Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya dArzanika cintana meM upasthita sAmAjika sandarbhoM ko samajhane ke lie sarvaprathama hameM yaha jAna lenA cAhie ki kevala kucha dArzanika prasthAna hI sampUrNa bhAratIya prajJA evaM bhAratIya cintana kA pratinidhitva nahIM karate haiM, ina dArzanika prasthAnoM se haTakara bhI bhArata meM dArzanika cintana huA hai aura usameM anekAneka sandarbha upasthita haiN| dUsare yaha ki bhAratIya darzana mAtra bauddhika evaM saiddhAntika hI nahIM hai, vaha anumUlyAtmaka evaM vyAvahArika bhI hai; koI bhI bhAratIya darzana aisA nahIM hai jo mAtra tattvamImAMsIya ( Metaphysical) evaM jJAna mImAMsIya (Epistomological) cintana se hI santoSa dhAraNa kara letA ho| usameM jJAna jJAna ke lie nahIM, apitu jIvana ke saphala saMcAlana ke lie hai / usakA mUla duHkha kI samasyA meM hai / duHkha aura duHkha - mukti yahI bhAratIya darzana kA 'atha' aura 'iti' hai| yadyapi tattva mImAMsA pratyeka bhAratIya dArzanika prasthAna ke mahatvapUrNa aMga rahe haiM kintu ve samyak jIvanadRSTi ke nirmANa aura sAmAjika vyavahAra kI zuddhi ke lie haiN| bhAratIya cintana meM darzana kI dharma aura nIti se aviyojyatA usake sAmAjika sandarbha ko aura spaSTa kara detI hai| yahA~ darzana jAnane kI nahIM, apitu jIne kI vastu rahA hai; vaha jJAna (bauddhika jJAna) nahIM, anubhUti hai aura isIlie vaha philAsaphI nahIM, darzana hai, jIvana jIne kA eka samyak dRSTikoNa hai| bhAratIya darzana meM sAmAjika cetanA yadyapi hamArA durbhAgya to yaha rahA ki madhya yuga meM darzana sAdhakoM aura RSi-muniyoM ke hAthoM se nikalakara tathAkathita buddhijIviyoM ke hAthoM meM calA gayA / phalataH usameM tArkika pakSa pradhAna tathA anubhUtipUraka sAdhanA pakSa evaM AcAra-pakSa gauNa ho gayA aura hamArI jIvana-zailI se usakA riztA dhIre-dhIre TUTatA gayA / sAmAjika cetanA ke vikAsa kI dRSTi se bhAratIya cintana ko hama tIna bhAgoM meM bA~Ta sakate haiM 1- vaidika yuga, 2 aupaniSadika yuga evaM jaina-bauddha -- 3 yuga vaidika yuga meM janamAnasa meM sAmAjika cetanA ko jAgrata karane kA prayatna kiyA gayA, jabaki aupaniSadika yuga meM sAmAjika cetanA ke lie dArzanika AdhAra kA prastutikaraNa kiyA gayA aura jaina-bauddha yuga meM sAmAjika sambandhoM ke zuddhikaraNa para bala diyA gyaa| bhAratIya cintana kI pravartaka vaidika dhArA meM sAmAjikatA kA tatva usake prArambhika kAla se hI upasthita hai| vedoM meM sAmAjika jIvana kI saMkalpanA ke vyApaka sandarbha haiN| vaidika RSi saphala evaM sahayogapUrNa sAmAjika jIvana ke lie ambardhanA karate hue kahatA hai ki 'saMgacchadhvaM saMvadadhvaMsaM vo manAMsi jAnatAm (Rgveda 10 / 191 / 2) tuma milakara calo, milakara bolo, tumhAre mana sAtha-sAtha vicAra kareM arthAt tumhAre samAnamastu vaH jIvana vyavahAra meM sahayoga, tumhArI vANI meM samasvaratA aura tumhAre vicAroM meM samAnatA ho| Age punaH vaha kahatA hai samAno mantraH samitiH samAnI, samAnaM manaH sahacittameSAm / samAnI va AkUtiH samAnA hRdayAnI vaH / / vo mano yathA suhAsati / / (Rgveda 10/199 / 3-4) Apa sabake nirNaya samAna hoM, Apa sabakI sabhA bhI sabake lie samAna ho, arthAt sabake prati samAna vyavahAra kreN| ApakA mana bhI samAna ho aura ApakI citta vRti bhI samAna ho, Apake saMkalpa eka hoM, Apake hRdaya eka hoM, ApakA mana bhI eka rUpa ho tAki Apa milajula kara acchI taraha se kArya kara sakeM / sambhavataH sAmAjikajIvana evaM samAja niSThA ke pariprekSya meM vaidika yuga ke bhAratIya cintaka ke ye mahattvapUrNa udgAra haiN| vaidika RSiyoM kA 'kRNvato vizvamAryam' ke rUpa meM eka susabhya evaM susaMskRta mAnava samAja kI racanA kA mizana tabhI saphala ho sakatA thA jabaki ve jana-jana meM samAja-niSThA ke bIja kA vapana karate / sahayogapUrNa jIvana zailI unakA mUla maMtavya thA / pratyeka avasara para zAMti pATha ke mAdhyama se ve jana-jana meM sAmAjika cetanA ke vikAsa kA prayAsa karate the / ve apane zAMti pATha meM kahate the - OM sahanAvavatu sahanobhunaktu sahavIyaM karavAvahe, tejasvinAvadhItamastu mA - vidviSAvahe / (taittirIya AraNyaka, 8/2) hama saba sAtha-sAtha rakSita hoM, sAtha-sAtha poSita hoM, sAthasAtha sAmarthya ko prApta hoM, hamArA adhyayana tejasvI hoM, hama Apasa meM vidveSa na kreN| vaidika samAja darzana kA Adarza thA 'zata hastaH samAhara, sahastrahasta sIkara saikar3oM hAthoM se ikaTThA karo aura hajAra hAthoM se bA~To / kintu yaha bA~Tane kI bAta dayA yA kRpA nahIM hai apitu sAmAjika dAyitva kA bodha hai| kyoMki bhAratIya cintana meM dAna ke lie saMvibhAga zabda kA prayoga hotA rahA hai, isameM sama vitaraNa yA sAmAjika dAyitva kA bodha hI pramukha hai, kRpA, dayA, karuNA ye saba gauNa haiN| AcArya zaMkara ne dAna kI vyAkhyA kI hai 'dAnaM saMvibhAgam' / jaina darzana meM to atithi saMvibhAga ke rUpa meM eka svatantra vrata kI vyavasthA kI gaI hai| vaidika RSiyoM kA niSkarSa thA ki jo akelA khAtA hai vaha pApI hai (kevalAgho bhavati kevalAdI) / jaina darzanika bhI kahate the 'asaMvibhAgI na hu tassa mokkho' jo sama-vibhAgI nahIM hai usakI mukti nahIM hogI / isa prakAra hama vaidika yuga meM sahayoga evaM sahajIvana kA saMkalpa upasthita pAte haiN| kintu usake lie dArzanika AdhAra kA prastutikaraNa aupaniSadika cintana meM hI huA hai| aupaniSadika RSi 'ekastathA sarvabhUtAntarAtmA' 'sarvaM khalvidaM brahma' tathA 'IzAvAsyamidaM sarvam' ke rUpa meM ekatva kI anubhUti karane lgaa| aupaniSadika cintana meM .