Book Title: Bharatiya Ganit ke Andh yuga me Jainacharyo ki Upalabdhiya
Author(s): Parmeshwar Jha
Publisher: Z_Kusumvati_Sadhvi_Abhinandan_Granth_012032.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211543/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 paramezvara jhA. yUnivasiTI prophesara evaM adhyakSa, gaNita vibhAga, bI. esa. esa. kAleja, supaula, sahara bhAratIya gaNita ke aMdha yuga meM jainAcAryoM kI upalabdhiyA~ bhAratIya saMskRti ati prAcIna hai, isakI samRddha vidhiyoM kA vivecana kiyA gayA hai / eka lambI paramparA hai| yahA~ ke prAcInatama upalabdha grantha haiM avadhi ke bAda vakSAlI hastalipi (200 I0 lagaveda (3000 I0 puu0)| tatpazcAt brAhmaNa grantha, bhaga) kI racanA huI, jisase prAcIna bhArata ke aMkaupaniSad, purANa, vAlmIki rAmAyaNa evaM mahA- gaNita evaM bIjagaNita ke vikAsa para pracura mAtrA bhArata jaise anekAneka mahatvapUrNa granthoM kI racanA meM prakAza milatA hai| phira 4vIM zatAbdI ke lagahuI / ina granthoM meM AdhyAtmika siddhAntoM ke sAtha- bhaga saura, poliza, romaka, vAziSTha evaM paitAmahasAtha vaijJAnika tathya bhI bIja rUpa meM pAe jAte haiN| ina pA~ca pramukha siddhAntoM kA nirmANa huaa| 5vIM jyotirvijJAna evaM gaNita kI nIMva bhI dhArmika zatAbdI se 12vIM zatAbdI kA kAla bhAratIya kAryoM ke sampAdana ke lie hI par3I / Rgveda, zata- gaNita kA svarNa yuga hai jisa avadhi meM AryabhaTa patha brAhmaNa, yajurveda, maitrAyaNI evaM taittirIya saMhi- (406 I0), brahmagupta, bhAskara prathama, lalla, zrIdharAtAoM meM grahaNa, vyatIpAta, muhUrta, nakSatra-gaNanA, cArya, mahAvIrAcArya, zrIpati, bhAskarAcArya (1114 aMka-saMjJAoM kI sUcI, vibhinna prakAra ke bhinna, I0) jaise anekAneka pratibhAsampanna gaNitajJoM evaM dvighAtIya samIkaraNa ke sAdhana Adi viSayoM kA bhI jyotirvidoM kA prAdurbhAva huaa| ina vidvAnoM ne samAveza hai| punaH jyotirvijJAna sambandhI svatantra jyotiSa evaM gaNita meM aneka aise maulika evaM / grantha vedAMga jyotiSa (1200 I0pa0) kI racanA vaijJAnika siddhAntoM-satroM kI sthApanA ko jinakA IC huii| tatpazcAt 800-500 I0 pU0 ke kAla meM AviSkAra anya dezoM meM saikar3oM varSoM bAda huaa| baudhAyana, Apastamba, kAtyAyana, maMtrAyaNa Adi 5vIM zatAbdI IsA pUrva se 5vIM zatAbdI IsvI zulva-sUtroM kA nirmANa huA jahA~ vediyoM kI saMra- kI avadhi meM kyA yahA~ gaNita meM koI maulika kArya canA ke krama meM aneka jyAmitIya racanAoM, dvighA- nahIM kiyA jA sakA ? kyA kisI gaNitIya grantha tIya evaM yugapada aniNiti samIkaraNoM ke hala kI kI racanA nahIM kI jA sakI ? bhAratIya gaNita kA OGR90989092009RDS 1. vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya zaMkara bAlakRSNa dIkSita, bhAratIya jyotiSa, lakhanaU, 1963, pR0 1-63 evaM bI. bI. dattA eNDa e. ena. siMha, hisTarI Apha hindU maithamaiTiksa, bhAga 1, bambaI, 1962, pR. 6 evaM 185 2 draSTavya bI. bI. dattA, di sAinsa Apha dI zulva, kalakattA, 1632 evaM satya prakAza tathA uSA jyotiSmatI, di zulba sUtrAja, ilAhAbAda, 1976 366 