Book Title: Bharatiya Darshan me Atma mimansa
Author(s): Arunvijaymuni
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211550/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G . 308 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturya khaNDa bhAratIya darzana meM prAtma-mImAMsA * zrI aruNavijayo muni jagatItale bahvo dharmA-darzanAni ca santi / vizvadarzaneSu bhAratIyadarzanAnyagrimasthAnArUDhAni santi / darzanakSetra dRSTAdRSTa-sarveSAM padArthAnAM talasparzijJAnamupAlambhate / sarvadarzane jainadarzanamapi svataMtra prAcInaM ca parigaNyate / asya prarUpakA upadeSTAra tIrthakarA ArhatAH / ato'mumArhata darzanamapyucyate / AItAra tIrthaMkarA AdinAthamahAvIrasvAmi bhagavat sadRzAH sarvajJAH sarvadazina eva bhavanti / ___ jainadarzanepyAtma-paramAtma, lokAlokAtparalokakarma-dharmAdidRSTAdRSTaprabhRtInAM sarveSAM padArthAnAM vicAraviSaye siddhAntAzca dRshynte| AstikadarzanAnAmuhApohayoH kendrasthAnaM prAyeNa "AtmA" asti / pratyakSAbhAvAtAtmaviSaye bhinna-bhinna darzaneSu bhinnA-bhinnA vicAradhArAH pracalanti / darzanetaraiH sAkaM jainadarzanasyAtmaviSayakasiddhAntAnAM prastute prabandhe vimarzaH kriyate / aatmjnyaanenaivaatmprtiitirmvissyti| AtmajJAnameva mokSaM prati kAraNamasti / taccAnumAnAdi pramANe va bhaviSyati / sarvajJoktAgamAdi zAstrANAmAlambanameva pradhAnAdhAro vartate / ata arhata sarvajJoktAgamAdhAramavalambya teSAM vacanAnusAreNa siddhAntastutipUrvakaM zabdakusumAJjali bhijinArcanaM prastute prabandhe kriyate / bhagavatArhatA navatattvAni pratipAditAni / tadyathA--(1) jIvaH (2) ajIvaH (3) puNyam (4) pApam (5) AzravaH (6) saMvaraH (7) nirjarA (8) baMdhaH () mokSazca / eteSu padArtheSu jIvAjIvau padAthoM dvAveva mUlatattve / anyAni tattvAni anayoreva saMyoga-viyogajanyAvasthAvizeSa vAcAnyeva / hitemate'nantadharmAtmakaM dravyam / tat ca guNaparyAyAtmakam , utpAdavyaya dhrauvyAtmakasvabhAvam / "uppanneI vA vigameI vA dhuveI vA" ititripadI bhgvtopdissttaa| aindriyapratyakSadRSTa vastvastitvavAdizcArvAkA adRSTaM nAGgIkurvanti, pratyakSagocarAbhAvAt / caitanyarahitA ajIvAH te ca pratyakSagocarAH / pratyakSa priyazcArvAkAzcetanAyuktamAtmAnaM na svIkurvanti, adRSTatvAt / ye ye dRSTAsteSAM sattAtmakamaM tairaGgIkriyate, yathA ghaTapaTAdikam / cetanA-zaktirbhUteSveva dRzyate / ataHdehAd bhinna AtmanAmako kazcana padArtha eva nAstIti bhUtacaitanyavAdinAM-dehAtmavAdinAmeva matam / te ca vadanti pRthvI-jalAgni-vAyvAdibhUtacatuSTayebhyo viziSTarAsAyanika saMmizraNebhyazcetanAzaktirudbhavati / zarIravat sa evAtmA, nAnyaH / yathA madhvAdi padArthAnAM bahuyAtayAmatvena madirA bhavati, tasyAJca madazaktirAgacchati / tathaiva bhUtacatuSTayAnAM viziSTasaMyogena caitanyazaktirapyudbhavati / atazcaitanyaM dehadharma eva na cAtmanaH / ata eva jIvanapravAho garbhakAlAdArabhya mRtyuparyantamevAsti / ante samaye zarIrayantre vikRtyAgamane caitanyazakti zo bhavati sa eva mRtyuH / aitihAsikyAdRSyA bhUtacaitanyavAdaH prAcInatamo'sti / upaniSadi, jainAgame, bauddhapiTakeSu cAsyollekhaH pUrvapakSa rUpeNa nirdiSTaH / jayantasadRzaH samartha naiyAyikarapyasya cArvAkarUpeNa nirdezo kRtaH / etat sadRzaM 'tajjIvatatzarIravAdasyollekhaH sUtrakRtAGga, vizeSAvazyaka bhASye tathaiva ca majjhimanikAyepyupalabhyate / bhUtAnAM jaDatvantu cArvAkarapyaGgIkriyate / jaDeSveva caitanyotpattiriti teSAM matam / parametat tarkapramANena parIkSite na siddhAntagAmi bhaviSyati / yato hi bhUta caitanyayoH kAryakAraNabhAva iti pakSamavalambya vicAryate kAraNagata dharmavaicitrakAyeM kathamAgamiSyati ? Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana meM Atma-mImAMsA 306 . yadyatAha kAryakAraNabhAveGgIkriyate ced ghaTa sAmagra yA paTasyotpattirbhaviSyati / paraM tathA pratItistu na dRzyate / ato jaDAt caitanyotpattiriti vyavahArastvalIka eva / tathA ca caitanyaM jaDasvarUpamityapi vaktuM na zakyate / vyarthapadArthAntarakalpanA gauravAcca / ato bhUtacaitanyavAdastu na trksNgtH| tathA ca caitanyaM na dRSTam / tat tvatIndriyagrAhyam / ataeva tasya svIkAro na kartavya iti teSAM matam / adRSTapadArthasyAdRSTatApratipAdakaM kimapi pramANaM nAsti / ataeva pramANAbhAvAt prameyasyApi siddhirna bhaviSyati / paramatra vicAraNIyo viSayastu sa eva yato hi kutrApi adRSTaH padArthoM nAsti / zazazRGgavadalIkakalpanA gamyamiti ye vadanti teSAM kathanaM tu nirargalameva / pratyakSAdi-pramANavicArAvasare pramANagatapadArthanAM yAthArthAGgIkaraNIyameva / pratyakSa AtmamanaHsaMyuktendriyasyaiva kAraNatA, tatrendriyatvaM kimiti prazne-alaukika eva padArtha parikalpanIyo bhavati / mRtadeheSvindriyasyAdhiSThAnabhUtasya sthAne sattvepIndriya dvArA saMpAdite vyavahAre'kSamatA dRzyate / atastat tadindriyAzrayIbhUtaM kiMcidRSTa vastvaGgIkaraNIyameva / ato'dRSTapadArthAnaGgIkAre sarvatra pramANAbhAvasya saMcAro bhaviSyati / tena ca prameyasiddhiH kadApi na bhaviSyati / kiJca meghAdhInA mAnasiddhiriti naiyAyikAnAM siddhAntaH / ato'dRSyamindriyaM pratyakSAdi vyavahAramUlakamiti tu siddha bhavati / etAdRzena vicAreNa cArvAkastu sarvathA parAsto bhaviSyati / atazcArvAkamataM tattvajJAna parikalpita tAtparya niryAyArthakiJcityakarameva / jainadarzane Atma lakSaNam "caitanyasvarUpaH pariNAmI, kartA, sAkSAd bhoktA, dehaparimANaH / pratikSetraM bhinnaH paudgalikAdRSTvAMzcAyam // " paramazraddhayarbhagavat pAdaH zrImadbhirvAdidevasUrimahArAjairAtmano lakSaNametAdRzaM kRtam / asmillakSaNe pradattavizeSaNe darzanetarANAM nirAsapUrvakamAItasiddhAntasyopabRhaNaM kRtam / jinAnuyAyina AtmanazcaitanyasvarUpamudghoSayanti / cetanA nAma 'aatmshktivishessaa'| caitanyamevAtmano'sAdhAraNalakSaNam / tadeva jIvAjIvayovibhedakam / ata uktaM 'cetanA lakSaNo jIvaH' iti / caitanyaM sAkAra nirAkAropayogAkhyam tacca jJAnadarzanAtmakam anena vizeSaNena cArvAkAnyAyavaizeSikAzca praastaaH| naiyAyikAnAM mate AtmA jaDa rUpaH (jJAna-zUnyaH) tathA cAtmajJAnayoH sarvathA bhedaH paraM samavAya saMsargenAtmajJAnayoH saMbandho bhavati / yata AtmatAnayorabhinnaH