ શહેર મુસલમાની સત્તામાં હતું. બાદ સીધીયા સરકારના હાથમાં આવ્યું. હાલ તે મધ્ય પ્રદેશમાં આને સમાન વેશ થતાં હિંદી સરકારના કન્જામાં છે. અહિં ભર્તુહરીની ગુફા, સિદ્ધવડ તથા વેધશાળા તેમજ નદીની મધ્યમાં રહેલે મહેલ આ બધાં પ્રસિધ્ધ સ્થળ છે. હિંદનું ગ્રીનીચ આ શહેર ગણાય છે. જ્યોતિષ શાસ્ત્રની દષ્ટિયે લગ્ન કુંડલીને ટાઈમ ઉજજેનને મધમાં રાખીને ગણાય છે. 24 મક્ષીજીઃ ઉજજૈનથી 24 માઈલ દૂર સેન્ટ્રલ રેલ્વેનું

Page #206
માલવદેશનાં જૈનતીર્થ : : 201 : સ્ટેશન મક્ષીજી છે. સ્ટેશનથી ગામ ના માઈલ દૂર છે. અહિં મક્ષીજી પાર્શ્વનાથનું વિશાલ ગગનચુંબી મંદિર છે, ભૂલનાયક પ્રભુની પ્રતિમાજી, શ્યામ રંગના સવા બે હાથમાં છે. મંદિરની નીચેના ભેંયરામાંથી આ પ્રતિમાજી નીકળ્યા હતાં. મંદિરની ચેમેર દેરીઓ છે. વર્ષો અગાઉં દિગંબરોએ અહિં પણ વિક્ષેપ કર્યો હતું, પણ પ્રીવીલ કાઉન્સીલ-લંડનના ચુકાદાથી આજે કન્જ વે. સંઘ હસ્તક છે. મંદિર , જેનસંઘે લાખના ખર્ચે બંધાવેલું છે. આ તીર્થને વહીવટ શેઠ આ૦ ક. પેઢી કરે છે. વિશાળ ધર્મશાળા અહિં છે. 3H રતલામ : માલવાદેશનું મોટું શહેર રતલામ ગણાય છે. અતિ સુંદર દસ મંદિર છે. જેમાં શ્રી શાંતિનાથજીનું તપાગચ્છનું મંદિર ભવ્ય તથા પ્રાચીન છે. પ્રતિમાજી સંપ્રતિ મહારાજાના સમયનાં છે. અજન હિંદુઓએ અનેક મુશ્કેલીઓ નાંખીને આ મંદિરની પૂજા-ભક્તિ માટે જૈન સમાજને વિક્ષેપ ઉભે કર્યો છે. જેને આજે ચાર વર્ષ વ્યતીત થયેલ છે. અન્ય મંદિર તીથ જેવાં છે. જેનેની વસતિ સારી છે. જેના ધર્મશાળાઓ છે. ' 4H સેંબાલીયાઃ રતલામથી 6 કેશ પર અને નીમલી સ્ટેશનથી નજીકમાં સેંબાલીયા આવેલું છે. અહિં શાંતિનાથજીનું પ્રાચીન મંદિર છે. પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા ચમત્કારિક છે. પઃ સાવલીજીઃ રતલામથી આગળ જતાં નીમલી સ્ટે. શનથી 4 માઈલ પર સાવલીજીમાં પાર્શ્વનાથ ભટ નું સુંદર મંદિર આવેલું છે. પ્રતિમાજી મનહર છે. 6H માંડવગઢઃ ભારતની પ્રાચીન વૈભવશાલી નગરીઓમાં

Page #207
: 202 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : માંડવગઢનું નામ ગણાય છે. અહિં પહેલાં મંડુ ગામ હતું. બાદ મંડ નામના લુહારે પારસમણિના સાનિધ્યથી અહિં કિલે બનાવ્યું હતું. આ કિલ્લે 24 માઈલના ઘેરાવામાં હતું. પિથડશા અહિંના મંત્રી હતા. વિ૦ ની સેલમી સદી સુધીને અહિંને ભવ્ય ઈતિહાસ મળી રહે છે. ત્રણસે જિનમંદિરે તે સમયે અહિં હતાં. શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ભવ નું મંદિર અહિ તીર્થરૂપ મનાતું હતું. પેથડશાએ 18 લાખ રૂા. ખચી 72 દેવકુલિકાઓવાળું જિનમંદિર અહિં બંધાવ્યું હતું. 16 મા સૈકા બાદ મુસ્લીમ સત્તાઓના આક્રમણથી આ તીર્થભૂમિને પ્રભાવ તથા વૈભવ ઘટતા ગયા. તે વેળા 3 લાખ જેનેની અહિં વસતિ હતી. અત્યારે શ્રી શાંતિનાથ ભટ નું મંદિર છે. અહિં એતિહાસિક અવશેષે પુષ્કળ પ્રમાણમાં મળી રહે છે. યાત્રા કરવા જેવું સ્થળ છે. - 7: માલવાનાં અચાન્ય તીર્થોધાર માં સુંદર દેરાસર તથા ધર્મશાળા છે, શ્રાવકેનાં ઘરે છે. અહિંથી ઇદેર 40 ગાઉ છે. મંદિરમાં સુંદર દશ મંદિર છે. ઉદાયીરાજાએ ચંડપ્રદ્યોતને ક્ષમા આપી હતી તે આ સ્થાન. પૂર્વે જેનું નામ દશપુર હતું. જે પૂ. આરક્ષિતસૂરિજીની જન્મભૂમિ ગણાય છે. તે મંદિરના નામથી આજે પ્રસિદ્ધ છે. શ્રાવકનાં ઘરે ઘણું છે જે પાવરઃ રાજેગઢથી પાંચ માઈલ દૂર ભે પાવર તીર્થ છે. મહીનદી અહિ નજીકમાં છે. પૂર્વકાલમાં આ પ્રદેશ ભેજકૂટ નગર તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું. શ્રી શાંતિનાથ ભ૦ ના ઉભા કાત્સગ ધ્યાનમાં રહેલા સુંદર પ્રતિમાજી જિનમંદિરમાં છે. હમણું જીર્ણોધ્ધાર થયે છે. મંદિરમાં પંચતીર્થીના રંગીન પટો

