Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRti meM jaina-darzana kA avadAna (DaoN. mulakharAja jaina) 'saMskRti' bar3A mohaka tathA AkarSaka zabda hai / isakI vyutpatti 'saMskAra' zabda se hotI hai, jisa kA abhiprAya hai . pariSkRta karanA athavA uttama banAnA / pratyeka deza kI apanI eka saMskRti hotI hai jo vahAM ke jana samudAya kI pariSkRta bhAvanAoM, saMskAroM aura ciMtana kA pratibimba huA karatI hai | bhArata kI bhI apanI eka saMskRti hai jo bhAratIyoM ke saMskAroM, bhAvanAoM, ciMtana aura jIvana mUlyoM kI paricAyikA hai / bhAratIya saMskRti hamAre pUrvajoM kI thAtI hai jo yugoM-yugoM ke anubhUta satyoM kI arjita sampatti hai / bhArata meM vibhinna prakAra kI jAtiyAM, sAdhanAeM, mAnyatAeM aura AcAra paddhatiyAM haiM, phira bhI bhAratIya saMskRti apane mUlabhUta guNoM aura vizeSatAoM ke kAraNa aba bhI jIvita hai / ve mUlabhUta guNa athavA vizeSatAeM haiM - samanvaya-bhAvanA, adhyAtma-sAdhanA aura AtmasaMyama, guNagrahaNa-zIlatA Adi / 'samanvaya-bhAvanA' bhAratIya saMskRti kI mUla bhitti hai | isI guNa ke kAraNa nAnA dharma-sAdhanAoM aura AcAra-niSThAoM ke hote hue bhI isane samasta dharmoM ke lie tyAga aura mokSa ke dvAra khola die / svAmI rAmAnanda prabhRti AcAryoM ne eka ora 'saguNamatavAda' kI pratiSThA kI to dUsarI ora 'nirguNamatavAda' ko bhI prazraya diyaa| yaha guNa isI samanvaya-sAdhanA kA hI pariNAma hai / vAstava meM bhAratIya saMskRti ne 'vyaktigata' dharma sAdhanA ko adhika mahattva diyA hai / yahI kAraNa hai ki vyakti ko yadi kisI vizeSa sAdhanApaddhati se AnandAnubhUti hotI ho to bhAratIya saMskRti use saharSa svIkAra karatI hai / tulasIdAsa bhAratIya saMskRti ke unnAyakoM meM se eka haiM, jinakA 'mAnasa' samanvaya kI virATa ceSTA hai / zaMkarAcArya ke 'advaitavAda' aura rAmAnujAcArya ke viziSTAdvaitavAda' ke madhya jJAna aura bhakti ko lekara dArzanika vaimanasya Arambha ho gayA thaa| eka kevala jJAna ko dUsarA kevala bhakti ko mokSa-mArga mAnatA thA / tulasI ne donoM ko abhinna mAnakara bhava-bhaya-nAzaka svIkAra kiyaa| adhyAtma sAdhanA aura Atma-saMyama ke saMdarbha meM bhAratIya saMskRti ne 'bhautika sukhavAda' ko kabhI varIyatA pradAna nahIM kii| yaha eka Arya-saMskRti hai | tyAga se anuprANita aura tapasyA se poSita bhAratIya saMskRti kA bhavya prAsAda hamAre RSiyoM aura zramaNoM se hI zobhA pA rahA hai / madhya yuga se pUrva siddhoM ne 'mahAsukhavAda' ko apanI sAdhanA kA aMga banA liyA thA | siddha sarahapAda ne yaha ghoSaNA kI thI ki 'khAte-pIte, surata kA ramaNa karate, sundariyoM ke cakra meM ghUmate isa prakAra jo siddhi pAkara paraloka jAtA hai, vahI saMsAra ke mAthe para pA~va rakhakara Age bar3ha jAtA hai / ' parantu yaha saba bhAratIya saMskRti meM na khapa sakA / jaba sikandara ne apane AkramaNa ke samaya mahAna bhAratIya RSi dANDayAyana ko bhaya se athavA pralobhana se apane pakSa meM karane kA prayatna kiyA taba RSi ne uttara diyA ki maiM tumhArI icchA kA krIDA kaMduka nahIM bana sakatA / icchAoM kA zamana aura tyAga hI bhAratIya saMskRti kA amara svara rahA hai| satya kA anveSaNa aura dUsare ke acche guNoM ko grahaNa karane meM bhAratIya saMskRti ne kabhI saMkoca nahIM kiyaa| bhAratIya jyotiSa kA vikAsa yUnAnI jyotiSa ke prabhAva se huA / isI prakAra nATyazAlA, mUrti-kalA para bhI yUnAnI prabhAva milatA hai / yadyapi bhAratIya saMskRti