sambandha: svIkriyate cet jJAnanAzAdAtmanAzopyaGgIkaraNIyameva / parama-AtmA tu nitya dravyatvena tairevAGgIkRta atastayorabheda rUpatAtvaGgIkartuM na zakyate naiyAyikarapi / tathA ca rAgadveSI, moha doSa pravRttiH janma duHkhaM caiteSAM kramazonAze buddha yAtmaguNAnAM dhvaMsaH, ante cAtmano'pi nAza saMbhAvanA bhavet / __ tathA cAtmA kartA jJAnaM ca karaNamityasya vyavahAra lopabhayAd kAmatayA tairAtmajJAnayorabhinnatvaM na svIkriyate / atrArhatAH "jJAnamayA evA'yamAtmA" iti pkssvaadinH| tathA ca naiyAyakAH "jJAnAdhikaraNamAtmA" iti pakSavAdinaH / AtmajJAnayoH sarvathA bhinnatvaM na yuktam / yatazcaitramaitrayorjJAnasya pRthaktvAt maitrajJAnena caitraH padArtha nAnubhavet / tathaiva caitrasya jJAnamapi caitrAdabhinnatvAt caitrasyajJAnenApi caitrasyAtmano jJAnaM na bhavet / arthAt yathA anyasyajJAnenA'smAbhirna jJAyate, tathaivA'smAkaM jJAnenApi vayaM jJAtuna zaknumaH, bhinnatvAt / yadi samavAyena jJAnamAtmani tiSThati ced, tadevajJAnaM tasminnevAtmani vastubodhaM kArayitu samartham / atazcaasya jJAnaM caitrAdabhinne sattve'pi samavAya sambandhena saMyuktamasti ato doSanirAsaH / parametalyAyaviruddha matam yato nyAyamata AtmA sarvavyApakaH kUTasthonityazca / tathA ca samavAyo'pi nityaH sarvavyApakaH / ata: ekasya jJAnena sarveSAM jJAnaM bhavatu / parametad vyavahAre na dRzyate, yathA ghaTe ghaTarUpe ca samavAya sambandhaH Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa satvAt, ghaTarUpa nAze tadAdhArasyApi nAzo bhaviSyati / tathaivAtmanA sAkaM samavAyena sambandhena sambandhijJAnasya nAze Atmano'stitve'pyApattirApatiSyati / nityatAyAstu prazna eva nodbhavati / yadyAtmajJAnayoH samavAye samavAyetarasya kalpanA kriyate cedanavasthAdoSApattiH / sva-paraprakAzakapradIpa dRSTAntadAnena samavAyaH svasvabhAvenaivAtmajJAnayoH svena sAkaM sambadhyate, etadapi yuktyasaMgatam / yato nyAyamate dharma-dharmiNau sarvathA bhinnau staH / yena tejo yasya dravyaM, prakAzazca yasya dharmaH tena pradIpadRSTAntena yuktina saMbhavati / kAraNam, ekAntena bhedaH svIkAre pradIpa evaM kathaM bhavati ? yadi nyAyamate pradIpasya svapara-prakAzakatvameva na siddha yati, tato'sthAdhAre samavAyasya siddhiH kathaM saMbhavet / tathA ca yAvat samavAyo na siddha yati tAvadanyA UhApoho vAyutaraGgavat niraadhaarau| samavAyasya svapara-prakAzakaH svabhAva eva, samavAyena bhinno vA'bhinno vA ? AdyapakSa svIkAra ubhayamapi samavAyasya svabhAva-svarUpamiti kathaM bhavet ? asyAdhAre'nyatara samavAya kalpanApi kartuM na zakyate ! anavasthAdoSAgamAt / dvitIye'bhinne pakSe svabhAvAstitvaM vinA samavAyamAtramevAvaziSTaM bhavati / samavAyiSu yadi samavAyasya jJAnaM samavAyAntareNa vinA svata udbhavati ced "AtmavijJAnaM" iti pratItau samavAyasya kA'vazyakatA ? ato jJAnam AtmanaH sarvathA bhinna nAsti / Atmani caitanyaM bhinnAbhinnatvenAGgIkaraNIyam / sarveSAM vastUnAmanaikAMtikatvAt / na tu sarvathA bhinnaM na ca sarvathA'bhinnam / ekAnta bhinnapakSe "ahaM sukhI, ahaM duHkhI, ahaM jAnAmi" prabhUtyAbheda pratibhAsaH kathaM bhavet ? tathaiva sarvathA'bhinnapakSe, AtmA svarUpI catanyaM ca tasya svarUpamasti, etAdRk bhedAmAva AgamiSyati / Atmanostitvasya siddhayarthaM caitanyakArakaM jJAnameya sthAyI guNaH / asyAbhAve siddherabhAvaH / pariNAmyAtmApariNamanaM pratisamayamaparAparaparyAyeSu gamanaM pariNAmaH sa nityamasyAstIti prinnaamii| pariNAmo'vasthAntara gamanaM na ca sarvathA hyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH, pariNAmastadvidAmiSTaH // pAtaJjala TIkAkAropyAha-"avasthitasya dravyasya pUrvadharma-nivRttI dharmAntarotpatti: pariNAmaH iti / " anena pariNAmI vizeSaNena naiyAyikAnAM kUTasthanityatAmataM tiraskRtam / kUTasthanityavAdino naiyAyikA nityaAtmani kartRtvaM bhoktRtvaM, janma-jarA-mRtvAdikamapi saMbhavatItyAmananti / yathA jJAnamicchAdInAM sambandhena katRtvaM sukhaduHkhAdInAM sambandhena viyogena ca janma-mRtyU bhavataH / parametannayuktisaMgatam-pUrvAvasthA'bhAve uttarAvasthAyAH prAptiH sambandhamityucyate / tathA ca kUTastha nityapakSe saMbandhasya saMbhAvanaiva kathaM bhavet / sambandhena binA sambandhiSu kartRtvasya bhoktRtvasya ca pralApo vyartha eva / pUrvAvasthAyA parityAgena vinA jJAnAdInAM samavAyasyotpattiH svIkAre vandhya putra janmotsavavat bhaviSyati / tathA ca jJAnotpattisamaye'pi pUrvAvasthAvadevAtmA parikalpyate, pUrvAvasthAyAM paricchedakAbhAvavAnAsIta, anantaraM ca jJAnotpattisamaye padArthaparicchedakatvaM kathaM saMbhavati ? kAraNaM pratiniyatasvarUpApracyutirUpatvaM kauttsthym| Atmani padArthaparicchedakatvaM manyamAne, prathamaM yo'pramAtA'sIt saivAdhunA pramAtRtvena pariNataH / anena tu kUTasthanityatA kathaM saMbhavet ? aparAparaparyAyeSu gamanenA'tmano'vasthA parivartate / guNo'yaM jaDe nopalabhyate, ataH pariNAmyAtmA / kartA, sAkSAd moktA kartA, sAkSAd bhoktaM ti vizeSaNayugalena kApilamataM bhidyateH / tathAhi kApilAH kartRtvaM prakRte pratijAnIte na puruSasya / puruSastu amUrtazcetanA bhogI, nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma, AtmA kApilyavarzane // andhapaGga vat prakRti puruSayoH saMyogaH / cicchaktizca viSayaparicchedazUnyA / yata indriyadvAreNa sukha-duHkhAdayo viSayAH buddhau pratisaMkrAmanti buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate / tataH sukhyahaM dukhyahaM mityupacAraH / AtmA buddha ravyatiriktamabhimanyate / . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana meM Atma-mImAMsA 311 . 00 ____ Aha ca pataJjali:-"zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati / tamanupazyan na tadAtmApi tadAtmaka iva pratibhAsate" iti / cicchaktisannidhAnAccAcetanApi buddhizcetanAvatIvAvabhAsate / vAdamahArNavopyAha-"buddhidarpaNasaMkrAntamartha pratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe pusyadhyArohati / tadeva bhoktRtvamasya na tvAtmano vikArApatiriti pUrva pkssH|" atha-puruSo'guNo'pariNAmI ced kathamasya mokSobhaviSyati ? 'muc' dhAtorbandhana vizleSArthatvAt bandhasyaiva mokSo-bhaviSyati / apariNAmyAtmani vAsanAklezakarmaNA saMbaMdhena bandhasyotpattireva na saMbhavati ata evA'tmano niSkriyatve paralokaH saMsArAdikamapi na bhaviSyati / sattve'pi caitanya zaktiH sA viSaya paricchedazUnyeti parasparaM viruddha vacaH / 'citi saMjJAne' iti jJAnArthe 'cit' dhAtu prayuktaH / cityate anayeti caitanyamasti / yadIyaM zaktiH svaparaprakAzikA nAsti ced kathaM sA cetanAzaktirucyate, yathA ghaTaH / cetanAzakteH pratibimba buddhavAgantu nArhati, mUrtadharmatvAt / mUrtapadArthA evaM prtibimbnte| AtmagatasukhaduHkhAnAmanubhavo nirAdhAra eva, AtmanAsAkaM teSAM sambandhAbhAvAt / yadi sukhaduHkhayo jJAnaM buddhijanyamucyate ced tadapyayuktam / sAMkhyamate buddha jaDatvAt / sukhaduHkhAdInAmanubhAvikA satvepi buddha jaDatvakalpane virodhAbhAso bhaviSyati / buddha jaDatvakalpane jayapadArthAnAM jJAnAbhAvo bhaviSyati / yadyAtmA'kartAsti ced bhoktA-anubhavitApi kathaM bhavet ? dRSTa vyavahAre'pi kartAeva saphala bhoktA bhavati / anyasya kriyayA'nyasya tRptiH kathaM bhavet ? yathA caitrasya bhojanena maitrasya tRptiH, etAdRzo vyavahAro nAvalokyate / bhoktRtva kartRtve kAryakAraNabhAva sambandho dRzyate / bhoktRtvaM kAryAntaragataM, kartRtvaM ca kAraNAntargatam / yathA ghaTakAryasatve mRttikAdikAraNamastyeva, tathaiva bhoktRtvAnugataM kartRtvam / bhovartRtvAGgIkRte kartRtvamavazyamaGgIkaraNIyameva / ___'acetanApi buddhizcicchakti sAnidhyAccetanAvatIvAvabhAsate ityapyayuktaM pratibhAti / yathA yasmindarpaNe pratibimbayate tasmindarpaNe'pi cetanApattirApatiSyati / tathA ca caitanyAcaitanyayoraparAvartisvabhAvatvena purandareNApyanyathA kartRmazakyatvAt / kiJcA'cetanApi cetanAvatIva pratibhAsata iti 'iva' zabdenAropo dhvanyate / na cAropo'rthakriyAsamarthaH / yathA'tikopanatvAdinA samAropitAgnitvo mANavaka: kadAcidapi mukhyAgni sAdhyAM dAhapAkAdyarthakriyAM kartuM na samartha iti cicchaktareva viSayAvasAyo ghaTate na jaDarUpAyA buddha riti / __ ata eva dharmAdyaSTarUpatApti tasya vAGa, mAtrameva / dharmAdInAmAtmadharmatvAt / ata eva cAhaGkAropi na buddhi janyo yujyate, tasyAbhimAnAtmakatvenAtmadharmasyAcenAdutpAdAyogAt / ityAdi vicArAnusAreNa kartRtvaM sAkSAd bhoktRtvaM ca yuktisaGgataM dRzyate / svadeha parimANaH svadeha parimANa-ityanenApi naiyAyika vaizeSika sAMkhyAdi-parikalpitamAtmanaH sarvagatatvaM niSidhyate / naiyAyika-vaizeSika-sAMkhya prabhRtibhirdazanairAtmano vibhutvaM srvgttvmnggiikriyte| advaitavAdino'pyAtmAna ekatvaM vibhutvaM cAGgIkurvanti / dehAd bahirapyAtmA sarvatra vartate sarvavyApakatvAditi teSAM matam / paraM yadyAtmanaH sarvavyApakatvamaGgIkriyate cedAtmetara padArthAnAM sattaM va kathaM saMbhavati / tathA ca ekAtmani-ahaM sukhI, ahaM duHkhI, ahaM jJAnI ityAkArake pratyaye jAte sarvAtmani samAnarUpeNa sukha-duHkhAdi jJAnaM bhaviSyati, sarvavyApakatvAt / ekena bhojanekRtepyanyeSAM sarveSAM kSuttRptirapekSyate / paraM loka-vyavahAre'pi tathA nAvalokyate / tathA ca sukha-duHkhAdInAM saMvedanApi sadRzAH samakAlInA ca bhavatu, AtmanaH sarvavyApakatvAt / yadyAtmA sarvavyasti ced-eka samayAvaccheda eva nRdevatiryaGa nArakagatInAM bhAvAbhAvAnAM sukha-duHkhAdi saMvedanAnAM jJAtA bhaviSyati / paraM sarvAsu gatiSu sukha-duHkhAdInAM vaiSamyamanubhUyate / ekasya bandha-mokSa prasaMge sarveSAM tathaiva bhavatu / na ca tathA dRzyate / sarve jIvA: svasvakarmavipAkAnusAreNa bandha mokSa prApnuvanti / ___ itthaM dehAbahiH sarvavyApyAtmavAde mahatyApattirApatiSyati / tathA ca dehabAhyAtmavAda AtmAkAzayoH ko bhedo bhaviSyati ? vyomavadAtmavibhuvAda Atmani kriyApi kathaM sambhaviSyati ? anena ca saMsArAstitvameva gacchati / tathA cAtmavibhuvAda Izvara matavAdina Atmani jagatkartRtvaM kathaM na svIkuvaMnti ? ubhayavyApakatvAt / yadyAtmaivezvara IzvaraivAtmetyuccate cedAtmani kartRtvApattirApatiSyati / kartRtvaM tu samAna svarUpaM bhaviSyati, ataH pApanarakAdivada bhadrarUpamIzvarAtmano bhavet / bhAvArthastvayamAtmA sarvagato na bhavati, sarvatra tadguNAnupalabdhaH / yo yaH sarvatrAnupalabhyamAnaguNaH sa sarvagato na bhavati, yathA ghaTaH tathAcA'yam, tasmAt tathA vyatireke vyomAdi / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa +++++++++++++++++++++++++++on+HummHHHHHinrn+ne+------------ tathA ca nyAya kandalyAM zrIdhara bhaTTa noktaM "sarvagatatve'pyAtmano deha pradeze jJAtRtvam, nAnyatra / zarIrasyopamogAyatanatvAt anyathA tasya vaidhAditi // " tathA cAtmano buddha yAdayoguNAH zarIramevopalabhyante / ato guNinApi (AtmanA) tatra bhASyam / yathA anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikAyAmuktaM hemacandrAcAryeNa yat "yatrava yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivagniSpratipakSametad / tathApi behAd bahirAtmatattvamattatvavAdopahatA paThanti // " yathA kumbhAdeyaMtrava deze rUpAdayo guNA upalabhyante, tatraiva tasyAstitvaM pratIyate, nAnyatra / evamAtmano'pi guNAzcaitanyA dyodehe eva dRzyante na bhiH| atastanuparimANa evAGgIkartavyo na vyApakaH / cetanatvAt, yattuvyApakaM, na tat cetanam-pathA vyoma cetanazcAtmA tasmAt na vyApakaH / avyApakatve cAsya tatravopalabhyamAnaguNatvena kAyapramANatA siddhA bhavati / Arhatamate samudghAtAkhyA kriyA vartate / sA cAlpAdhikakarma pudgala paramANUnAM tulyIkaraNAtha kriyate / ato'STasamayasAdhya kevali samudghAtadazAyAM caturdaza rajvAtmaka [trikhaMDaloka brahmAMDAtmaka], vyApitvenAtmanaH kathaMcit sarvavyApakatvamAhata svIkriyate / sA ca kriyA kAdAcitkIti na tena vyabhicAraH / pratikSetraM vibhinna-mityanena vizeSaNenAtmanaH zarIravAcchinnatvasya vicAraH kRtH| adhunA dRzyamAnAnAM zarIrANAM saMkhyA bAhulyAdAtmano'pi saMkhyA bAhulyamaGgIkaraNIyam yatra-yatra sakriyaM zarIraM, tatra-tatra AtmA yathA nRpazvAdInAm / anantAtmavAdino jinAnuyAyinaH pratikSetra pratizarIraM vibhinna-vibhinnAtmano'stitvamaGgIkurvanti / ___ "ega sarIre ego jovo, jesi tu te ya patte yA" pratyeka jIvAnAM zarIre eka evAtmA tiSThati / pratizarIramAtmano bhinnatvAt, anantAtmAhatadarzane dRzyate / te ca pratyakSa siddhAH / zarIramAzritya "indriya vyavahArAnusAreNa