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana meM sAmAjika cetanA vaiyaktikatA se Upara uThakara sAmAjika ekatA ke lie abheda-niSThA kA sarvotkRSTa tAtvika AdhAra prastuta kiyA gyaa| isa prakAra jahA~ vedoM kI samAja-niSThA barhimukhI thI, vahIM upaniSadoM meM Akara arntamukhI ho gyii| bhAratIya darzana meM yaha abheda-niSThA hI sAmAjika ekatva kI cetanA evaM sAmAjika samatA kA AdhAra banI hai| IzAvAsyopaniSad kA RSi kahatA thA yastu sarvANi bhUtAnyAtmanyevAnupazyati / sarvabhUteSu cAtmAnaM tato na vijugupsate / / jo sabhI prANiyoM ko apane meM aura apane ko sabhI prANiyoM meM dekhatA hai vaha apanI isa ekAtmA kI anubhUti ke kAraNa kisI se ghRNA nahIM karatA hai / sAmAjika jIvana ke vikAsa kA AdhAra ekAtmA kI anubhUti hai aura jaba ekAtmA kI dRSTi kA vikAsa ho jAtA hai to ghRNA aura vidveSa ke tattva svataH samApta ho jAte haiN| isa prakAra jahA~ eka ora aupaniSadika RSiyoM ne ekAtmA kI cetanA ko jAgrata kara sAmAjika jIvana ke vinAzaka ghRNA evaM vidveSa ke tattvoM ko samApta karane kA prayAsa kiyA, vahIM dUsarI ora unhoMne sampatti ke vaiyaktika adhikAra kA nirasana kara IzvarIya sampadA arthAt sAmUhika sampadA kA vicAra bhI prastuta kiyaa| IzAvAsyopaniSad ke prArambha meM hI RSi kahatA hai : IzAvAsyamidaM sarvaM yatkiJci jagatyAM jagat / tena tyaktena bhuMjIthAH mA gRddha kasyasviddhanam / / - IzA0, 1/1 arthAt isa jaga meM jo kucha bhI hai vaha sabhI IzvarIya hai aisA kucha bhI nahIM hai, jise vaiyaktika kahA jA sake / isa prakAra zloka ke pUrvArddha meM vaiyaktika adhikAra kA nirasana karake samaSTi ko pradhAnatA dI gaI hai| zloka ke uttarArddha meM vyakti ke upabhoga evaM saMgraha ke adhikAra ko maryAdita karate hue kahA gayA ki prakRti kI jo bhI upalabdhiyA~ haiM unameM dUsaroM (arthAt samAja ke dUsare sadasyoM) kA bhI bhAga hai| ataH unake bhAga ko chor3akara hI unakA upayoga karo, saMgraha yA lAlaca mata karo kyoMki sampatti kisI eka kI nahIM hai| sambhavataH sAmAjikatA kI cetanA ke vikAsa ke lie isase adhika mahattvapUrNa dUsarA kathana nahIM ho sakatA thA / yahI kAraNa thA ki gAMdhI jI ne isa zloka ke sandarbha meM kahA thA ki yadi bhAratIya saMskRti kA sabhI kucha naSTa ho jAye kintu yaha zloka banA rahe to yaha akelA hI usakI abhivyakti meM samartha hai / tena tyaktena bhuMjIthA: meM samagra sAmAjika cetanA kendrita dikhAI detI hai| yadi hama upaniSadoM ke pazcAt mahAbhArata aura usake hI eka aMza gItA kI ora Ate haiM to yahA~ bhI hameM sAmAjika cetanA kA spaSTa darzana hotA hai| mahAbhArata to itanA vyApaka grantha hai ki usameM upasthita samAja - darzana para eka svatantra mahAnibandha likhA jA sakatA hai / sarvaprathama mahAbhArata meM aura usake pazcAt AcArya zAntideva ke bodhicaryAvatAra meM hameM samAja kI AMgika saMkalpanA kA vaha siddhAnta parilakSita hotA hai, jisa para pAzcAtya cintana meM sarvAdhika bala diyA gayA hai| AcArya zAntideva likhate haiM 'kAyasyAvayavatvena yathAbhISTA karAdayaH / jagato 'vayavatvena tathA kasmAnna dehinaH / / ' (bodhicaryAvatAra, 8 / 114) 527 jisa prakAra hAtha Adi zarIra ke avayava hone ke kAraNa priya hote haiM vaise hI saba prANI jagat ke avayava hone ke kAraNa kyoM priya nahIM hoNge| gItA bhI isa ekAtmatA kI anubhUti para bala detI hai| gItAkAra kahatA hai ki 'Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna / sukhaM vA yadi vA duHkhaM sa yogI paramomataH / / ' (gItA, 6 / 32) arthAt jo sukha-duHkha kI anubhUti meM sabhI ko apane samAna samajhatA hai vahI saccA yogI hai| mAtra itanA hI nahIM, vaha to isase Age yaha bhI kahatA hai ki saccA darzana yA jJAna vahI hai jo hameM ekAtmA kI anubhUti karAtA hai 'avibhaktaM vibhakteSu tajjJAnaM viddhi sAtvikam' / vaiyaktika vibhinnatAoM meM bhI ekAtmA kI anubhUti hI jJAna kI sAtvikatA aura hamArI samAja-niSThA kA eka mAtra AdhAra hai| sAmAjika dRSTi se gItA 'sarvabhUtahite ratAH' kA sAmAjika Adarza bhI prastuta karatI hai| anAsakta bhAva se yukta hokara loka kalyANa ke lie kArya karate rahanA hI gItA ke samAja darzana kA mUla mantavya hai / zrIkRSNa spaSTa rUpa se kahate haiM - - 'te prApnuvanti mAmeva sarvabhUtahite ratAH ' ( gItA, 12 / 4) mAtra itanA hI nahIM, gItA meM sAmAjika dAyitvoM ke nirvahana