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JAMEducation International Yor Private & Personal Use Only www.jainerary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CRE svarNa yuga kyA ekabAragI A gayA ? Adi prazna svAbhAvika rUpa se uThate haiM / aise praznoM ke samIcIna uttara ke lie hameM isa kAla kI racanAoM kA avalokana karanA hogA / isa avadhi meM racita piMgala ke chanda sUtra (200 I0 pU0 ), bauddha sAhitya lalita vistara ( prathama zatAbdI I0 pU0 ) Adi raca nAoM meM bIjagaNitIya siddhAntoM kA samAveza hai tathA bar3I-bar3I saMkhyAoM ( yathA lallakSaNa = 1053 kI carcA hai, para jina granthoM meM gaNitIya sAmagrI pracura mAtrA meM milatI hai ve haiM jaina Agama grantha / ye grantha bhAratIya gaNita kI zrRMkhalA kI TUTI huI kar3I ko jor3ane kA kArya karate haiM / ataH ina granthoM meM upalabdha gaNitIya siddhAntoM kA adhyayana evaM saMkalana ati Avazyaka hai / isa bIca kucha vidvAnoM kA dhyAna isa ora AkRSTa huA hai / ema0 raMgA cArya, bI0 bI0 dattA, hIrAlAla jaina, nemicandra zAstrI, e0 ena0 siMha, TI0 e0 sarasvatI, mukuTa bihArI agravAla, lakSmIcanda jaina, anupama jaina jaise vidvAnoM ne isa dizA meM zlAghanIya prayAsa kiye haiM jisase bahuta sAre tathyoM kA rahasyodghATana ho sakA hai / gaNita anavarata rUpa se jaina muniyoM ke cintana evaM manana kA viSaya rahA hai / saMkhyAna ( aMka ora jyotiSa) unakI jJAna-sAdhanA kA abhinna aMga hai / zikSA ke caudaha Avazyaka aMgoM meM ise pramukha sthAna diyA gayA hai tathA bahattara vijJAnoM evaM kalAoM meM aMkagaNita ko sarvAdhika mahatvapUrNa mAnA gayA hai / " itanA hI nahIM, sampUrNa jaina vAG maya ko cAra anu 370 yogoM (samUhoM meM vibhAjita kiyA gayA hai jinameM eka karaNAnuyoga hai, jise gaNitAnuyoga bhI kahA jAtA hai | gaNitIya sAdhanoM dvArA sRSTi- saMracanA ko spaSTa karanA tathA karma siddhAnta kI vyAkhyA karanA jainAcAryoM kA pramukha dRSTikoNa hai / isalie mAtra karaNAnuyoga kA hI nahIM apitu dravyAnuyoga ke granthoM kA bhI adhyayana gaNita ke paripakva jJAna ke binA sambhava nahIM hai / jaina gaNitajJa mahAvIrAcArya ne gaNita kI mahattA batalAte hue kahA hai Jaination International laukika vaidike vApi tathA sAmAyike'pi yaH / vyApArastatra sarvatra saMkhyAnamupayujyate || arthAt --- sAMsArika, vaidika tathA dhArmika Adi sabhI kAryoM meM gaNita upayogI hai / yahI kAraNa hai, ki jaina Agama granthoM meM gaNitIya tattva pratyakSa evaM parokSa rUpa meM pracura mAtrA meM vidyamAna hai / sAtha hI jainAcAryoM evaM vidvAnoM ne ziSyoM kI suvidhA hetu aneka gaNitIya evaM jyotiSa sambandhI svatantra granthoM kI racanA bhI kI jinameM kucha to upalabdha haiM aura kucha kAlakrama se naSTa ho cuke haiM / sUrya-prajJapti, candra prajJapti evaM jambUdvIpa pajJapti prAcIna jaina jyotiSa ke prAmANika grantha mAne jAte haiM, jinakI racanA kA samaya lagabhaga 500 I0 pU0 samajhA jAtA hai / prAkRta bhASA meM racita ina granthoM 1 bI. bI. dattA eNDa e. ena. siMha, saMdarbha- 1, pR0 11 tathA