jIvAnAM bahavo bhedopabhedA jaina jIvavijJAne drshitaa|" zrImad madhvAcAryeNa sarvadarzanasaMgrahe saptatitame pRSThe samIcInamullekhitam / jijJAsubhirdraSTavyam / ___ sakriye dehe cetanAyA anumAnAnubhUtitvAt / sarveSu deheSu AtmanaH svatantrAstitvamaGgIkaraNIyam / ata eketaradehabhinnasiddha ranekAtmano'pi siddha yati / tathA caika AtmA jalendubimbavadupAdhibhedAt nAnArUpe pratibhAsate, ityavatamatepyApattirAgamiSyati / sarveSu pratibimbeSu sukha-duHkhAdInAM samAnarUpatA / tathA cA'gametara pramANAnAmapyabhAvatvena pratyakSapramANena vyavahArasiddhA bahavaH padArthA santi / te ca sviikaaraarhaaH| anena cAdvai tasya sattA'pi sthAtu nArhati / paudgalikAdRSTvAniti-vizeSaNaM nAstikAdimataM nirasitu dattam / nAstikamatavAdanazcArvAkA adRSTaM nAGgIkurvanti, adRSTasya prtykssaabhaavaadityucyte| ced svapitAmahaH prapitAmahAdiSvabhAvasvIkartavyA, dIrghakAle jAtAnAM cakSugocarAbhAvAt / teSAmabhAve bhavato'pyabhAvo bhaviSyati, piturabhAve putraabhaavH| tathA ca 'adRSTa siddhyartha' adRSTetarakAraNatvenAGgIkriyate ced, anavasthAdoSAgamo bhaviSyati / "paudgalikA dRSTavAn" ityataH pudgalaghaTita karma paratantro'rtho'sti / naiyAyikAnAM mate, adRSTena ye dharmAdharmAH svIkriyante teSAmapyatra paudgalikatvena viziSTA vicArA bhaviSyanti / pudgalA:-iti=pUraNa-galana svabhAvayuktAH paramANavo ye paudgalikAsteSAM puNyapApAnAM (dharmAdharmANAM) yaH kartA sa evAtmA / yathA zAstravArtAsamuccaye haribhadrasUricaraNalikhitaM yat "yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karmaphalasya ca / saMsartA parinirvAtA, sahyAtmA nAnyalakSaNaH // " pudgalaghaTitakarmANAM yaH kartA, karmaNo, bhedopabhedAnAM yo bandhakastathA ca teSAM puNyapApAtmaka zubhAzubhakarmaNAM vipAkAnAM yo bhoktA-anumavitA sa evAtmA / paudgalikaM cedamaH-AtmanaH pAratantryanimittatvAt nigaDAdivat / krodhe rAga-dveSAdyAtma pariNAmarUpANAM pAratantryasvabhAvatvAt, tannimittabhUtasya tu kArmaNaH paudgalikatvAt / pUrvakarma vipAkavazago hi prANI rAgadveSAdinA prANavyaparopaNAdi hiMsAkAryANi kurvANaH karmaNA badhyate / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana meM Atma-mImAMsA 313 "kAyavAGa mana karmayogaH" sakaSAyatvAjjIvaH karmaNoyogyAn pudgalanAdatte "zubhaH puNyasya" "azubhaH pApasya" ityAdIni pramANAni prasiddhAnyeva / tathA ca vRddhazarIraM prati taruNazarIraM kAraNam / tAruNyaM prati ca bAlyazarIraM bAlyazarIraM, prati garbhAtmakaM zarIraM kAraNaM bhaviSyati / tadanantaraM tad garmarUpaM zarIraM prati kiM kAraNa rUpaM bhavitumarhati ? garbharUpaM zarIraM prati pUrva janmanaH kArmaNazarIrameva kAraNaM bhavati, netarat / idameva kArmaNazarIraM, paudgalika, sUkSmarUpaM ca tadevAdRSTanirmitam, jainamate'dRSTasvIkAre paraloka punarjanmAdInAmapi svIkAro bhaviSyatyeva / paudgalikamadRSTaM mUrtam jaDatvAt / mUrtakarmaNA amUrtAtmA kathaM badhyate ? anugrahopaghAtAdikaM ca kathaM sambhavati ? yathA amUrte AkAze mUrtacandanAdInAM vilepanenAnugrahastathA ca khaGgAdiprahAreNopaghAtAdikamapi na sambhavati / tatra bhavatA mayaM pakSo'pi svamataM sAdhayitu na samarthaH / yato mUrta brAhmImadirA madAdInAM sevanenA'mUrta jJAnasyAnugrahopaghAtAdikaM pratyakSa anubhUyate / syAdvAdamate-AtmA ekAntAmUrto'pi nAsti yato'nAdi karma santatyA sa pariNAmAntaraM gataH / yatho'gninAsAkamayapiNDasya saMyogaH kSIranIravadAtmakarmaNo saMyogena vAtmApi tadvat pratibhAsate; yathA dugdhe jalaM dugdhavadeva bhaaste| ato mUrta karmaNAsAkaM kathaMcidabhinnatvAt (saMsArAvasthAyAm) AtmApi kathaMcit mUrtatvena pratibhAsate / anyathA'kAza ApattirAgamiSyati / ataH sarvathA'mUrtatvAdAkAzasyopari mUrtA nAmanugrahazcopagraho nAsti / kathaMcit mUrtAmUrtatvAdevA'tmani mUrtakarmaNo'nugrahazcopagrahaH sambhavatItyArhate paudgalikA dRSTatvamaGgIkRtam / yathA cAgama pramANamjIvo aNAi aNidhaNo aviNAsI dhuo, niccaM -iti bhagavatyAgame / jIvAtmAnaH kAlApekSayA'nAdyanantAH, arthAt yasyotpatti zazca nAsti, sa eva jIvaH / anutpannAH padArthA anAdisiddhAH / anidhana:----nidhanaM mRtyuH, yasya mRtyuH (ayaH) nAsti so'nidhanaH / mRtyu dharmo dehasya na tvAtmanaH / dehAtmano viyoga eva mRtyurityucyate / yasyospattiH tasyaiva nAzaH gItAyAmApi "jAtasya dhra vo mRtyu" rityuktam / janma grahaNe dehotpattirbhavati, ato'syaiva kSayaH mRtyu bhaviSyati / avinAzI-AtmA avinAzI vartate / kenApyAghAta pratyAghAtenAsya nAzo naiva bhaviSyati / agninA na dahyate, na ca vajraNa hanyate, na ca parvatebhyo bhidyate, churikayA na ca chidyate / ato'chedyA-kATyAdAhyAbhedyAdi svabhAvavAnAtmA jinamate / akSayaH-sarvadA sarvasmin kadApi yasya kSayonAsti sa evaatmaa| "dhra vo nityam" jaha paudgalikA: padArthAH kSaNikA nAza svabhAvAzca santi / eka Atmaiva nityaH / tathA cotpAdavyayadhrauvya svbhaavaadrvyaaH| dravyarUpeNAtmA 'dhra vo nityH|' guNApekSayotpanna svabhAvI tathA ca paryAyadRSTyA vyayaHvinAzasvabhAvI AtmA, Arhata darzane / naradevatiryaJcanArakAdiSu AtmA janma dhArayati sA sthitiH paryAyarUpocyate / Atmatattva svIkAre punarjanma siddhirapi bhaviSyati / 'punarjanme' ti zabde punaH janma ca iti dvau zabdau / janmani mRtyoranantaramagnisaMskAre dehasya vilayo jAta / ataH yadyAtmA nAGgIkriyate cet punaH cetanAgamanaM naavlokyte| ata Atmana eva punarjanmAGgIkaraNIyam / Adhunika vijJAnasya prayogazAlAyAmapi 'krAyobAyoloji' ityAkhyAyAM navInAyAM paddhatyAM mRta zarIre cetanApUrte prayatnAni pracalanti, parametanna-bhUtaM na bhaviSyati / tathA cAhatarAtmanaH saMkocavikAsazIlatvaM guNatvena svIkriyate / yathA vistRte kakSe pradIpasya pradezA-vistAraNa tiSThanti saGka cite laghukakSe tasyaiva dIpasya pradezAstasmin laghukSetre tiSThanti, tathaivAtmani saMkucitatvaM vistRtatvaM cAsti / ataH kuJjarasadRze dIrghakAye ya AtmA tiSThati sa evAtmA janmAntare kITikAmakSikAdInAM zarIre'pi sthAtu zaknoti / ityAtma-mImAMsA bhAratIye darzane sandarbha sthala1 jIvAjIvA ya baMdho ya, puNNaM pAvAsavo thaa| saMvaro nijjarA mokkho, saMte e tahiyA nava ||-uttraadhyyn 28114 2 guNaparyAyavad dravyam / . nAmapyAtA