para bhI pUrA-pUrA bala diyA gayA hai jo apane sAmAjika dAyitvoM ko pUrNa kiye binA bhoga karatA hai vaha gItAkAra kI dRSTi meM cora hai (stena eva saH, 3/12) / sAtha hI jo mAtra apane lie pakAtA hai vaha pApa kAhI arjana karatA hai / (bhuMjate te tvaghaM pApA ye pacantyAtmakAraNAt isalie usane saMnyAsa kI navIna paribhASA bhI prastuta kI hai| vaha kahatI 3/13) / gItA hameM samAja meM rahakara hI jIvana jIne kI zikSA detI haiM hai ki 'kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH (gItA, 18/2) kAmya arthAta svArtha yukta karmoM kA tyAga hI saMnyAsa hai, kevala niragni aura niSkriya ho jAnA saMnyAsa nahIM hai / sacce saMnyAsI kA lakSaNa hai samAja meM rahakara loka-kalyANa ke lie anAsakta bhAva se karma karatA rhe| anAzritaH karmaphalaM kArya karma karoti yaH / sa saMnyAsI ca yogI ca na niragni na cAkriyaH / / (gItA 6/1) gItA meM zrIkRSNa kahate haiM ki loka zikSA ko cAhate hue karma karatA rahe (kuryAt vidvAn tayAsaktaH cikIrSuH lokasaMgraham 3 / 25) / gItA meM guNAzrita karma ke AdhAra para varNa-vyavasthA kA jo Adarza prastuta kiyA thA vaha bhI sAmAjika dRSTi se kartavyoM evaM dAyitvoM ke vibhAjana kA eka mahattvapUrNa kArya thA, yadyapi bhAratIya samAja kA yaha durbhAgya thA ki guNa arthAt vaiyaktika yogyatA ke AdhAra para karma evaM varNa kA yaha vibhAjana kinhIM svArthoM ke kAraNa janmanA banA diyA gyaa| .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 gItA varNa-vyavasthA ko to svIkAra karatI hai kintu janma ke AdhAra para sAmAjika evaM dhArmika kartavyoM se baddha hone kI bAta nahIM kahatA hai / nahIM, guNa evaM karma ke AdhAra para (cAturvayaM mayAsaSTaM guNa-karmavibhAgazaH usake anusAra vyakti ke liye mukhya kartavya eka hI hai, vaha yaha ki - gItA, 4/13) / gItA meM zrIkRSNa spaSTa rUpa se kahate haiM ki - jisa taraha bhI ho Atma-sAkSAtkAra kA aura usameM rukAvaTa DAlane vAlI brAhmaNa kSatriya vizAM zUdrANAM ca paraMtapa / icchA ke nAza kA prayatna kare (darzana aura cintn)|" kintu isa AdhAra karmANi pravibhaktAni svabhAva prabhavairguNaiH / / para yaha mAna lenA ki bhAratIya cintana kI nivartaka dhArA ke samarthaka (gItA, 18/41) arthAt jaina, bauddha, sAMkhya, yoga, zAMkara vedAnta Adi darzana asAmAjika he arjuna ! brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdroM ke karmoM kA haiM yA ina darzanoM meM sAmAjika sandarbha kA abhAva hai, nitAnta bhrama vibhAjana unake svabhAva se utpanna guNoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| hogA / inameM bhI sAmAjika bhAvanA se parAGgamukhatA nahIM dikhAI detI sAmAjika jIvana meM viSamatA evaM saMgharSa kA eka mahattvapUrNa kAraNa hai| ye darzana itanA to avazya mAnate haiM ki cAhe vaiyaktika sAdhanA kI sampatti kA adhikAra hai / zrImadbhAgavata bhI IzAvAsyopaniSad ke samAna dRSTi se ekAMkI jIvana lAbhaprada ho sakatA hai kintu usa sAdhanA se prApta hI sampatti para vyakti ke adhikAra ko asvIkAra karatI hai| usameM kahA siddhi kA upayoga sAmAjika kalyANa kI dizA meM hI honA caahie| gayA hai - mahAvIra, buddha aura zaMkarAcArya kA jIvana svayaM isa bAta kA sAkSI hai yAvat bhriyeta jaTharaM, tAvat svatvaM dehinAm / ki ve jJAna-prApti ke pazcAt jIvana-paryanta loka-maMgala ke lie kArya adhiko yo'bhimanyeta sa steno daNDamarhati / / karate rahe / yadyapi ina nivRttipradhAna darzanoM meM jo sAmAjika sandarbha -zrImadbhAgavata, 7/14/8 upasthita haiM, ve thor3e bhinna prakAra ke avazya haiN| inameM mUlata: sAmAjika arthAt apanI daihika AvazyakatA se adhika sampadA para sambandhoM kI zuddhi kA prayAsa parilakSita hotA hai / sAmAjika sandarbha kI apanA svatva mAnanA sAmAjika dRSTi se corI hai, anadhikRta ceSTA hai| dRSTi se inameM samAja-racanA evaM sAmAjika dAyitvoM kA nivarhaNa kI AjakA samAjavAda evaM sAmyavAda bhI isI Adarza para khar3A hai, 'yogyatA apekSA samAja-jIvana ko dUSita banAne vAle tattvoM ke nirasana para bala ke anusAra kArya aura AvazyakatA ke anusAra vetana' kI usakI dhAraNA diyA gayA hai / jaina darzana ke paMca mahAvrata, bauddha darzana ke paMcazIla aura yahA~ pUrI taraha upasthita hai / bhAratIya cintana meM puNya aura pApa kA jo yoga darzana ke paMcayamoM kA sambandha anivAryatayA hamAre sAmAjika jIvana vargIkaraNa hai, usameM bhI sAmAjika dRSTi hI pramukha hai / pApa ke rUpa meM se hI hai / praznavyAkaraNa sUtra nAmaka jaina Agama meM kahA gayA hai ki jina durgaNoM kA aura puNya ke rUpa meM jina sadguNoM kA ullekha hai unakA 'tIrthaMkara kA yaha sukathita pravacana sabhI prANiyoM ke rakSaNa evaM karuNA sambandha vaiyaktika jIvana kI apekSA sAmAjika jIvana se adhika hai| ke lie haiM / pA~coM mahAvrata sarvaprakAra se lokahita ke lie hI haiM - (prazna puNya aura pApa kI eka mAtra kasauTI hai, kisI karma kA loka-maMgala vyAkaraNa, 