Page #208
મધ્યપ્રાંત-મહારાષ્ટ્રનાં જૈનતીર્થો : : 203 દશનીય છે. બે વેતાંબર ધર્મશાળાઓ છે. બાગ તથા જલકુંડ છે. આ તીર્થને વહિવટ મુંબઈની ગેડીજીની પેઢી હસ્તક છે. અમીઝરાઃ વાલીયર સ્ટેટના એક જીલ્લાનું નામ આ અમીઝરા પાર્શ્વનાથનાં યાત્રાધામ પરથી અમીઝરા પડયું છે, અહિં જિનમંદિરમાં શ્રી અમીઝરા પાર્શ્વનાથના સુંદર પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. આ પ્રતિમાજી પ્રાચીન તથા પ્રભાવક છે. 7: મધ્ય પ્રાંત તથા મહારાષ્ટ્રના જૈનતીર્થો 1. કપાકઃ મધ્યપ્રાંત વરાડ પ્રદેશમાં આ તીર્થ આવેલું છે. આજે હૈદ્રાબાદ રાજ્યમાં આ પ્રદેશ ગણાય છે. હૈદ્રાબાદથી ઈશાન ખૂણામાં 47 માઈલ દૂર કુલ્પાકજી છે. અહિં સુંદર મંદિર છે. મંદિરમાં ભ. શ્રી ષભદેવ સ્વામીના માણેક રત્નના ભવ્ય પ્રતિમાજી છે, બાજુમાં પીરાજી રંગના ભ૦ શ્રી મહાવીર દેવની ભવ્ય મૂર્તિ છે, કળા તથા શિલ્પની દષ્ટિએ આ પ્રતિમાજી અપૂર્વ છે. આ સ્થાન ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ છે. વિ. સં. 680 ની સાલમાં અહિં મંદિર બંધાવ્યું હેવાને ઈતિહાસ મળે છે. અહિંના પ્રભુજીને લેકે ખૂબ જ ભાવપૂર્વક માને છે, વિ સં. 195 ની સાલમાં દેરાસરને જીર્ણોધ્ધાર થયે છે, દેરાસરની હામે શિવાલય છે. જે પહેલાં જનમંદિર હતું વિશાલ કિલ્લામાં મંદિર તથા ધર્મશાળા છે. 2 અંતરીક્ષજીઃ પૂર્વે વરાડ પ્રાંતના હાલ મુંબઈ આકેલા શહેરથી 45 માઈલ દૂર સીરપુર ગામમાં અંતરીક્ષ પાર્શ્વનાથનું ' તીર્થ આવેલું છે, આ તીર્થ પ્રાચીન છે. પ્રતિમાજી રામચંદ્રજીના

Page #209
: 204 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : કાલમાં પ્રતિવાસુદેવ રાવણ થઈ ગયા, તેઓના સમયનાં છે. એલચીપુરના રાજા શ્રીપાલને રેગ આ પ્રભુના સ્નાત્રજલથી ગયા હતા. આ પ્રભુજી પહેલાં અદ્ધર રહેતા હતા. પૂ. આ.મશ્રી હીરસૂરિજી મ૦ ના પ્રશિષ્ય તથા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર પરની પ્રસિદ્ધ સુખબેધિકા ટીકાકાર ઉ૦ ભાવવિજયજી ગણિવરને આંખને રેગ આ પ્રભુને પ્રભાવથી ટલ્ય હતું. તીર્થને વહિવટ બાલાપુરને સંઘ કરે છે. મંદિરમાં મૂળનાયક શ્યામ પાષાણનાં છે. મંદિરમાં હાનું ભેંયરૂ છે, તેમાં મૂલનાયકજી બિરાજમાન છે, 3 થી 4 ધર્મ શાળાઓ છે. આકેલાથી પાકી સડક સીરપુર સુધીની છે. - 3H ભાંડેકજીઃ વરાડ પ્રદેશમાં ભાંડકજી તીર્થ આવેલું છે. અહિ પૂર્વકાલે પ્રાચીન ભદ્રાવતી નગરી હતી. આજે તે અહિં જંગલ છે, આ તીર્થની સ્થાપના વિ. સં. 1966 માં થઈ છે, અંતરીક્ષજની પેઢીના મુનિમને સ્વમ આવેલું, બાદ અહિંથી પ્રતિ માજી પ્રગટ થયેલા. ર૩૦૦ વર્ષ પહેલાના આ પ્રતિમાજી અહિંથી મળી આવ્યા છે. હાલ સુંદર તથા વિશાલ બાગ અને ધર્મશાળા છે. મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથજી કેસરીયા પાર્શ્વનાથજીના નામથી ઓળખાય છે, શ્યામ ફણાધારી પ્રતિમાજી ભવ્ય તથા આકર્ષક છે, બીજુ નાનું મંદિર પણ નાગપુરવાળાનું બાજુમાં છે. ફા, સુદિ ત્રીજને મેળે અહિં ભરાય છે, આ બાજુ અમરાવતી નાગપુર, જબલપુર, ચાંદા, હિંગનઘાટ, વર્ધા વગેરે શહેરોમાં સુંદર જિનમદિરે, ધર્મશાળા, ઉપાશ્રય ઈત્યાદિ છે, તે રીતે અંતરીક્ષજીની બાજુમાં આકેલા, બાલાપુર, જલગામ, અમલનેર ધુલીઆ, નંદરબાર, સીરપુર વગેરે શહેરમાં દેરાસર, ઉપાશ્રય આદિ છે, દર્શન કરવા ગ્ય શહેરે છે, આ બધા પ્રદેશ હાલ

Page #210
મુંબઈ પ્રાંસથી પ્રાંતમાં ગણાય છે. 4: કુંજ ગિરિ મહારાષ્ટ્ર તરીકે ઓળખાતા દેશના મુખ્ય બે વિભાગે દક્ષિણ મહારાષ્ટ્ર તથા ઉત્તર મહારાષ્ટ્ર છે. ઉત્તર મહારાષ્ટ્રમાં પૂર્વ-પશ્ચિમ ખાનદેશ જિલ્લે, નાસિક તથા અહમદનગર જિલ્લે જેમાં નાસિક પ્રાચીન શહેર છે. ત્રણ દેરાસરો છે. શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું દેરાસર મેટું છે. ગોદાવરીના કાંઠે આ શહેર આવેલું છે. વૈષ્ણનું મોટું યાત્રા ધામ છે. અહમદનગર, યેવલા, સંગમનેર આદિ શહેરમાં દેરાસર છે, પુના જિલ્લે સતારા બેલગામ, તથા વિજાપુર જિલ્લે દક્ષિણ મહારાષ્ટ્રમાં આવ્યા છે. આ બાજુ પુના, સાંગલી કેલ્હાપુર, નિપાણી કરાડ આદિ શહેરમાં સુંદર જિનમંદિર છે. આ પ્રદેશમાં કું જ તીથ આવેલું છે, પુનાથી મીરજ થઈ મદ્રાસ જતી રેલ્વે લાઈનમાં મીરજથી કેલ્હાપુરને ફાંટે નીકલે છે, તેમાં હાથકલંગડા સ્ટેશનથી કુંભેજ જવાય છે. ન્હાના પહાડપર શ્રી જગવલ્લભ પાશ્વનાથજીનું ત્રણ માળનું ભવ્ય જિનમંદિર છે દેરાસર સુંદર છે. ધર્મશાળા ઉપર છે, નીચે પણ હજારેના ખર્ચે નવી ધર્મશાળા તૈયાર થઈ રહી છે. આ તીર્થને વહિવટ કેહાપુરની શ્રી આત્માનંદ જેન સેવા સમિતિ હસ્તક છે. છેલ્લે વિ. સં. 1994 માં કુંજ તીર્થને પૂ. પાદ આવે મ૦ શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરિજી મ. શ્રીની નિશ્રામાં સંઘ નીકળ્યા પછી આ તીર્થ વિશેષ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું છે, બિજાપુરમાં વિ ના ૧૩માં સૈકાનું શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીનું મંદિર દર્શનીય છે. આ શહેર પ્રાચીન છે. આ બાજુ નિપાણી, ગદગ, હુબલી, બેંગલેર, મદ્રાસ. આદિ દક્ષિણના પ્રદેશમાં કેદ

Page #211
: 206 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થ : દરિયા કિનારા સુધીના શહેરમાં જિનમંદિર, ઉપાશ્રયે તથા શ્રાવકની વસતિ છે.. '' ( 8: પૂર્વદેશનાં જૈનતીર્થો: હિંદના ભૂતકાલીન ઈતિહાસમાં પૂર દેશને હિરસે મહવને ગણુ છે. આજે બિહાર, બંગાલ. તથા યૂ પી. પ્રાંતમાં જે જે પ્રદેશ આવેલા છે. તેમજ પંજાબમાં જે જે પ્રદેશ છે. ત્યાં પૂર્વકાલમાં જેનેનાં ઐતિહાસિક મહાતીર્થો આવેલાં છે. આ બધાયને ટુંકમાં પરિચય અહિં રજૂ થાય છે, .. : 1. બનારસઃ સાતમા તીર્થંકર શ્રી સુપાર્શ્વનાથજી તથા શ્રી પાર્શ્વનાથજીનાં ચાર કલ્યાણકે બનારસમાં થયેલાં છે. - આપણા દશ દેરાસરે અહિં છે. રામઘાટનું દેરાસર મુખ્ય છે. ગાંગાના ઘાટપર આવેલું હોવાથી આ દેરાસર સુંદર લાગે છે. લુપુર કાશીનું આ પરૂં છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ ના ચાર કલ્યાણકે અહિં થયેલાં છે. એક દેરાસર છે, ધર્મશાળા છે. ભદૈની પણ પરૂ છે, બનારસ શહેર હિંદુઓનું તીર્થધામ છે. શ્રાવકની વસતિ અહિં ઠીક છે, ગંગા નદીને કારણે આ સ્થલ હિંદુ સમાજમાં પવિત્ર મનાય છે. તેઓનાં મંદિરે ઠેર-ઠેર જણાય છે. . . . . . . * 2H સિંહપુર: બનારસથી 4 માઈલ દૂર છે, શ્રી શ્રેયાંસનાથભ૦ નાં ચાર કલ્યાણકે અહિં થયેલાં છે. આ સ્થાન હાલ હીરાપુરના નામે પ્રસિદ્ધ છે. અહિં શ્રેયાંસનાથ ભટ નું મંદિર છે. ધર્મશાળા છે. '