meM zramaNa, yati aura santa loga atyanta tyAga ko mahattva dete haiM parantu samAja-hitameM unhoMne dUsaroM ke acche guNoM ko upAdeya svIkAra kiyA / bhAratIya saMskRti meM jaina darzana kA avadAna - jaina darzana bhAratIya saMskRti ke vizAlatama vRkSa kA hI eka madhuratama phala hai | jaina darzana ne apane cintana meM jo krAnti utpanna kI usane bhAratIya saMskRti para gaharI chApa chor3I hai / yadyapi jaina darzana pravAha se calI A rahI bhAratIya saMskRti kA hI eka srota hai tathApi isa srota kI kucha nijI dhArAeM haiM, jo anya saMskRtiyoM kI nahIM / ahiMsA kI sUkSma vyAkhyA, Izvara kI sRSTi-kartA ke rUpa meM asvIkRti, anekAntavAda Adi aisI hI usakI kucha ciMtana dhArAeM haiM jinakA gaurava jaina zramaNoM kI dIrgha sAdhanA aura anubhUti ke sAtha jur3A huA hai| kiyA vaidika saMskRti meM bhI ahiMsA jaise tattva para vicAra kiyA gayA hai parantu brAhmaNa-saMskRti-pradhAna hone se usameM vaidika yuga ke bAda jisa pazubali kA pracalana ho gayA thA usase jana samAja meM vaiSamya tathA udvignatA utpanna ho gaI thI / yajJoM ko jIvana kI saMskRti mAna liyA gayA thA / Age calakara mahAvIra ne isa saMskRti kA samarthana nahIM kiyA / logoM meM cirakAla se calI A rahI - 'vaidikI hiMsA, hiMsA na bhavati - ke virodha meM vicAra bheda huA / mahAvIra ko isa ke lie aneka avarodhoM kA sAmanA karanA pdd'aa| yajJoM meM pazu-bali ke sthAna para mahAvIra ne ghoSaNA kI ki sabhI jIva jInA cAhate haiM, sukha saba ko anukUla hai, duHkha pratikUla hai, vadha apriya hai ataH kisI bhI prANI ko mata mAro / upaniSad kAla meM Age calakara isa kA prabhAva pdd'aa| 2. bhAratIya saMskRti digdarzana zyAmacandra kapUra / save jIvA vi icchaMti, jIviuM na marijjiuM / tamhA pANavahaM coraM, niggathA vajjayaMtiNaM / / (samaNasutta) khAante, pIvante suraa ramante / ali-ula vahala ho camka karate / / evahi siddhi jAI paraloha / mAthe pAa dei mualoaha / / (siddhasarahapAda-dohAkoza) zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (56) neha taja tana dhana nAra kA, taje kIrti arumAna / jayantasena vIra vahI, karatA jaga kalyANa Maryadri
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoM aura matavAdoM meM kevala jaina darzana hI eka parivartita honA aura dhrauvya kA artha hai - parivartana ke bAvajUda aisA darzana hai jisane Izvara ko sRSTi-niyantA svIkAra nahIM kiyaa| pratyeka vastu kA dravyatva kI dRSTi se zAzvata rahanA / mahAvIra ne yadyapi sAMkhya darzana yaha nahIM mAnatA ki sRSTi kI racanA kisI isI siddhAnta ke AdhAra para (vibhinna apekSAoM kI dRSTi se) bahuta Izvara ne kI hai, isI prakAra yoga darzana nahIM mAnatA ki sRSTi kA se praznoM ke uttara diye haiM / paramANu nitya hai yA anitya ? isa para nirmANa Izvara ne kiyA hai' tathApi prakArAntara rUpa se ye Izvara kI mahAvIra naM uttara diyA ki dravyatva-arthAt, vastu ke mUla guNoM kI kartA ke rUpa meM sattA to svIkAra karate hI haiM / parantu jaina darzana ne apekSA vaha nitya hai aura varNa-paryAya arthAt, bAya svarUpa kI ghoSaNA kI ki sRSTi pravAha to anAdi hai aura jar3a-cetana ke saMsarga dRSTi se anitya hai / isI prakAra jayantI zrAvikA ke prazna aura se svayaM cAlita hai / isa ciMtana ne bhAratIya saMskRti ko nayA mor3a mahAvIra ke uttara anekAMtavAda siddhAnta ke poSaka haiN| diyaa| jaina darzana kI saba se bar3I dena yaha hai ki vastu tattva ko jaina