1/1/21-22) / hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra, saMgraha meM upayogI yA anupayogI honA / kahA bhI gayA hai - (parigraha) ye saba vaiyaktika nahIM, sAmAjika jIvana kI duSpravRttiyA~ haiM / paropakAraH puNyAya pApAya parapIDanam' ye saba dUsaroM ke prati hamAre vyavahAra se sambandhita haiM / hiMsA kA artha ___ jo loka ke lie hitakara tathA kalyANa kara hai, puNya hai aura hai kisI anya kI hiMsA, asatya kA matalaba hai kisI anya ko galata isake viparIta jo bhI dUsaroM ke lie pIr3A-janaka hai, amaMgalakara hai vaha jAnakArI denA, corI kA artha hai kisI dUsare kI sampatti kA apaharaNa pApa hai / isa prakAra bhAratIya cintana meM puNya-pApa kI vyAkhyAyeM bhI karanA, isI prakAra saMgraha yA parigraha kA artha hai samAja meM Arthika sAmAjika dRSTi para hI AdhArita haiN| viSamatA paidA karanA / kyA samAja jIvana ke abhAva meM inakA koI artha (3) yA sandarbha raha jAtA hai / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha yadi hama nivartaka dhArA ke samarthaka jaina, bauddha, sAMkhya, yoga kI jo maryAdAyeM ina darzanoM ne dIM, ve hamAre sAmAjika sambandhoM kI zuddhi evaM zAMkara vedAnta kI ora dRSTipAta karate haiM to prathama dRSTi meM aisA ke lie hI haiN| lagatA hai ki inameM samAja kI dRSTi kI upekSA kI gaI hai / sAmAnyatayA isI prakAra ina darzanoM kI sAdhanA paddhati meM samAna rUpa se yaha mAnA jAtA hai ki nivRtti-pradhAna darzana vyakti-paraka aura pravRtti- prastuta maitrI, pramoda, karuNA aura madhyastha kI bhAvanAoM ke AdhAra para pradhAna darzana samAja-paraka hote haiM / paM0 sukhalAlajI ke zabdoM meM bhI sAmAjika sandarbha ko spaSTa kiyA jA sakatA hai / AcArya amitagati "pravartaka dharma kA saMkSepa sAra yaha hai ki jo aura jaisI samAja vyavasthA ina bhAvanAoM kI abhivyakti nimna zabdoM meM karate haiM - hai, use isa taraha niyama-baddha karanA ki jisase samAja kA pratyeka sabhya satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpA-paratvam / apanI-apanI sthiti aura kakSA ke anurUpa sukha lAbha kare / pravartaka dharma mAdhyastha-bhAvaM viparItavRttau sadAmaAtmA vidadhAtu deva / / samAja-gAmI thA, isakA matalaba yaha thA ki pratyeka vyakti samAja meM -sAmAyika pATha rahakara (una) sAmAjika kartavyoM kA pAlana kare jo aihika jIvana se he prabhu ! hamAre manoM meM prANiyoM ke prati mitratA, guNIjanoM ke sambandha rakhate haiM / (jabaki) nivartaka dharma vyaktigAmI hai, (vaha) samasta prati pramoda, duHkhiyoM ke prati karuNA tathA duSTa janoM ke prati madhyastha bhAva
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana meM sAmAjika cetanA 529 vidyamAna raheM / isa prakAra ina bhAvanAoM ke mAdhyama se samAja ke vibhinna sAmAjika sambandhoM ke mUla meM vyakti kI rAga-bhAvanA hI kAma karatI ktiyoM se hamAre sambandha kisa prakAra ke hoM, yahI spaSTa kiyA hai| sAmAnyatayA rAga dveSa kA sahagAmI hotA hai aura jaba sambandha rAgagayA hai / samAja me dUsare logoM ke sAtha hama kisa prakAra jIvana jiyeM dveSa ke AdhAra para khar3e hote haiM to ina sambandhoM se TakarAhaTa evaM viSamatA yaha hamArI sAmAjikatA ke lie ati Avazyaka hai aura ina darzanoM meM svAbhAvika rUpa se utpanna hotI hai / bodhicaryAvatAra meM AcArya zAntideva isa prakAra se vyakti ko samAja-jIvana se jor3ane kA hI prayAsa kiyA likhate haiM - gayA hai / ina darzanoM kA hRdaya rikta nahIM hai| inameM prema aura karuNA kI upadravA ye ca bhavanti loke yAvanti duHkhAni bhayAni caiva / aTUTa dhArA baha rahI hai / tIrthaMkara kI vANI kA prasphuTana hI loka kI sarvANi tAnyAtma parigraheNa tat kiM mamAnena parigraha / / karuNA ke lie hotA hai (samecca loye kheyanne paNbeiye) / isIlie to AtmAn parityajya duHkha tyaiktuM na zakyate / AcArya samantabhadra likhate haiM 'sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodaya tIrthamidaM yathAgni parityajya dAhaM tyaiktuM na zakyate / / tavaiva' 'he prabhu ! ApakA anuzAsana sabhI du:khoM kA anta karane vAlA -bodhicaryAvatAra, 8/134-135 aura sabhI kA kalyANa, sarvodaya karane vAlA hai / ' jaina AgamoM meM saMsAra ke sabhI duHkha aura bhaya evaM tadjanya upadrava mamatva ke prastuta kula dharma, grAma-dharma, nagara-dharma, rASTra-dharma evaM gaNa-dharma bhI kAraNa hote haiM / jaba taka mamatva buddhi kA parityAga nahIM kiyA jAtA usakI samAja-sApekSatA ko spaSTa kara dete haiM / tripiTika meM bhI aneka taba taka ina duHkhoM kI samApti sambhava nahIM hai / jaise agni kA parityAga sandarbho meM vyakti ke vividha sAmAjika sambandhoM ke AdarzoM kA citraNa kiye binA tajjanya dAha se bacanA asambhava hai / rAga hameM sAmAjika kiyA gayA hai / ina saba para isa laghu nibandha meM prakAza DAla pAnA jIvana se jor3atA nahIM hai, apitu tor3atA hI hai / rAga ke kAraNa merA yA sambhava nahIM hai / pArivArika aura sAmAjika jIvana meM hamAre pArasparika mamatva bhAva utpanna hotA hai / mere sambandhI, merI jAti, merA dharma, merA . sambandhoM ko sumadhura evaM samAyojanapUrNa banAne tathA sAmAjika TakarAva rASTra ye vicAra vikasita hote haiM aura usake pariNAmasvarUpa bhAIke kAraNoM kA vizleSaNa kara unheM dUra karane ke lie ina darzanoM kA bhatIjAvAda, jAtivAda, sAmpradAyikatA aura saMkucita rASTravAda kA janma mahattvapUrNa yogadAna hai| hotA hai / Aja mAnava jAti ke sumadhura sAmAjika sambandhoM meM ye hI hotA hai| vastuta: ina darzanoM ne AcAra zuddhi para bala dekara vyakti sudhAra sabase adhika bAdhaka tattva haiM / ye manuSya ko pArivArika, jAtIya, ke mAdhyama se samAja-sudhAra kA mArga prazasta kiyA / inhoMne vyakti ko sAmpradAyika aura rASTrIya kSudra svArthoM se Upara nahIM uThane dete haiM / ve hI samAja kA kendra mAnA aura isalie usake caritra ke nirmANa para bala Aja kI viSamatA ke mUla kAraNa haiM / bhAratIya darzana ne rAga yA Asakti diyA / vastutaH ina darzanoM ke yuga taka samAja-racanA kA kArya pUrA ho ke prahANa para bala dekara sAmAjikatA kI eka yathArtha dRSTi hI pradAna kI cukA thA ataH inhoMne mukhya rUpa se sAmAjika burAiyoM ko samApta karane hai| prathama to yaha ki rAga kisI para hotA hai aura jo kisI para hotA kA prayAsa kiyA aura sAmAjika sambandhoM kI zuddhi para bala diyaa| hai vaha saba nahIM ho sakatA hai / ata: rAga se Upara uThe binA yA Asakti (4) chor3a binA sAmAjikatA kI saccI bhUmikA prApta nahIM kI jA sktii| sambhavataH bhAratIya darzana ko jina AdhAroM para sAmAjika sAmAjika jIvana kI viSamatAoM kA mUla 'sva' kI saMkucita sImA hI jIvana se kaTA huA mAnA jAtA hai unameM pramukha haiM rAga yA Asakti kA hai| vyakti jise apanA mAnatA hai usake hita kI kAmanA karatA hai aura prahANa, saMnyAsa yA nivRtti mArga kI pradhAnatA tathA mokSa kA pratyaya / ye jise parAyA mAnatA hai usake hita kI upekSA karatA hai / sAmAjika jIvana hI aise tattva haiM jo vyakti ko sAmAjika jIvana se alaga karate haiN| meM zoSaNa, krUra vyavahAra, ghRNA Adi sabhI unhIM ke prati kiye jAte haiM, ata: bhAratIya sandarbha meM ina pratyayoM kI sAmAjika dRSTi se samIkSA jinheM hama apanA nahIM mAnate haiM / yadyapi yaha bar3A kaThina kArya hai ki hama Avazyaka hai| apanI rAgAtmakatA yA mamatvavRtti kA pUrNatayA visarjana kara sakeM kintu sarvaprathama bhAratIya darzana Asakti, rAga yA tRSNA kI samApti yaha bhI utanA hI satya hai ki usakA eka sImA taka visarjana kiye binA para bala detA hai, kintu prazna yaha hai ki kyA Asakti yA rAga se Upara apekSita sAmAjika jIvana kA vikAsa nahIM ho sakatA / vyakti kA uThane kI bAta sAmAjika jIvana se alaga karatI hai| sAmAjika jIvana mamatva cAhe vaha vyaktigata jIvana, pArivArika jIvana yA rASTra kI sImA kA AdhAra pArasparika sambandha hai aura sAmAnyatayA yaha mAnA jAtA hai taka vistRta ho, hameM svArtha-bhAvanA se Upara nahIM uThane detA / svahita ki rAga se mukti yA Asakti kI samApti tabhI sambhava hai jabaki vyakti kI vRtti cAhe vaha parivAra ke prati ho yA rASTra ke prati, samAna rUpa se apane ko sAmAjika jIvana se yA pArivArika jIvana se alaga kara sAmAjikatA kI virodhI hI siddha hotI hai / usake hote hue saccA le / kintu yaha eka bhrAnta dhAraNA hI hai / na to sambandha tor3a dene mAtra sAmAjika jIvana phalita nahIM ho sakatA / jisa prakAra parivAra ke prati se rAga samApta ho jAtA hai, na rAga ke abhAva mAtra se sambandha TUTa jAte mamatva kA saghana rUpa hamameM rASTrIya cetanA kA vikAsa nahIM kara sakatA haiM, vAstavikatA to yaha hai ki rAga yA Asakti kI upasthiti meM hamAre usI prakAra rASTrIyatA ke prati bhI mamatva saccI mAnavIya ekatA meM yathArtha sAmAjika sambandha hI nahIM bana pAte / sAmAjika jIvana aura sahAyaka siddha nahIM ho sakatA / jina rASTroM meM vyAvahArika saccAI evaM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 prAmANikatA hai, ve bhI antarrASTrIya kSetra meM satyaniSTha aura prAmANika nahIM kyA vaha asAmAjika ho jAtA hai ? saMnyAsa ke saMkalpa meM vaha kahatA haiM / isa prakAra hama dekhate haiM ki vyakti kA jIvana jaba taka rAga yA hai ki 'vitteSaNA puDheSaNA lokeSaNA mayA parityaktA arthAt maiM Asakti se Upara nahIM uThatA taba taka sAmAjikatA kA sadbhAva sambhava dharma-kAmanA, santAna-kAmanA aura yaza-kAmanA kA parityAga karatA hU~ nahIM ho sktaa| samAja tyAga evaM samarpaNa ke AdhAra para khar3A hotA hai kintu kyA dhana-sampadA, santAna tathA yazakIrti kI kAmanA kA parityAga ata: vItarAga yA anAsakta dRSTi hI sAmAjika jIvana ke lie vAstavika samAja kA parityAga hai ? vastuta: samasta eSaNAoM kA tyAga svArtha kA AdhAra prastuta kara sakatI hai aura sampUrNa mAnava-jAti meM sumadhura tyAga hai, vAsanAmaya jIvana kA tyAga hai, saMnyAsa kA yaha saMkalpa use sAmAjika sambandhoM kA nirmANa kara sakatI hai / bhAratIya darzana meM rAga samAja-vimukha nahIM banAtA hai, apitu samAja-kalyANa kI uccatara ke sAtha-sAtha ahaM ke pratyaya ke vigalana para bhI samAna rUpa se bala diyA bhUmikA para adhiSThita karatA hai kyoMki saccA lokahita ni:svArthatA evaM gayA hai / ahaM bhAva bhI hamAre sAmAjika sambandhoM meM bAdhA hI utpanna karatA virAga kI bhUmi para sthita hokara hI kiyA jA sakatA hai| hai| zAsana kI icchA yA Adhipatya kI bhAvanA isake pramukha tattva hai aura bhAratIya cintana saMnyAsa ko samAja-nirapekSa nahIM mAnatA / inake kAraNa sAmAjika jIvana meM viSamatA evaM TakarAhaTa utpanna hotI bhagavAna buddha kA yaha Adeza 'carattha bhikkhave cArikaM bahujana-hitAya hai| bhAratIya darzana ahaM ke pratyaya ke vigalana ke dvArA sAmAjika jIvana bahujana-sukhAya lokAnukampAya atthAya hitAya deva manussAnaM' (vinaya meM paratantratA ko samApta karatA hai / yadi hama sAmAjika sambandhoM meM pittk-mhaavgg)| isa bAta kA pramANa hai ki saMnyAsa loka-maMgala ke utpanna hone vAlI viSamatA evaM TakarAhaTa ke kAraNoM kA vizleSaNa kareM lie hotA hai / saccA saMnyAsI vaha vyakti hai jo samAja se alpatama to usake mUla meM hamArI Asakti, rAgAtmakatA yA ahaM hI pramukha hai| lekara use adhikatama detA hai / vastuta: kuTumba, parivAra Adi kA tyAga Asakti, mamatva bhAva yA rAga ke kAraNa hI manuSya meM saMgraha, Aveza aura isalie karatA hai ki vaha samaSTi kA hokara rahe kyoMki jo kisI kA kapaTAdhAra ke tattva janma lete haiN| saMgraha kI manovRtti ke kAraNa zoSaNa, hai vaha sabakA nahIM ho sakatA, jo sabakA hai vaha kisI eka kA nahIM aprAmANikatA, svArthapUrNa vyavahAra evaM vizvAsaghAta ke tattva vikasita hai| saMnyAsI ni:svArtha aura niSkAma rUpa se loka-maMgala-sAdhaka hotA hote haiM / isI prakAra Aveza kI manovRtti ke kAraNa krUra vyavahAra, saMgharSa, hai| saMnyAsa zabda sampUrvaka nyAsa hai, nyAsa zabda kA eka artha dekharekha yuddha evaM hatyAe~ hotI haiM / aura kapaTa kI manovRtti avizvAsa evaM karanA bhI hai / saMnyAsI vaha vyakti hai jo samyak rUpa se eka nyAsI amaitrIpUrNa vyavahAra ko janma detI hai| ata: yaha kahanA ucita hI hogA (TrasTI) kI bhUmikA adA karatA hai aura nyAsI vaha hai jo mamatva bhAva ki bhAratIya darzana ne rAga yA Asakti ke prahANa para bala dekara sAmAjika aura svAmitva kA tyAga karake kisI TrasTa (sampadA) kA rakSaNa evaM viSamatAoM ko samApta karane evaM sAmAjika samatva kI sthApanA karane vikAsa karatA hai / saMnyAsI sacce artha meM eka TrasTI hai| TrasTI yadi meM mahattvapUrNa sahayoga diyA hai / samAja tyAga evaM samarpaNa para khar3A hotA TrasTa kA upayoga apane hita meM karatA hai, apane ko usakA svAmI hai, jItA hai aura vikasita hotA hai, yaha bhAratIya cintana kA mahattvapUrNa samajhatA hai to vaha samyak TrasTI nahIM ho sakatA hai| isI prakAra yadi niSkarSa hai / vastuta: Asakti yA rAga tattva kI upasthiti meM saccA vaha TrasTa ke rakSaNa evaM vikAsa kA prayatna na kare to bhI sacce artha meM lokahita bhI phalita nahIM hotA hai / Asakti yA karma-phala kI AkAMkSA TrasTI nahIM hai / isI prakAra yadi saMnyAsI lokeSaNA se yukta hai, mamatvake sAtha kiyA gayA koI bhI loka-hita kA kArya svArthaparatA se zUnya buddhi yA svArtha buddhi se kAma karatA hai to saMnyAsI nahIM hai aura yadi loka nahIM hotA hai / jisa prakAra zAsana kI ora se niyukta samAja kalyANa kI upekSA karatA hai, loka maMgala ke lie prayAsa nahIM karatA hai to vaha adhikArI lokahita ko karate hue bhI sacce arthoM meM lokahita kA kartA bhI saMnyAsI nahIM hai / usake jIvana kA mizana to 'sarvabhUta-hite rataH' nahIM hai, kyoMki vaha jo kucha bhI karatA hai vaha kevala apane vetana ke kA hai| lie karatA hai, isI prakAra Asakti yA rAga-bhAvanA se yukta vyakti cAhe saMnyAsa kA rAga se Upara uThanA Avazyaka hai| kintu isakA bAhara se lokahita kA kartA dikhAI de kintu vaha sacce artha meM lokahita tAtparya samAja kI upekSA nahIM hai / saMnyAsa kI bhUmikA meM svatva evaM kA kartA nahIM hai| ata: bhAratIya darzana ne Asakti se yA rAga se Upara mamatva ke lie nizcaya hI koI sthAna nahIM hai| phira bhI vaha palAyana nahIM, uThakara lokahita karane ke lie eka yathArtha bhUmikA pradAna kii| sarAga apitu samarpaNa hai / mamatva kA parityAga karttavya kI upekSA nahIM hai, lokahita yA phalAsakti se yukta lokahita chadma svArtha hI hai / ataH apitu karttavya kA sahI bodha hai / saMnyAsI usa bhUmikA para khar3A hotA bhAratIya darzanoM meM anAsakti evaM vItarAgatA ke pratyaya para jo kucha bala hai jahA~ vyakti apane meM samaSTi ko aura samaSTi meM apane ko dekhatA hai| diyA hai vaha sAmAjikatA kA virodhI nahIM hai| usakI cetanA apane aura parAye ke bheda se Upara uTha jAtI hai / apane aura parAye ke vicAra se Upara ho jAnA vimukhatA nahIM hai, apitu yaha sAmAnyatayA bhAratIya darzana ke saMnyAsa ke pratyaya ko samAja to usake hRdaya kI vyApakatA hai, mahAnatA hai / isalie bhAratIya nirapekSa mAnA jAtA hai kintu kyA saMnyAsa kI dhAraNA samAja-nirapekSa haiM ? cintakoM ne kahA hai - nizcaya hI saMnyAsI pArivArika jIvana kA tyAga karatA hai kintu isase .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana meM sAmAjika cetanA 531 ayaM nijaH paro veti gaNanA laghucetasAm / zaMkara kahate haiM - udAracaritAnAM tu basudhaiva kuTumbakam / / 'vAsanAprakSayo mokSaH' saMnyAsa kI bhUmikA na to Asakti kI bhUmikA hai aura na (viveka cUr3AmaNi, 318) upekSA kI / usakI vAstavika sthiti 'dhAya' (narsa) ke samAna mamatva vastutaH moha aura kSobha hamAre jIvana se jur3e hue haiM aura rahita kartavya bhAva kI hotI hai / kahA bhI gayA hai - isalie mukti kA sambandha bhI hamAre jIvana se hI hai / merI dRSTi meM mokSa sama dRSTi jIvar3A kare kuTumba pratipAla / mAnasika tanAvoM se mukti hai / yadi hama mokSa ke pratyaya kI sAmAjika antara sUM nyArA rahe jUM dhAya khilAve bAla / / sArthakatA ke sambandha meM vicAra karanA cAhate haiM to hameM inhIM manovRttiyoM vastuta: nirmamatva evaM ni:svArtha bhAva se tathA vaiyaktikatA aura evaM mAnasika vikSobhoM ke sandarbha meM usa para vicAra karanA hogA / svArtha se Upara uThakara kartavya kA pAlana hI saMnyAsa kI saccI bhUmikA sambhavata: isa sambandha meM koI bhI do mata nahIM rakhegA ki rAga, dveSa, hai / saMnyAsI vaha vyakti hai jo loka maMgala ke lie apane vyaktitva evaM tRSNA, Asakti, mamatva, IrSyA, vaimanasya Adi kI manovRttiyA~ hamAre apane zarIra ko samarpita kara detA hai / vaha jo kucha bhI tyAga karatA hai sAmAjika jIvana ke lie adhika bAdhaka haiM / yadi ina manovRttiyoM se vaha samAja ke lie eka Adarza banatA hai| samAja meM naitika cetanA ko mukta honA hI mukti kA hArda hai to mukti kA sambandha hamAre sAmAjika jAgrata karanA tathA sAmAjika jIvana meM Ane vAlI duHpravRttiyoM se vyakti jIvana ke sAtha jur3A huA hai / mokSa mAtra eka maraNottara avasthA nahIM hai ko bacAkara loka maMgala ke lie use dizA-nirdeza denA saMnyAsI kA apitu vaha hamAre jIvana se sambandhita hai / mokSa ko puruSArtha mAnA gayA sarvopari karttavya mAnA gayA hai / ata: hama kaha sakate haiM ki bhAratIya hai| isakA tAtparya yaha hai ki vaha isI jIvana meM prAptavya hai, jo loga darzana meM saMnyAsa kI jo bhUmikA prastuta kI gaI hai vaha sAmAjikatA kI mokSa ko eka maraNottara avasthA mAnate haiM, ve mokSa ke vAstavika svarUpa virodhI nahIM hai / saMnyAsI kSudra svArtha se Upara uThakara khar3A huA vyakti se anabhijJa haiM / AcArya zaMkara likhate haiM - hotA hai / jo Adarza samAja racanA ke lie prayatnazIla rahatA hai / aba dehasya mokSo no mokSo na daNDasya kamaNDalauH / hama mokSa ke pratyaya kI sAmAjika upAdeyatA para carcA karanA caaheNge| avidyA hRdaya granthi mokSo mokSo yatastataH / / -viveka cUr3AmaNi, 559 bhAratIya darzana mAnava jIvana ke lie artha, kAma, dharma aura maraNottara mokSa yA videha-mukti sAdhya nahIM hai / usake lie mokSa ina cAra puruSArthoM ko svIkAra karatA hai| yadi hama sAmAjika jIvana koI sAdhanA apekSita nahIM hai| jisa prakAra mRtyu janma lene kA anivArya ke sandarbha meM ina para vicAra karate haiM to inameM se artha, kAma aura dharma pariNAma hai usI prakAra videha-mukti to jIvana-mukti kA anivArya kA sAmAjika jIvana meM mahattvapUrNa sthAna hai / sAmAjika jIvana meM hI pariNAma hai / ata: jo prAptavya hai, jo puruSArtha hai aura jo sAdhya hai vaha ina tInoM puruSArthoM kI upalabdhi sambhava hai / arthopArjana aura kAma kA to jIvana-mukti hI hai / jIvana-mukti ke pratyaya kI sAmAjika sArthakatA sevana to sAmAjika jIvana se jur3A huA hI hotA hai / kintu bhAratIya se hama inkAra bhI nahIM kara sakate kyoMki jIvana-mukti eka aisA cintana meM dharma bhI sAmAjika vyavasthA aura zAnti ke lie hI hai kyoMki vyaktitva hai jo sadaiva loka-kalyANa ke lie prastuta rahatA hai / jaina dharma ko 'dharmodhArayate prajAH' ke rUpa meM paribhASita kara usakA sambandha darzana meM tIrthaMkara bauddha darzana meM arhat evaM bodhisatva aura vaidika darzana bhI hamAre sAmAjika jIvana se jor3A gayA hai / vaha loka-maryAdA aura meM sthitaprajJa kI jo dhAraNAe~ prastuta kI gaI haiM aura unake vyaktitva ko loka-vyavasthA kA hI sUcaka hai| ata: puruSArtha-catuSTaya meM kevala mokSa jisa rUpa meM citrita kiyA gayA hai usase hama nizcaya hI isa niSkarSa para hI eka aisA puruSArtha hai jisakI sAmAjika sArthakatA vicAraNIya hai| pahu~ca sakate haiM ki mokSa ke pratyaya kI sAmAjika upAdeyatA bhI hai / vaha prazna yaha hai ki kyA mokSa kI dhAraNA sAmAjika dRSTi se upAdeya ho. loka-maMgala aura mAnava kalyANa kA eka mahAn Adarza mAnA jA sakatI hai ? jahA~ taka mokSa kI maraNottara avasthA yA tattvamImAMsIya sakatA hai kyoMki jana-jana kA duHkhoM se mukta honA hI mukti hai, mAtra dhAraNA kA prazna hai usa sambandha meM na to bhAratIya