Page #212
પૂર્વદેશનાં જૈનતીર્થો : ' : 207 : 3H ચંદ્રપુરીઃ સિંહપુરથી ચાર ગાઉ દૂર ગંગાકિનારે ચંદ્રપુરી છે. શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીનાં ચાર કલ્યાણકે અહિં થયેલાં છે. ગામમાં મહેટી ધર્મશાળા છે. સુંદર મંદિર છે. 4: ભીલપુરઃ બનારસથી ગયા થઈ ભદ્દિલપુર જવાય છે. અહિં શીતલનાથ ભટ નાં ચાર કલ્યાણક થયેલાં છે. આજે આ સ્થાનને લેકે હટવરીયા ગામ કહે છે, અહિં તીર્થની સ્પર્શના ફક્ત કરવાની રહે છે, ગયાથી નવાદા સ્ટેશને જવાય છે. 5 પટ્ટણાઃ બનારસથી બખત્યાપુરની મેઈન લાઈનમાં પણ આવે છે, પૂર્વકાલમાં મગધના મુખ્ય શહેર પાટલીપુત્ર તરીકે આ સ્થાન પ્રસિદ્ધ હતું. શ્રેણિકના પુત્ર કેણિકના પુત્ર ઉદાયી રાજાએ આ શહેર વસાવેલું છે. નવ નંદેની રાધાની અહિં હતી, શ્રી સ્થૂલભદ્રજી તથા કેશા અહિં થયેલા. શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી આદિ મહાપુરુષોની વિહાર ભૂમિ આ હતી. પૂર્વકાળમાં પટણાને વિસ્તાર ઘણે હવે સેનભદ્રા નદીના તેફાંનથી આજે આ પટણાને પ્રદેશ ન્હાને થયે છે આજે બે દેરાસરો છે. ધર્મશાળા છે, સ્થૂલભદ્રજીની પાદુકા છે. શહેર પાઘડીપને માઈલે સુધી વિસ્તરેલું છે. 6H મિથિલા પટણા-અખત્યારપુર લાઈનમાં મુકામાં જંકશનેથી સીતામઢી થઈને મિથિલા જવાય છે, મિથિલા જનકરાજાની રાજધાની હતી. શ્રી મલ્લિનાથ ભટ નાં અહિં ચાર કલ્યાણક થયેલાં છે, તીર્થની સ્પીના અહિં થાય છે. 7 ? પાવાપુરીજીઃ બખત્યારપુરથી બિહાર ઉપલાઈનમાં બિહાર શરીફ સ્ટેશનથી 6 માઈલ દૂર પાવાપુરીજી છે. ભ. શ્રી

Page #213
: 208 : - ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : મહાવીરદેવના વર્તમાન તીર્થની સ્થાપનાનું આ સ્થાન છે. તેમજ તે દેવાધિદેવના નિવણનું પણ આ સ્થાન છે. હસ્તિપાલ રાજાની લેખક સભામાં ભગવાન અહિં નિર્વાણ પામ્યા હતા. નિર્વાણ સ્થાને ધેટ મંદિર છે, વિશાળ ધર્મશાળા છે. પાવા અને પુરી બન્ને ગામે માઈલ-માઇલના અંતરે છે, મંદિર આદિ પુરીમાં છે. દેરાસરથી પૂર્વ દિશામાં પણ માઈલના અંતરે ખેતરમાં સૂપ છે. ત્યાં પ્રભુએ 16 પ્રહરની દેશના દીધેલી તે રચેલે પૂછે પદ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ શ્રીના સદુપદેશથી દેવાધિદેવ ભ૦ શ્રી મહાવીર દેવનું રમણીય ભવ્ય સમવસરણ મંદિર 3 લાખના ખર્ચે થયું છે. ચારે બાજુ ભ૦ શ્રી મહાવીર દેવના પ્રશાંત મુદ્રાવાળા પ્રભાવક પ્રતિમાજીની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. 2013 ના માહ મહિનામાં ભવ્ય મહોત્સવપૂર્વક તેઓશ્રીના વરદ હસ્તે થઈ છે, ત્યાં ન્હાની ધર્મશાળા છે. અગ્નિસંસ્કારનાં સ્થાને જલમંદિર છે. ચોમેર તલાવની વચ્ચે સુંદર મંદિર છે. આ મંદિર ભ૦ ના હેટા ભાઈ નંદીવર્ધને બંધાવેલું છે. 8: ગુણુયાજી : નવાદ સ્ટેશનેથી બે માઈલ દુર ગુણીયાજી છે, જે ગુણશીલવાન; રાજગૃહીનું ઉદ્યાન ગણાતું હતું. અહિં ભ૦ મહાવીરદેવ તથા ગૌતમસ્વામી અનેક વાર પધાર્યા હતા. આજે અહિં એક તલાવની અંદર સુંદર જિનમંદિર છે, મંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાન છે, બાજુમાં ગૌતમ ગણધરનાં પગલાં છે, 20 તીર્થકરની પાદુકા છે. 9H રાજગૃહીઃ પાવાપુરીજીથી નજીકના રસ્તે 12 માઈલ દૂર રાજગૃહી નગરી આવેલી છે. ભ૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનાં

Page #214
પૂર્વ દેશનાં જૈનતીર્થો : ': 209 ચારે કયાણુકે અહિં થયેલાં છે. ત્યારબાદ જરાસંધના કાળમાં આ નગરી મગધનું મુખ્ય શહેર હતું. શ્રેણિક રાજાના સમયમાં આ નગરીએ, ઈતિહાસના પાનાઓ પર મહવને ભાગ ભજવ્યો છે. શ્રી અંબૂસ્વામીજી, ધનાજ, શાલિભદ્ર, મેઘકુમાર, સુલસા આદિ આ જ નગરીમાં જન્મ પામેલ. બી. બી. લાઈટ રેલ્વેમાં રાજગિરિ છેલ્વે સ્ટેશન છે. સ્ટેશનેથી થેડે દૂર થ્રેટ ધર્મશાળા છે. કિલ્લામાં બે જિનમંદિર છે. મૂળનાયક શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી તથા પાર્શ્વનાથ ભગવાન છે. એક નવું જિનાલય તૈયાર થઈ. રહ્યું છે. વિપુલગિરિ પર્વત અહિંથી નજીક છે. પૂર્વસમયની ન્હાની–હાની દેરીઓ અહિં છે. રત્નગિરિ બાજુમાં છે, શ્રી શાંતિનાથ ભટ નું મંદિર છે. તેમજ વચમાં સ્તૂપમાં પગલાંઓ છે. રાજગૃડીની ત્રીજી ટેકરી ઉદયગિરિ છે, અહિં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦ નું સુંદર મંદિર છે, અહિંથી નીચે ઉતરવાનું છે, રાજગૃહીની પાંચમી ટુંક વૈભારગિરિ છે. પહાડને ચઢાવ સારે છે, અહિં દેરાસર છે, આ સ્થાન પર અનેક મહાત્માઓએ અનશન કરી આત્મકલ્યાણ સાધ્યું છે. 10H ક્ષત્રિયકુંડઃ રાજગૃહીથી લખીસરાઈ જંકશન જવાય છે. આ સ્થાન પ્રભુ મહાવીરદેવનું જન્મસ્થાન છે. લછવાડ ગામની બાજુ પહાડની પાછલી ગાળીમાં આ સ્થાન આવેલું છે. લખીસરાઈથી 18 માઈલ આ લછવાડ ગામ છે, લછવાડ ધર્મશાલામાં શ્રી મહાવીર ભગવાનનું દેરાસર છે, લછવાડથી પહાડ તરફ જવાનું છે. તળેટી ત્રણ માઈલ દૂર છે, અહિં ભ૦ મહાવીરદેવનાં ત્રણ કલ્યાણક થયેલાં છે, પહાડની નીચે જ્ઞાતવન ખંડ આવેલ છે. 11H કાકંદીઃ લછવાડથી 10 માઈલ પર કાકદી છે. 14.

Page #215
: 210 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : સુવિધિનાથ ભટ નાં ચાર કલ્યાણકે અહિં થયેલાં છે, કાકંદીના ધન્ના અણગારની જે તપશ્ચર્યાનું વર્ણન આવે છે, તે ધન્ના આ નગરીના હતા. અહિ મંદિર તથા હાની ધર્મશાળા છે. 12 H ચંપાપુરીઃ શ્રી વાસુપુજ્ય સ્વામીના પાંચ કલ્યાકે આ ચંપાનગરીમાં થયેલાં છે, લખીસરાઈથી મેઈન લાઈનમાં ભાગલપુર સ્ટેશને ઉતરીને ચંપાનગરી જવાય છે, શ્રીપાલરાજાની જન્મભૂમિ પણ આજ નગરી છે. સતી સુભદ્રાએ શીલના પ્રભાવે આ નગરીનાં દ્વાર ઉઘાડયાં હતાં. મહાસતી ચંદનબાલા, કામદેવ શ્રાવક આ નગરીના હતા. અહિં બે દેરાસર છે, તથા ત્રણ ધર્મશાળા છે, બનેમાં મલનાયક શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીજી છે. 13: અજીમગંજ ચંપાપુરીથી નાથનગર, ભાગલપુર થઈ અજીમગંજ જવાય છે, બંગાળ-બિહારને બાદશાહી વૈભવ જે મુર્શિદાબાદ વગેરે શાહીનગરમાં હતું તે હવે ભૂતકાળની ઘટના બની છે, છતાં પૂર્વકાલના જમીનદાર બાબુ લેકેની વિશાલ હવેલીઓ નજરે પડે છે. અહિં સુંદર જિનમંદિરે છે. 14H મુશદાબાદઃ બંગાળની એક વખતની ઐતિહાસિક રાજધાનીનું મુખ્ય શહેર મુશીદાબાદ હતું. બંગાળના સુબા સુશીદકુલીખાએ આ શહેર વસાવ્યું હતું. જગતશેઠને એને સહયોગ સારે હતે. એક અવસરે અહિં કેમ્બ્રિજ શ્રેષ્ટિએ વસતા હતા. આજે હજારબારી વાળે પરાણે રાજમહેલ અહિં જોવા મળે છે. મશીદાબાદથી માહિમપુર દેઢ માઈલ છે. આ સ્થલે જગતશેઠનું કટીનું દેરાસર છે. મંદિર ખંડિતાવસ્થામાં છે. અહિં

Page #216
પૂર્વદેશના જૈન તીર્થો : : 211 : હીરા-પન્ના તથા નીલમની પ્રતિમાઓ હતી. 15H કટગેલા માહિમપુરથી શા માઈલ પર કટગોલા છે. અહિં વિશાળ બાગમાં લક્ષમીપતિસિંહજીનું ભવ્ય જિનમંદિર છે. 16: બાહુચરઃ કટગેલાથી 4 ગાઉ પર બાઉચર છે. અહિં શ્રાવકના 50 ઘર છે, ચાર સુંદર મંદિરે છે. છેડે દૂર કીર્તિબાગમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનના દેરાસરમાં કર્સટીના પ્રતિમાજી છે. બાહુચરના સામાકાંઠે અજીમગંજ આવેલું છે. 17: કલકત્તાઃ હિંદના વિભાવશાલી મુખ્ય શહેરોમાં કલકત્તા અગ્રસ્થાને છે. અંગ્રેજી સત્તાના આદિકાલથી કલકત્તાએ ઈતિહાસમાં મહત્વને ભાગ ભજવે છે. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને મુખ્ય પાયે કલકત્તામાં નંખાયેલે. અહિં ધર્મશાળાઓમાં પુલચંદ મુકીબ જેન ધર્મશાળા, કેનીંગ સ્ટ્રીટ ગુજરાતી ધર્મશાળા, ધનસુખદાસ ધર્મશાળા વગેરે સ્થાનેએ ધર્મશાળા આદિ છે, તુલા પટ્ટીમાં ભવ્ય દેરાસર છે. ધર્મતલ્લા નં. 95 માં મંદિર છે. તેમજ કેનીંગ સ્ટ્રીટમાં શિખરબંધી દેરાસર છે. અપરસકર્યુલરેડ ઉપર મુકિમજોનબાગમાં સુંદર ત્રણ દેરાસરે છે. ત્રણ મંદિરમાં એકમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું મંદિર છે. બીજામાં પગલાં, ત્રીજામાં શ્રી મહાવીર સ્વામી છે. કાર્તિક પૂર્ણિમાને કલકત્તાને વરઘોડે જે હિંદભરમાં પ્રસિદ્ધ છે, તે અહિં ઉતરે છે. આ સ્થાને બે દિવસ વરઘોડે રેકાય છે, આ વરઘોડે એટલે ભવ્ય હોય છે, કે એનું વર્ણન શક્તિ બહાર છે. આ દેરાસરની હમે રાયબદ્રિદાસનું પ્રસિદ્ધ મંદિર છે. શ્રી શીતલનાથ ભટ નું આ મંદિર અનુપમ છે. બાબુ બદ્રિદાસજીએ આ દેરાસર તૈયાર કરવામાં પોતાનું સર્વસ્વ સમર્પિત કરેલું છે. આ દેરાસરને

Page #217
: 22 : ભારતના પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થ : જેનાર ઘડિક તે છક થઈ જાય છે. મંદિરના ચેકમાં અદ્ભુત શિલ્પકળાને ચાતુર્યભર્યો આવિષ્કાર છે. આ મંદિર એ ખરેખર બંગાળનું સૌદર્ય કહી શકાય. બાગ અને હેજ વગેરેથી આ મંદિરની શેભા અદ્વિતીય બની છે. મંદિરની પાસે ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું સુંદર દેરાસર છે, આ સિવાય અનેક ઘરદેરાસરે કલકત્તા શહેરમાં આવેલાં છે. જાહેર સ્થલેમાં વિકટેરીયા મેમોરીયલ, મ્યુઝીયમ, માર્કેટ, જગદીશચંદ્ર બોઝની લેબોરેટરી, ચીડીયાખાનું વગેરે ગણાય છે. 18H સમેતશિખરજી તીર્થ: કલકત્તાથી ગીરડી જવાય છે, ગીરડી એક નાનું સ્ટેશન છે. સ્ટેશન સામે બાબુની ધર્મશાળા છે, અહિંથી મધુવન 18 માઈલ છે. અહિંથી સમેતશિખરજી જતા વચ્ચે બાજુવાલિકા નદી આવે છે, જેને અહિનાં લેકે બ્રોકર નદી કહે છે. અહિં ભ૦ મહાવીરદેવને કેવલજ્ઞાન થયેલું. કે પવિત્ર રમણીય આ પ્રદેશ. તે કાલના લેકે ખરેખર ધન્ય કે જેઓએ આ બધાં પવિત્ર કલ્યાણક નજરે નિહાળી જાતને કૃતકૃત્ય કરી. અહિંથી મધુવન જતાં તરફ જંગલ આવે છે. મધુવનમાં શ્વેતાંબર સંઘની વિશાળ ધર્મશાળા છે. ધર્મશાળામાં પ્રવેશ કરતા કિલ્લાના દ્વારમાં ભેમીયાજીની ભૂતિ છે. . સમાજના અહિં બાર દેરાસરે છે. જેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ તેમજ અન્યાય તીર્થકર દેવે અને પાદુકા આદિ બિરાજમાન છે. આપણે જેને સમેતશિખરજી તીર્થ કહીએ છીએ, તેને આ પ્રદેશમાં પારસનાથ હલ કહેવાય છે. દરિયાઈ સપાટીથી 4488 પુટની ઉંચાઈએ આ તીર્થ આવેલું છે. 20 તીર્થંકરદેવે આ