e. ke. bAga, bAInomiyala thyorama ina eMsieMTa iMDiyA, iMDiyana janarala Apha hisTarI Apha sAinsa, aMka 1, 1666, pR. 68-73 2 dRSTavya je. sI. jaina, lAIpha ina eMsieMTa iMDiyA eja DepikTeDa ina dI jaina kenansa, bambaI, 1947 pR. 178 evaM bI. bI. dattA eNDa e. ena. siMha, sandarbha -1, pR. 6 3 lakSmIcanda jaina (saM.), gaNita-sAra-saMgraha, solApura, 1963, saMjJAdhikAraH zloka 6, pR. 2 4 draSTavya paramezvara jhA, jainAcAryoM kI gaNitIya evaM jyotiSa sambandhI kRtiyA~ eka sarvekSaNa, tulasI prajJA, khaNDa-12, aMka - 3, 1986, lADanUM, pR. 31 atirikta jyotiSkaraMDaka evaM garga saMhitA ke nAma bhI isa sUcI meM jor3e jAte haiM / ina granthoM meM jyotiSa gaNitIya vicAradhArA dRSTigocara hotI hai / sUrya - prajJapti meM to pAI (ga) ke do mAna - 3 evaM paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha rivate & Personal Use Only www.jaineribynorg Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kI bhI carcA hai / punaH jainadharma ke prasiddha evaM aMtima zrutakevalI bhadrabAhu ( 318 I0 pU0 ) ke do jyotiSa granthoM - sUrya - prajJapti para TIkA evaM bhadrabAhusaMhitA kA ullekha milatA hai / " ThANAMga, praznavyAkaraNAMga, samavAyAMga, sUyagaDAMga Adi dvAdazAMga sAhitya (400-1000 I0 pU0 ) meM nau graha, nakSatra, rAzi, dakSiNAyana evaM uttarAyaNa, sUryacandra grahaNa Adi tathyoM kA vivecana hai / " jaina dharma ke mahatvapUrNa grantha sthAnAMga sUtra ( 325 I0 pU0 ) ke nimnalikhita zloka meM gaNita ke daza viSayoM kI carcA hai 'parikamma vabahAro rajju rAsI kalA savaNNeya / jAvantAvati vaggo ghaNo tataH vaggAvaggo vikappo va // arthAt parikarma (mUlabhUta prakriyAe~), vyavahAra ( vibhinna viSaya), rajju ( vizva mApa kI ikAI, jyAmiti), rAzi (samuccaya, trairAzika ), kalAsavarNa ( bhinna sambandhI kalana ), yAvata tAvata ( sarala samIkaraNa), varga (varga samIkaraNa ), ghana (ghana samIkaraNa ) varga varga (dvivarga samIkaraNa) evaM vikalpa (krama cayasaMcaya) - gaNita ke ye daza viSaya haiM jinakA prayoga vizeSa rUpa se karma - siddhAnta kI sthApanA ke lie kiyA jAtA hai / isase isa tathya kI bhI puSTi hotI hai ki tatkAlIna jainAcAryoM ko gaNita ke ina viSayoM kA samucita jJAna ho gayA thaa| ina viSayoM kA vizada vivecana-vizleSaNa mahAvIrAcArya ( 850 I0) ne apane grantha gaNita - sAra-saMgraha meM kiyA hai / uttarAdhyayana evaM bhagavatI sUtra ( 300 I0 pU0 ) meM varga, ghana, saMcaya Adi aneka mahattvapUrNa gaNitIya viSayoM kI carcA hai / bhagavatI sUtra ( sUtra 314 ) meM eka saMyoga, dvik saMyoga, (trika saMyoga Adi zabdoM kA prayoga pAyA jAtA hai jisase saMcaya - siddhAnta kI jAnakArI milatI haiM / sAtha hI sUtra 726-27 meM vibhinna jyAmitIya AkRtiyoM-rekhA, varga, ghana, Ayata, tribhuja, vRtta evaM gola kI banAvaTa ke lie kama se kama kitane binduoM kI AvazyakatA hotI hai - isakI vyAkhyA kI gayI 14 jaina dhArmika grantha ke eka pramukha granthakAra umAsvAti (athavA umAsvAmI) ne ( 150 I0 pU0 ) meM tattvArthAdhigama-sUtrabhASya nAmaka eka vizAla grantha kA praNayana kiyA jisameM sampUrNa jaina vAGmaya ko sAra rUpa meM saMkalita kiyA gayA hai / isameM sthAnamAna -sUcI, bhinnoM kA apavartana, guNA-bhAga kI vidhiyA~, vRtta ke kSetra phala, paridhi, jIvA, cApa kI U~cAI evaM vyAsa sambandhI sUtra Adi aneka gaNitIya siddhAnta nihita haiM / ve svayaM gaNitajJa the athavA nahIM, yaha nizcita rUpa se jJAta nahIM hotA, para itanI bAta nizcita hai ki unake samaya meM koI gaNitIya grantha avazya upalabdha rahA hogA jisase unhoMne apanI racanA meM kucha gaNitIya sUtra uddhata kie| isake atirikta ne jambUdvIpa samAsa nAmaka eka jyotiSa-grantha ke bhI racayitA mAne jAte haiM / jaina Agamika sAhitya anuyogadvAra sUtra ( prathama zatAbdI I0 pU0 ) meM bhI prathama varga, dvitIya varga Adi kA prayoga pAyA jAtA hai jisase yaha jJAta hotA hai ki prathama zatAbdI I0 pU0 meM jainAcAryoM ko ghAtAMkoM ke niyamoM kA jJAna ho gayA thA / sAtha 1 agaracanda nAhaTA, AcArya bhadrabAhu aura haribhadra kI ajJAta racanAe~, jaina vidyA kA sAMskRtika avadAna, curU, 1976, pR. 107-8 2 nemicandra zAstrI, bhAratIya jyotiSa, dillI, 1670, pR. 54-77 3 sthAnAMga sUtra 743 4 vizeSa vivaraNa hetu draSTavya uttarAdhyayana, ahamadAbAda, 1632 evaM bhagavatI sUtra ( abhayadeva sUrI kI TIkA sahita ) sUrata, 1616 5. bI. bI. dattA, di jaina skUla Apha maithamaiTiksa, buleTina, kalakattA maithamaiTikala sosAITI, kalakattA, khaMDa 21, aMka 2, 1626, pR. 126 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 371 www.jaineffbrary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA hI isa grantha meM sthAnoM ke nAma meM 'koTi-koTi' taka Aropita karane kI eka anokhI rIti kA vizleSaNa SI kI carcA hai jisase yaha pramANita hotA hai ki usa hai jise vargita saMvargita kI saMjJA dI gayI hai / anaMta samaya taka saMkhyAoM kI dazamalava paddhati kI jAna- zabda ko paribhASita kara usake bhedoM-prabhedoM kA kArI ho gayI thii| jainAcAryoM kI paramparA meM nirdhAraNa kiyA gayA hai tathA 11 prakAra ke anantoM kA sthAna pAne vAle AcArya kundakunda (52 I0 pU0 se ullekha kiyA gayA hai / vibhinna prakAra ke parimita, 44 I0 taka) ne aneka granthoM kI racanA kI jinameM aparimita evaM ekala samuccayoM ke udAharaNa bhI samaya-sAra, pravacana-sAra, niyama-sAra, paMcAstikAya upalabdha haiN| sAtha hI pAI (ga) kA mAna 355/113 // sAra evaM aSTa pAhuDa Adi pramukha haiM / paMcAstikAya svIkAra kiyA gayA hai jise cInI mAna kahA jAtA sAra meM samaya evaM nimiSa kI paribhASA dI gayI hai. para aisA anumAna hai ki cIna meM prayoga hone se hai, eka saMkhya, asaMkhya, ananta Adi kA prayoga pUrva hI jainAcAryoM ne isakA prayoga kiyA hai| kiyA gayA hai / pravacana-sAra meM to prAyikatA kA AdhyAtmika saMta evaM jaina dArzanika vidvAna | mUla siddhAnta bhI nihita hai jisake AviSkAra evaM yativaSabha ne prAkRta bhASa meM lokAnuyoga kA sarvAvikAsa kA zreya geliliyo, pharameTe, pAskala, bara- dhika prAcIna evaM mahatvapUrNa upalabdha grantha tiloyanaulI Adi pAzcAtya gaNitajJoM ko diyA