darzanoM meM hI eka- itanA hI nahIM, bhAratIya cintana meM vaiyaktika mukti kI apekSA bhI loka rUpatA hai aura na hI usakI koI sAmAjika sArthakatA hI khojI jA kalyANa ke lie prayatnazIla bane rahane ko adhika mahattva diyA gayA sakatI hai / kintu isI AdhAra para mokSa ko anupAdeya mAna lenA ucita hai| bauddha darzana meM bodhisatva kA aura gItA meM sthitaprajJa kA jo Adarza nahIM hai| lagabhaga sabhI bhAratIya dArzanika isa sambandha meM ekamata haiM ki prastuta kiyA gayA hai, vaha hameM spaSTa rUpa se batAtA hai ki kevala mokSa kA sambandha mukhyataH manuSya kI manovRtti se hai / bandhana aura mukti vaiyaktika mukti ko prApta kara lenA hI antima lakSya nahIM hai / bodhisatva donoM hI manuSya ke manovegoM se sambandhita haiM / rAga, dveSa, Asakti, to loka maMgala ke liye apane bandhana aura duHkha kI koI paravAha nahIM tRSNA, mamatva, ahaM Adi kI manovRttiyA~ hI bandhana haiM aura inase mukta karatA hai / vaha kahatA hai - honA hI mukti / mukti kI vyAkhyA karate hue jaina dArzanikoM ne kahA thA bahUnAmeka - duHkhena yadi dukhaM vigacchati / ki moha aura kSobha se rahita AtmA kI avasthA hI mukti hai / AcArya utpAdyameva tad duHkhaM sadayena parAtmanoH / /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 mucyamAneSu satveSu ye te prAmodyasAgarAH / hai jo apane vyaktitva ko samaSTi meM, samAja meM vilIna kara de / AcArya taireva nanu paryAptaM mokSeNArasikena kim / / zAntideva likhate haiM - -bodhicaryAvatAra, 8/105,108 sarvatyAgazca nirvANaM nirvANArthi ca me manaH / yadi eka ke kaSTa uThAne se bahutoM kA duHkha dUra hotA ho, to tyaktavyaM cenmayA sarvaM varaM satveSu dIyatAM / / karuNApUrvaka unake duHkha dUra karanA hI acchA hai / prANiyoM ko duHkhoM se -bodhicaryAvatAra, 3/11 mukta hotA huA dekhakara jo Ananda prApta hotA hai vahI kyA kama hai, phira isa prakAra yaha dhAraNA ki mokSa kA pratyaya sAmAjikatA kA apane mokSa prApta karane kI icchA kI kyA AvazyakatA hai ? vaiyaktika virodhI hai, galata hai / mokSa vastuta: duHkhoM se mukti hai aura manuSya jIvana mukti kI dhAraNA kI AlocanA karate hue aura jana-jana kI mukti ke ke adhikAMza duHkha, mAnavIya saMvargoM ke kAraNa hI haiM / ataH mukti, lie apane saMkalpa ko spaSTa karate hue bhAgavata ke saptama skandha meM IrSyA, dveSa, krodha, ghRNA Adi ke saMvargoM se mukti pAne meM hai aura isa prahalAda ne spaSTa rUpa se kahA thA ki - rUpa meM vaha vaiyaktika aura sAmAjika donoM hI dRSTi se upAdeya bhI hai| prAyeNa devamunayaH svavimuktikAmAH / duHkha, ahaMkAra evaM mAnasika klezoM se mukti rUpa meM mokSa kI upAdeyatA maunaM caranti vijane na parArthaniSThAH / / aura sArthakatA ko asvIkAra bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| netAn vihAya kRpaNAm vimumukSurekaH / / / anta meM hama kaha sakate haiM ki bhAratIya jIvana-darzana kI dRSTi he prabhu ! apanI mukti kI kAmanA karane vAle deva aura muni pUrNatayA sAmAjika aura loka maMgala ke lie prayatnazIla bane rahane kI to aba taka kAphI ho cuke haiM jo jaMgala meM jAkara mauna sAdhanA kiyA hai| usakI ekamAtra maMgala kAmanA hai - karate the kintu unameM parArtha-niSThA nahIM thI / maiM to akelA ina saba sarve'trasukhinaH saMtu / sarve saMtu nirAmayAH / / duHkhIjanoM ko chor3akara mukta honA bhI nahIM cAhatA / yaha bhAratIya darzana sarve bhadrANi pazyatu / mA kazcit duHkhamAptuyAt / / aura sAhitya kA sarvazreSTha udgAra hai / isI prakAra bodhisatva bhI sadaiva loka maMgala kI usakI sarvocca bhAvanA kA pratibimba hameM bane rahane kI abhilASA karatA hai aura sabako mukta karAne ke pazcAt hI maiM usakI hindI meM anUdita nimna paMktiyoM se apane isa lekha kA samApana mukta honA cAhatA hai| karanA cAhU~gA - maveyamupajIvyo'haM yAvatsarve na nirvRtAH / (bodhicaryAvatAra, 3/21) jitane dalita, bandhagrasita pIr3ita vipatti vilIna haiM; vastuta: mokSa akelA pAne kI vastu hI nahIM hai / isa sambandha jitane bahudhandhI viveka vihIna haiM / meM vinobA bhAbe ke udgAra vicAraNIya haiM jo kaThina bhaya se aura dArUNa zoka se atidIna haiM, jo samajhatA hai ki mokSa akele hathiyAne kI vastu hai, ve mukta hoM nijabandha se, svacchanda ho saba dvandva se, vaha usake hAtha se nikala jAtA hai / maiM ke Ate chUTe dalana ke phanda se , hI mokSa bhAga jAtA hai, merA mokSa yaha vAkya ho aisA jaga meM, duHkha se vicale na koI, hI galata hai / 'merA' miTane para hI mokSa milatA hai / vedanArtha hile na koI, pApa karma kare na koI, (Atma jJAna aura vijJAna, pR0 71) asanmArga dhare na koI, isI prakAra vAstavika mukti ahaMkAra se mukti hI hai / 'maiM' ho sabhI sukhazIla, puNyAcAra dharmavratI, athavA 'ahaM' bhAva se mukta hone ke lie hameM apane Apako samaSTi, meM sabakA hI parama kalyANa, samAja meM lIna kara denA hotA hai / mukti vahI vyakti prApta kara sakatA sabakA hI parama kalyANa /