Page #218
પૂર્વ દેશના જૈન તીર્થો : : 213 : ભૂમિ પર નિવાણ પામ્યા છે. સમગ્ર પર્વત વનરાજીથી છવાયેલો છે, આંખને મનેરમ લાગે તેવું આ સ્થાનનું રમણીય દશ્ય છે. હરડે આદિ વિવિધ ઔષધિઓ અહિં ઢગલાબંધ નીપજે છે. પહાડ પર છ માઈલ લગભગ ચઢવાનું છે. વચ્ચે સીતાનાળુ આવે છે અહિં ધર્મશાળા છે. બાદ શ્રી ગણધર ભગવંતેની દેરીઓ આવે છે. અહિંથી શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી, પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા જળમંદિરની ટુંક આદિ બાજી જવાને રસ્તે આવે છે. પહાડ પર કુલ 31 મંદિર છે. તેમાં 20 તીર્થકરેદેવેની દેરીઓ, ગૌતમ ગણધરાદિની દેરી. શુભ ગણધરની દેરીને વચ્ચે ચેકમાં જળમંદિર છે, જળમંદિર પાસે શ્વે જૈન ધર્મશાળા પણ છે, મીઠા પાણીના ઝરા તથા કુંડ છે. જળમંદિરમાં મૂલનાયક શ્રી પાશ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમાજી સુંદર છે. મંદિર ફરતે ગઢ છે. ભ. શ્રી આદિનાથ પ્રભુ, શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી, શ્રી નેમિનાથ ભ૦ તથા શ્રી મહાવીરસ્વામી સિવાય 20 તીર્થકરોની નિવણભૂમિ અહિં છે. જળમંદિરથી 15 માઈલ દૂર ઊંચી ટેકરી પર શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની દેરી છે. આ ટેકરી સહુથી ઊંચી છે. પાર્શ્વનાથ પ્રભુની ટેકરી સામે શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીની ટેકરી છે. પાર્શ્વનાથ પ્રભુની ટેકરીથી નીચે ઉતરતા સરકારી બંગલે આવે છે. અહિંથી નીમીયા ઘાટને રસ્તે છે, અને એક રસ્તે મધુવનમાં જાય છે. મધુવનથી 6 માઈલને ચઢાવ, બાદ બધેય દર્શન કરતાં 6 માઈલ થાય, અને પાછા નીચે ઉતરતાં 6 માઈલ એ રીતે યાત્રાળુને મધુવનથી નીકળીને પાછા આવતાં 18 માઈલ થાય સમેતશિખરજીને વહિવટ સંભાળનાર શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી ઈસરીમાં છે. આ શિખરજીને પહાડ, અક

Page #219
ર૧૪ : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થો : બર બાદશાહે પૂ. આ૦ મત્ર શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી મ. ના સદુપદેશથી જૈન સંઘને સે હતે. શિખરજી પરની દેરીઓ તથા દેરાસરના જીર્ણોદ્ધારની આવશ્યકતા છે, ને તે લક્ષ્યમાં લઈ હાલ તેના જીર્ણોધ્ધારનું કાર્ય તીર્થભક્તિથી પ્રેરાઈને શ્રી સંઘે ઉપાડયું છે. આ પહાડમાં અનેક સુંદર ગુફાઓ છે. ખરેખર સમેતશિખરજીને પહાડ નંદનવન હેય એમ લાગે છે, વનસ્પતિ તથા ઔષધિઓને ભંડાર છે. એની શાંતિ, એકાંત તથા રમણીયતા કેઈ અદ્ભુત છે, જીવનમાં એકવાર આ પવિત્રતમ તીર્થભૂમિની યાત્રા-સ્પર્શના ખરેખર કરવા જેવી છે. 19H હસ્તિનાપુરઃ દીલ્હીથી મેરઠ થઈ હસ્તિનાપુર જવાય છે, શ્રી બાહુબલિના પુત્ર સોમયશાના પુત્ર શ્રેયાંસકુમારે ભ૦ શ્રી કષભદેવસ્વામીને 13 મહિનાના ઉપવાસનું પારણું શેરડીરસથી અહિં કરાવેલું. ભ. શ્રી શાંતિનાથ સ્વામી, ભ૦ શ્રી કુંથુનાથ સ્વામી, તથા ભ૦ શ્રી અરનાથ સ્વામી કે જેઓ ચક્રવતી અને તીર્થકર દેવ હતા. તેમના ચાર ચાર એટલે બધાયના થઈને 12 કલ્યાણકે અહીં થયેલાં [નિર્વાણ કલ્યાણક સિવાયનાં ચાર કલ્યા કે ] છે. પાંડવેના સમયમાં પણ આ નગરી પ્રસિદ્ધ હતી. અત્યારે અહિં એક વેઠ મંદિર તથા પાદુકાઓની ડેરી છે, વિશાલ ધર્મશાળા છે. અહિંથી પંજાબની હદ શરૂ થાય છે. આજુ બાજુ પંચતીથી છે. 20H આગ્રાઃ દીલ્હીથી પૂર્વમાં જતાં આગ્રા આવે છે. યમુના નદીના કિનારે આ શહેર વસેલું છે. આ આગ્રામાં જ ચંપાબાઈની છ મહિનાની તપશ્ચર્યા સાંભળી અકબર બાદશાહને પૂ. શ્રી હીરસૂરિજી મ. શ્રીને મલવાનું મન થયું હતું. આગ્રામાં

Page #220
પૂર્વદેશનાં જેનતીર્થો ; : ૨૧છે : રોશનમહેલ્લામાં શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું દેરાસર છે. તેની પ્રતિષ્ઠા શ્રી વિર્જયહીરસૂરિ મ૦ ના વરદહસ્તે વિ. સં. 1939 માં થયેલી છે. આ સિવાય શ્રી સીમંધરસ્વામીનું, શાંતિનાથજીનું આદિ દશ દેરાસરે છે. શહેરથી પાંચ માઈલ દૂર દાદાના બગીચામાં જૈન મંદિર છે. જેનેની વસતિ ઓછી છે. શાહજહાંની બેગમ મુમતાજની કબર રૂપ તેના સ્મરણાર્થે ઉભું કરવામાં આવેલે તાજમહેલ અહિ યમુના કિનારે છે. 21H સૌરીપુરી : આગ્રાથી 46 માઇલપર જંગલમાં શૌરીપુરી તીર્થ આવેલું છે. શ્રી નેમિનાથ ભટ નું એવન તથા જન્મકલ્યાણક અહિં થયેલ છે. ફત્તેપુર સિકીથી 14 માઈલ પર આ તીર્થ આવેલું છે. આજે છે ચોમેર જંગલ છે. અહિ નવીન જિનમંદિરમાં શ્રી નેમિનાથ ભટ ના સુંદર પ્રતિમાજી બિરાજમાન છે. ધર્મશાલા અહિં છે. 22: ૨ત્નપુરીઃ અયોધ્યાથી 14 માઈલ દૂર રત્નપુરી તીર્થ આવેલું છે. શ્રી ધર્મનાથ ભ૦ નાં ચાર કલ્યાણુકેની ભૂમિ છે. દેરાસર તથા ધર્મશાળા છે. મંદિરમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ તથા શ્રી અનંતનાથ ભટ ની મૂર્તિઓ છે. આજુબાજુ પાદુકાઓ છે. બીજી શ્રી રાષભદેવ ભ૦ નું મંદિર છે. જેને જીર્ણોધ્ધાર થયે છે, તેમાં બધા મલી આઠ પ્રતિમાજી છે. પ્રતિમાજી બધા ભવ્ય તથા સંપ્રતિ મહારાજના સમયના છે. - ર૩ : અધ્યાછઃ સમગ્ર ભરતક્ષેત્રની પ્રાચીન રાજધાની અધ્યા છે. આ અવસર્પિણમાં ભ૦ શ્રી ઋષભદેવસ્વામીના રાજ્ય માટે શક ઇંદ્ર આ વિનીતા નગરીની સ્થાપના કરેલી હતી. ભ. શ્રી વૃષભદેવસ્વામીનાં ત્રણ કલ્યાણક તેમજ શ્રી અજિ

Page #221
: 216 : ભારતનાં પ્રસિદ્ધ જૈનતીર્થો : તનાથ ભ૦, શ્રી અભિનંદન સ્વામી તથા શ્રી સુમતિનાથ ભ૦ અને શ્રી અનંતનાથ ભ૦ નાં ચાર કલ્યાણકે બધાં મળી કુલ 19 કલ્યાણ કેની આ તીર્થભૂમિ છે. અધ્યા નગરીમાં ઈવાકુવંશના અનેકાનેક રાજાઓ થઈ ગયા છે, રામચંદ્રજીના પૂર્વ અને શ્રી રામચંદ્રજી પણ આ નગરીના નિવાસી હતા. અહિં કટરા મહેલ્લામાં એક દેરાસર તથા ધર્મશાળા છે. દેરાસરજીને જણધ્ધાર થયે છે, અહિં જૈનનું એકપણ ઘર નથી. હિંદુઓનું પ્રસિધ્ધ યાત્રાધામ આ સ્થલ હેવાથી તેઓનાં મંદિર ઘણા છે. અધ્યાથી સાવથી તીર્થ નજીકમાં છે. આજે આ સ્થાન ઉજજડ છે. ત્રીજા તીર્થકર શ્રી સંભવનાથ ભટ નાં ચાર કલ્યાણકે આ પવિત્ર ભૂમિમાં થયેલાં છે, સાવથિનું સિંદુક વન ઉદ્યાન અહિં હતું, જ્યાં પૂ૦ શ્રી કેશીમહારાજાએ શ્રી ગૌતમસ્વામીજીને પિતાના સંશય પૂછી સમાધાન મેળવ્યું હતું, ક્ષેત્ર અતિ રમણીય છે. પૂર્વ દેશને આ બધે પવિત્રતમ નિસર્ગ રમણીય પ્રદેશ કે જે જેને ઈતિહાસમાં ગૌરવપૂર્વક આલેખાયેલ છે, તે આજે કાળની ગતિને ભેગ બની ભૂતકાળનું ગૌરવ જાળવી રહ્યો છે. જિનાલયે કે પ્રભુ પ્રતિમાજી આદિનાં વંદન-દર્શન તેમજ આ પવિત્ર ક્ષેત્રની સ્પના જ મહત્ત્વની તેમ જ ભ૦ શ્રી તીર્થકર દેના કલ્યાણકેની ભૂમિ હેવાથી વંદનીય છે. આ પ્રદેશની સ્પર્શના આપણા ભક્તિ ભાવનાના તેમજ નિર્મળ પરિ ગામના નિમિત્તરૂપ હોવાથી અવશ્યમેવ જીવનમાં આત્મશ્રેયના અભિલાષીઓએ આ બધાં મહા કલ્યાણકારી તીર્થસ્થાનની યાત્રા કરવા માટે ઉદ્યમવાન રહેવું જોઈએ.

Page #222
SINHJI PRIND BAHAD ING PRES PRESS DALITANA TSAURASHTRA) 732 a 21824-: BIERS Bil. 32-udalon.