jAtA paNNattI (triloka-prajJapti) kI racanA kii| sAtha hI unhoMne kasAyapAhuDa para cUNi sUtroM kI TIkA kI do pramakha racanAoM A0 Arya bhI likhii| kacha vidvAnoM ke matAnusAra ve AryabhaTa ra mukha evaM A0 nAgahasti dvArA racita kaSAyaprAbhUta (406 I0) ke samakAlIna athavA samIparvI the, para (kasAya pAhuDa) evaM A0 puSpadaMta evaM bhUtavalI nemicanda zAstrI ne paryApta pramANoM ke AdhAra para dvArA racita SaT khaMDAgama (prathama athavA dvitIya unakA samaya 176 I0 ke Asa-pAsa nirdhArita kiyA zatAbdI) meM bhI gaNitIya sAmagrI kI bahulatA hai| hai| jo bhI ho, itanA nizcita hai, ki jaina sAhitya SaT khaMDAgama para vIrasenAcArya (9 vIM zatAbdI) ke antargata tiloyapaNNattI kA viziSTa sthAna hai| dvArA likhI gayI dhavalA nAma kI eka mahatvapUrNa nau mahAdhikAroM meM vibhakta yaha eka vizAla grantha hai TIkA meM prAkRta meM racita aneka granthoM ke gaNitIya jisameM aneka prAcIna granthoM ke ullekha evaM uddharaNa uddhaharaNa pAe jAte haiM / AThoM parikarmoM-saMkalana prApta hote haiM / isameM vizva racanA ke karma-siddhAnta vyakalana, guNana, bhAga, varga, vargamUla, ghana evaM dhana- evaM adhyAtma-siddhAnta kA vizeSa vivecana to hai mUla, bhinnoM, vitata bhinnoM, ghAtAMka evaM laghugaNaka hI, sAtha hI aneka gaNitIya siddhAntoM kA bhI ke niyamoM, vibhinna prakAra ke samuccayoM para saMkri- vizleSaNa hai| kAla-mApa evaM loka mApa batAne yAoM Adi gaNitIya viSayoM kA vistRta rUpa se hetu vizAla saMkhyAoM evaM ikAiyoM ko paribhASita vivecana kiyA gayA hai| dIrgha saMkhyAoM ko vyakta kiyA gayA hai jahA~ kAla kI sUkSmatama ikAI samaya karane kI prakriyA meM saMkhyA para svasaMkhyA kA varga hai tathA sabase bar3I saMkhyAta ikAI acalAtma hai / 1 eca. Ara. kapADiyA (saM.). gaNita tilaka, barodA, 1937, inTro., pR. 22 2 anupama jaina, A. kundakunda ke sAhitya meM vidyamAna gaNitIya tatva, arhat vacana indaura, aMka 1,1988, pR. 47-52 3 lakSmIcanda jaina, besika maithamaiTiksa, bhAga-1, jayapura, 1982, pR. 28-34 tathA e. ena. siMha, hisTarI Aphana maithamaiTiksa ina iNDiyA phoma jaina soseMja, jaina eMTikvari, ArA, khaMDa 15, 1646, pa.46-53 evaM anupama jaina, dAzanika gaNitajJa A0 vIrasena, arhata vacana, aMka 2, indaura, 1988, 5.25-37 372 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa | COMSRO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Location International Sor Bivate & Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisakA mAna (84)31x (10) varSa hai / saMkhyAta, jaTila grantha vidyamAna thaa| AcArya nemicandra asaMkhyAta evaM ananta ke vibhinna prakAroM evaM unake siddhAnta cakravartI (10vIM zatI) kRta trilokasAra pArasparika sambandhoM ko sthApita kiyA gayA hai| meM bhI 'vRhattadhArA' nAmaka dhArAoM se sambandhita aneka prakAra kI AkRtiyoM ke kSetraphala, vRttAkAra eka prAcIna jaina grantha kI carcA hai jo usa samaya AkRti kI paridhi, vRtta khaNDa kA kSetraphala, vANa, taka upalabdha thA, para aba anupalaba hai| itanA jIvA evaM cApakarNa ke mAna tathA vividha AkAroM hI nahIM, bhAskara prathama (7vIM zatAbdo) kRta Aryake sAMdroM ke ghanaphala nikAlane kI cheda vidhi kA bhaTIya-bhASya meM bhI pA~ca prAkRta gAthAe~ milatI haiM vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai / samAntara evaM jo aMkagaNita sambandhI kisI prAcIna prAkRta graMtha guNottara zreNiyoM se sambandhita sUtroM ke sAtha-sAtha se uddha ta haiM / sambhavataH vaha kisI jainAcArya kI hI tatsambandhI udAharaNa bhI die gae haiN| sAtha hI kRti hoNgii| bhAskara prathama kI racanA se yaha bhI pAI (ga) kA jaina paramparAnusAra sthUla mAna 3 aura jJAta hotA hai ki maskari, pUraNa, mRdgala, pUtana sUkSma mAna / 10 svIkAra kiyA gayA hai| sabase Adi gaNitajJoM ne ATha vyavahAroM meM se pratyeka para bar3I vizeSatA yaha hai ki vividha gaNitIya prakriyAoM svatantra grantha kI racanA kI thii| sambhAvanA hai, ko saMketoM ke mAdhyama se vyakta kiyA gayA hai / ki inameM se kucha prAcIna jainAcArya hI hoN| isa ina Agama graMthoM meM gaNitIya siddhAntoM ke ati- taraha gaNita sambandhI aneka prAcIna jaina granthoM ke rikta kucha prAcIna graMthoM kI aisI gAthAoM ko bhI sambandha meM yatra-tatra sUcanA milatI hai, para duHkha hai uddha ta kiyA gayA hai jo gaNita kI vibhinna zAkhAoM ki ve sabhI abhI upalabdha nahIM haiN| A se sambandhita haiM / dhavalA TIkA meM to kucha aise granthoM uparokta sUcanAoM se spaSTa hai ki 5vIM | kA nAmollekha bhI hai-aggayaNiya, diThivAda, zatAbdI I. pU. se 5vIM zatAbdI isvo taka kI avadhi parikamma, loyaviNicchaya, lokavibhAga, logAiNi meM racita pramukha jaina Agama granthoM meM gaNita kI Adi / dhavalA meM hI 'pariyamma-sUta'-prAkRta vibhinna zAkhAoM se sambandhita mahatvapUrNa siddhAntoM gadyamaya grantha kI carcA hai jisase kaI gAthAe~ uddha ta kA pratipAdana evaM anekoM sUtroM kA upayoga kiyA kI gaI haiN| ina uddharaNoM se spaSTa hai ki yaha grantha gayA hai / isase isa tathya kI puSTi hotI hai ki ina gaNita evaM karaNAnuyoga se sambandhita hai| AcArya gaNitIya siddhAntoM kA jJAna yahA~ ke logoM ko yativRSabha ne eka karaNa-sUtra nAmaka grantha kA ullekha bahuta pUrva meM hI ho gayA thaa| sAtha hI ina granthoM kiyA hai / isI taraha 'karaNa bhAvanA' nAmaka eka se isakA bhI AbhAsa milatA hai ki Alocya aura jaina graMtha kI carcA hai| vIrasenAcArya (havI avadhi meM gaNita ke svatantra grantha bhI bhArata meM zatI) kI siddhabhUpaddhati para likhI TIkA se jJAta likhe jA cuke the jo prAyaH vartamAna samaya meM anupahotA hai ki unake samaya taka kSetragaNitaviSayaka koI labdha haiM / isa taraha bhAratIya gaNita ke aMdha gayu meM 1 lakSmIcanda jaina, vahI, pR. 21-27 evaM anupama jaina, dArzanika gaNitajJa A0 yativRSabha, vahI, pR0 17-24 2 lakSmIcanda jaina, saMdarbha-5, pa.ha 3 anupama jaina evaM surezacandra agravAla, jaina gaNitIya sAhitya, arhata vacana, indaura, aMka 1, 1988, pR. 31 4 vahI, pR. 24-25 5 vahI, pR. 24 6 vahI, pR. 28-26 evaM kR. zaM. zuklA (saM.) AryabhaTIya-bhASya, dillI, 1976, pR.56 (iMTroDakzana) 7 kR. zaM. zuklA, vahI, pR. 7 evaM 67 evaM TI0 e0 sarasvatI, jyomeTrI ina eMsieMTa eNDa meDiyevala iNDiyA, dillI, 1976, pR0 66 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 373 va - - 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jallication Internationale FS Private & Personal use only www.jainelisseny.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S bhI yahA~ gaNita kA vikAsa hotA rahA jisameM graMthoM kA vaijJAnika rUpa se adhyayana-manana ho / tabho ! jainAcAryoM kA amUlya yogadAna rhaa| AvazyakatA hama jainAcAryoM kI gaNitIya upalabdhiyoM kA sahIisa bAta kI hai ki zodhakartAoM evaM adhyetAoM kA sahI mUlyAMkana kara sakeMge tathA vizva ke samakSa dhyAna isa ora AkRSTa ho, vibhinna graMthAgAroM meM gaNita ke vikAsa meM bhAratIya avadAna kA sahI upalabdha pAMDulipiyoM kA anveSaNa ho evaM bace hue citra prastuta karane meM sakSama ho skeNge| (zeSa pRSTha 368 kA) upasaMhAra tathA kartavya-nirdeza to stotra ke atirikta racanA karake bhI apane vastutaH aise stotroM kI paramparA ativistRta kartavya kI itizrI mAna lete haiM kintu sAdhujIvana 12 hai / jisa prakAra saMskRta alaGkAra zAstroM meM citrA- ko svIkAra kie hue munigaNoM kI to ekamAtra laGkAroM kI kramazaH upekSA kI gaI usI prakAra vRtti hotI hai 'prabhu kRpA-prApti' / ataH ve yadi kavi jainAcAryoM dvArA nirmita 'citrakAvyAtmaka stotroM' hote haiM to apanI vANI ko stuti-racanA dvArA hI kI bhI paryApta upekSA haI hai| eka kAla aisA sArthaka karate haiM / ramaNIyatA ke rUpa ko sAkAra | avazya rahA hogA, jisa samaya pratyeka stotrakAra, banAne ke lie nae-nae AyAmoM ko apanAte haiM ! bhakti, darzana aura vinaya ke sAtha hI stotroM meM tathA praur3ha-pANDitya ke nikaSabhUta citrAlaGkAra-pUrNa zabda-vinyAsa kI isa mahanIya zailI kA anusaraNa stutiyoM kI abhinava sRSTi karate haiN| kie binA apanI kRti ko pUrNa nahIM mAnane kA ataH vidvajjanoM se hamArA yahI nivedana hai kiAdI ho gayA hogA ! aba na to vaise vidvAna sAdhu- sarvAGga madulA'pi yAtra yamaka zleSAdibhiH sandhiSu, gaNa hI dikhAI dete haiM aura na vaise rcnaakaar| prauDhatvena dadhAti yat samucitaM kAThinyamApAtataH / sAralya ke moha meM par3akara vaisI praur3ha racanA karanA doSAya na manyatAM badhajanAM! Aste tadAvazyaka, heya mAnA jA rahA hai, yaha durbhAgya kI bAta hai| lAvaNyena sahaiva saGa ghaTanamapyaGageSu kAvyazriyaH / / __ jaina-bhANDAgAroM meM aise aneka grantha aura gairvANyAzcirarakSaNAya manasA baddhAdarA dhIthanA-- prakIrNa patra par3e hue haiM, jinameM aisI viziSTa staktvA mohamavAptapustakadhana saMrakSyatAM yatnataH / stutiyA~ likhI huI surakSita haiM / kavitva kA prathama tasmin mA'stu matiH kadAsi virasA kliSTatvadRSTayA vRthA, unmIlana stuti se hI hotA hai / sAMsArika prANI kliSTa-grAvahRdo na ki satimitA gaGa gA jagatpAvanI / / brajamohana bir3alA zodha kendra, ujjaina (ma. pra.) 374 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 0 Earrivate & Personal use only...... .