darzana kI bhAratIya saMskRti ko saba se bar3I denA samajho, pakSapAta kahIM nahIM rahegA / Aja ke yuga meM jabaki 'anekAMtavAda' kA siddhAnta hai / 'anekAMtavAda' kisI vastu tattva sAmpradAyikatA, hiMsA aura pakSapAta kA bolabAlA hai - aise yuga meM ko aneka pahaluoM aura apekSAoM se parakhakara usameM se satya kA mahAvIra kI yaha ghoSaNA ki - "mAnavatA ke lie ahiMsA bahuta anveSaNa karane kA eka mAna daNDa hai / 'anekAMtavAda' dArzanika Avazyaka hai parantu dUsaroM ke pakSa ko na samajhakara jo hama mAnasika matavAdoM ke gahana siddhAntI ko apekSA dRSTi se dekhakara una sabhI hiMsA kara rahe haiM yaha adhika hAnikAraka hai / " matoM, sampradAyoM aura meM nihita satyatA ko svIkAra karatA hai / manuSya kA jJAna apUrNa hai rASTroM ke bIca binA dUsaroM ke pakSa ko jAne hama svayaM sAmpradAyika aura aisA koI mArga nahIM hai jisapara calakara eka hI vyakti satya bana rahe haiM / vastu tattva kA anekAMtavAda kI dRSTi se gahana hame pahale jJAna nahIM thA / ataH jaina darzana kI bhAratIya saMskRti ko saba se bar3I dena yaha hai ki - apanI sImita buddhi ko hI carama satya mata samajho parantu samasta dharmoM meM nihita saccAI ko bhI jaano| jAnate haiM vaha ThIka hai, kintu utanA hI ThIka vaha vyakti bhI ho sakatA hai jo hamAre viruddha khar3A hai / yahI jIvanadRSTi anekAMtavAda hameM pradAna karatA hai| dahA anekAMtavAda kA dArzanika AdhAra yaha hai ki pratyeka vastu ananta guNa-paryAya aura dharmoM kA akhaNDa piNDa hai / vastu ko tuma jisa dRSTikoNa se dekha rahe ho, vastu utanI hI nahIM hai / usameM ananta dRSTikoNoM se dekhane kI AvazyakatA hai / jaina darzana pratyeka vastu kA 'utpAdavyaya' aura dhrauvyA kI dRSTi se anveSaNa karatA hai| yahI vastu kA satya hai / utpAda kA artha hai jo vastu pahale se hai vaha anAdi hai / vyaya kA artha hai - pratyeka padArtha kA davvaThayAe sAsae vaNNa pajjavehiM jAva kAsa vajjavehiM / asAsae, se tejaDhe NaM jAva - siyAsAe asAsae / (bhagavatIsUtra, 14/34) madhukara-mauktika NAra pani saMskRti ke cAra adhyAya - rAmadhArIsiMha 'dinakara' / saMskRti ke cAra adhyAya -pR.153 upAdavyaya dhrauvya yuktaM sat - tattvArthasUtra bhagavAn mahAvIra ne apane pravacana meM eka bahuta bar3A satya ujAgara kiyA hai| unhoMne kahA hai- isa saMsAra meM cAroM ora bhaya vyApta hai| sabhI prANI bhayabhIta haiM / bhayabhIta ve isalie hai ki unheM apanI nIti kA jJAna nahIM hai| yadi AtmanIti kA jJAna ho jAe to bhaya avazya hI bhAga jAegA; isalie yadi AtmanIti ko jAnanA hai, to navakAra ke nikaTa jAnA hogA / navakAra AtmanIti kA kalyANakArI jJAna karAyegA / nIti kA Agamana hote hI bhIti bhAga jaaegii| - jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri 'madhukara dasa varSoM taka jaina zikSA niketana borDa paMjAba, ludhiAnA meM zikSApati ke rUpa meM kArya kiyA / AcArya zrI AtmArAma jaina zikSA niketana, ludhiAnA meM lagabhaga dasa varSoM taka mukhyabhrAtA ke rUpa meM kAryarata / tIna kRtiyA~ prakAzita | 'paMjAba ke hiMdI jaina kaviyoM kA sarvAMgINa adhyayana' aura adhyayana zodhakArya para svarNapadaka prApta / zAsakIya mahAvidyAlaya ludhiyANA evaM khAlasA mahAvidyAlaya phagavAr3A meM pAMca varSa taka adhyApana kArya / DaoN. mulakharAja jaina (ema.e., pI.eca.DI.) (57) dilase bhrama nikalA nahIM, sneha gayA ati duur| zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa