Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharateza vaibhava -indriyajanya sukhoM para mana ke niyaMtraNa ko gaurava gAthA samIkSaka : zrI sumataprasAda jaina AdhyAtmika sAhitya ke nirmAtAoM meM ratnAkara varNI kI amara kRti 'bharateza vaibhava' ko karnATaka sAhitya kA 'gItagovinda' svIkAra kiyA jAtA hai| kannar3a prAnta ke kaNThahAra tulya isa grantha kI mAnyatA jaina samAja meM vaisI hI hai jaise ki hindU samAja meM tulasIkRta rAmacaritamAnasa kii| ratnAkara varNI ne 1551 IsvI meM isa grantharatna kA nirmANa kiyA thaa| kannar3a bhASA ke madhyakAlIna mahAkavi ratnAkara varNI kA yaha vRhad kAvya 'bharateza vaibhava' AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ke jIvana kA eka preraka evaM dizAbodhaka dharmagrantha rahA hai| isa aitihAsika evaM lokapriya kRti ne unake jIvana ko eka divya sandeza evaM adhyAtma kA Aloka diyA hai| ataH isa mahAkAvya meM pratipAdita mahAn jIvana-mUlya AcArya zrI ke AcaraNa evaM sAdhanA ke viSaya haiN| isa anupama racanA ne AcArya zrI kI cetanA ko jhaMkRta kiyA thaa| isIlie Apake pravacanoM meM prAyaH bharateza vaibhava ke kAvyAMza kI pramukhatA rahatI hai / AcArya zrI ne isa racanA ke sandeza ko vizvavyApI banAne ke lie isakA anuvAda evaM sAratattva svayaM hindI, marAThI evaM gujarAtI meM prastuta kiyA hai aura DaoN0 zyAmasiMha jaina ko preraNA dekara isakA anuvAda aMgrejI bhASA meM bhI karavAyA hai|| cakravartI bharata ne bhAratavarSa ko sarvaprathama eka kendrIya zAsana ke antargata saMgaThita kara rASTrIya ekatA kA svapna diyA thA / AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne bhI eka dharmAcArya ke rUpa meM lagabhaga sampUrNa bhAratavarSa kI padayAtrA karake jaina samAja ko isa yuga meM saMgaThita karane kA saphala prayAsa kiyA hai / unhoMne deza ke eka mahAn racanAtmaka santa ke rUpa me bhASAgata ekatA ko sthApita karate hue dakSiNa bhArata kI bhASAoM ke sAhitya yathA tamila, kannar3a evaM marAThI kI aneka kRtiyoM kA hindI bhASA meM aura hindI kI kRtiyoM kA dakSiNa bhAratIya bhASAoM meM anuvAda kiyA hai| isake atirikta unhoMne saMskRta, prAkRta, gujarAtI, baMgAlI, kannar3a evaM hindI bhASA meM maulika sAhitya kA sRjana evaM sampAdana kiyA hai / vAstava meM AcAryaratna jI isa kAvya ke nAyaka cakravartI bharata kI bhAMti rASTra meM rAgAtmaka ekatA ko sthApita karane meM nirantara saMlagna rahe haiM / isIlie unhoMne AtmasAdhanA ke sAtha-sAtha bhAratIya bhASAoM evaM sAhitya kI apUrva sevA kA kIrtimAna sthApita kara vibhinna bhASA-bhASiyoM meM sadbhAva ke amara sUtroM ko piroyA hai / ___ sAhityapuruSa AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI Aja Ayu kI dRSTi se eka bar3I umra meM pahuMca gae haiM / netraroga, madhumeha evaM vRddhAvasthAjanya anya bImAriyoM se grasta hone para bhI ve sAhitya-sevA meM nirantara saMlagna haiN| unake gauravamaMDita mukhAravinda se isa mahAkAvya ke aneka sarasa pada Aja bhI svayaM prasphuTita ho uThate haiM / bharateza vaibhava ke padyoM kA kAvyapATha karate hue unake mukhamaMDala para jo sAtvika teja prakaTa hotA hai, usase yaha AbhAsa milatA hai ki mukti ke lie Akula unakI AtmA yogIrAja bharata kI vairAgya anubhutiyoM se tAdAtmya sthApita karane ko kitanI vyAkula hai ? bharateza vaibhava kA sAra vAstava meM bhAratIya AtmA kA aparAjeya svara hai| yaha mahAkAvya jIvana meM sukhoM ke upabhoga, yuddhabhUmi meM zaurya ke pradarzana, kalA kSetra meM hRdaya kI vizAlatA, sampannatA meM vinaya aura dAna evaM cintana ke kSaNoM meM vairAgya kA sandeza detA hai| yaha kRti indriyajanya sukhoM athavA sAMsArika viSayoM para mana ke niyantraNa kI gauravagAthA hai| isIlie AcArya ratna jI kA pavitra mana isI grantha meM nirantara ramA rahatA hai| vAstava meM yaha kahanA atizayokti nahIM hai ki isI grantha ke kathAsAra se AcAryaratna jI ne apanA jIvanadarzana nirdhArita kiyA hai athavA unakA jIvana-darzana isI grantha ke AdarzoM se sAkAra ho uThA hai| bharateza vai pava kA kathAnAyaka samrAT bharata jaina dharma ke Adya tIrthaMkara bhagavAn zrI RSabhadeva vRSabhadeva) kA jyeSTha putra hai| bhagavAn zrI vRSabhadeva ko vaidika vicAradhArA aura pazcAtvartI paurANika dharmagrantha yathA zrImadbhAgavata, mahAbhArata, zivapurANa, brahmANDa purANa ke sAthasAtha bauddhadharma graMtha dhammapada evaM Aryamanju ne bhI zraddhA ke sAtha smaraNa kiyA hai| isa medhAvI rAjakumAra ne purANa puruSottama, kalpavRkSa tulya jagataguru evaM yuga ke Adi meM sabhI prakAra ke jJAna-vijJAna ke pradAtA evaM mAnavIya vyavasthA ke niyAmaka apane pitA zrI vRSabhadeva ke caraNoM meM vidyAbhyAsa kara jIvana ko pavitra evaM garimAmaya banAyA thaa| sRjana-saMkalpa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha evaM vaibhava meM janma lene ke uparAnta bhI isa rAjakumAra ne apane vikrama, pauruSa evaM dharmamaya AcaraNa dvArA tInoM lokoM meM asAdhAraNa lokapriyatA ajita kI thii| yaha dharmajJa samrATa vidyAoM kA anurAgI, prajA kA putrasama pAlana karane vAlA evaM dharma kI nItiyoM kA saMrakSaka thaa| samrATa bharata ne dharma evaM AtmA ke rahasyoM ko vAstavika rUpa se jAnane ke lie apane jIvana ko sAdhanApatha meM lagA diyA thaa| eka AcAravAn zrAvaka kI taraha vaha apanA samaya dhArmika kriyAoM yathA devapUjA, svAdhyAya, muniyoM ke satsaMga evaM AhAradAna ityAdi meM vyatIta karatA thaa| zrI candragati evaM zrI Adityagati nAmaka muniyoM ko AhAra ke nimitta par3agAha kara vaha sahaja mana se bhakti rasa meM plAvita hokara zraddhAbhAva se vinayapUrvaka kaha uThatA hai - adakalla svAmi galira noDi nAviSpa / sadanavella va DoMku nammA / / hRdaya vinneSTu DoMko nIva valli reM / dedegipudori naDidana / / mane DoMku manasu DokAdara nimma shi| Syana melana prItivida / / jina kalparira vijaya gaidi rinnenna / manamanegala nerveNdaa|| arthAt mahArAja merA to sadana (ghara) Ter3hA hai, svayaM zarIra bhI Ter3hA hai, na mAlUma hRdaya bhI kitanA Ter3hA hai, isako Apa hI jAna sakate haiN| ghara, zarIra, hRdaya ke Ter3he hone para bhI ziSya ke Upara prema hone se Apa mere sadana meM padhAre haiM / ataeva pUrNa AzA hai ki Apake anugraha se aba vastueM sIdhI ho jAyeMgI, isameM kiMcitmAtra bhI sandeha nahIM hai / cakravartI bharata ko zraddhApUrvaka AhAra dAna dete hue dekhakara svarga ke vaibhavazAlI evaM samartha indroM ne yaha anubhava kiyA ki manuSya paryAya zreSThatama hai / manuSya janma lekara hI indriyoM kA nigraha, karmoM kI nirjarA, Atmika vikAsa evaM mukti kA mArga prazasta kiyA jA sakatA hai| jaina dharma meM nirdhArita cAroM gatiyoM meM se manuSya janma ko zreSThatama upalabdhi mAnA gayA hai / manuSya rUpa meM puNya ke bhAvoM ke sAtha AtmaciMtana, puruSArtha, sva evaM para ke bheda kA jJAna evaM dhArmika anuSThAna evaM muniyoM ko AhAra dAna ityAdi kA avasara prApta hotA hai| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne manuSya paryAya ke mahattva ko AtmasAt kara apane jIvana ko zrI jinendra deva ke zAsana meM samarpita kara diyA hai| mahAkavi ratnAkara varNI kI anusandhAna yAtrA meM apane ko sammilita karate hue vaha sahaja mana se kaha uThate haiM tanu jina gRhadumana siMhapITha veN| danupamAtmane jinaneMdu / / nenahavellava viTTa, kaNmacci nolapAga / jinanAtha toruva nolge| arthAt yaha zarIra jina mandira hai aura mana usakA siMhAsana hai| nirmala AtmA 'jina' bhagavAn hai| bAhara ke sabhI vikalpa chor3akara AMkha banda kara isa prakAra apane andara dekhe to sacamuca hI 'jina' apane hI meM prApta hoMge arthAt apane hI bhItara darzana deNge| Atmastha zrI dezabhUSaNa jI mahArAja manuSya paryAya ko mokSamArga kA sopAna mAnakara eka AcArya ke rUpa meM zrAvakoM ke kalyANa evaM mArgadarzana hetu isa prakAra ke samartha anuvAda evaM sAhitya kA praNayana karate rahe haiM / AcArya zrI dezabhuSaNa jI ne grantha ke Arambha meM svayaM hI kahA hai, "pratyeka prANI kA kartavya hai ki vaha nija dharma (Atma dharma) ko na bhUle aura use ujjvala banAne kA prayatna kare kyoMki manuSya bhava bArabAra nahIM milatA / isa grantha ko saba pAThaka vinayapUrvaka manana kareM jisase jJAna jyoti prakaTa ho aisA hamArA AzIrvAda hai|" zrAvaka samAja ke hAtha meM AtmoddhAra kI bhAvanA se bharateza vaibhava kA amRtakalaza dete hue aura svarga ke vaibhava ko bhI bharata ke AhAradAna ke avasara para heya batAkara vAstava meM vaha supta mAnavatA meM AtmavizvAsa ke mantra kA zaMkhanAda karanA cAhate haiM : vraddi tapadira tAnadido svarga / gatiya paDede vahudilli // batavilla tapasilla dAna vilanale bhUmi / pati ninna sirigeNeyaMTe / / arthAta svarga ke devagaNa rAjA bharata se kaha rahe haiM ki vrata, tapa aura dAna se isa devatva ko hamane prApta kiyA hai kintu yahAM vrata, tapa aura dAna dene kI yogyatA hamameM nahIM hai| ataH he rAjana! ApakI apekSA hameM aizvarya aura svargIya bhoga saba kucha prApta hote hae bhI kyA Apake samAna AhAradAna dene kA saubhAgya hameM prApta hai ? kadApi nhiiN| AcArya zrI apane bAlyakAla meM hI mAtA-pitA kI snehila chAyA se vaMcita ho gae the kintu pUrva saMskAroM ke kAraNa unake mana meM sAdhu-santoM kI sevA-suzruSA kA komala bhAva vidyamAna thaa| munirAja zrI pAyasAgara jI mahArAja ke pAvana saMsparza se Apa meM zrAvakoM ke AcArazAstra ke pAlana kA bhAva jAgrata ho gayA thaa| eka kisAna ke svAvalambI putra hone ke kAraNa ApakA sAmAjika cintana prakhara ho utthaa| Apane apanI Aya ko paropakAra evaM muni-bhakti ke kAryoM meM niyojita karanA prArambha kara diyA thaa| ApakI yaha mAnyatA rahI hai ki manuSya ko apanI Aya ke sAdhanoM meM naitika upAyoM kA Azraya lenA caahie| nItihIna dhana-saMcaya evaM dAna ko Apane mahattva nahIM diyA kyoMki apavitra sAdhanoM se ajita rAzi kA anna zarIra meM jAkara doSa utpanna karatA hai| bharateza vaibhava se ekAkara hokara ApakA mana bhI sahaja rUpa se kaha uThatA hai: 26 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tanmAtma gure brahmavesIMTA brahmadu / tpanna dannave brAhmaNAnna / / bhinnArtha dolagAda sukhave shuudnn| bunnatarnedu sikkubano / / AtmA kA nAma hI brahma hai / isalie nijAtma guru hI brAhmaNa hai / usI brahma se utpanna huA anna brAhmaNa anna kahalAtA hai| bhinnArtha sukha ko utpanna karane vAlA anna hI zUdrAnna hai| isa prakAra se donoM annoM ko bhinna-bhinna mAnakara bhinna-bhinna rUpa se arpaNa karane vAle muni ko anna dAna dene vAle zrAvaka dhanya nahIM haiM kyA ? avazya hI haiN| ___ muniyoM meM vairAgya aura mukti kI bhAvanA ko vRddhigata karane vAlA parizrama se ajita sAttvika anna hI sAdhu kI tapazcaryA meM sahAyaka hotA hai aura AhAradAna dene vAle zrAvaka evaM AhAra dAna lene vAle muni donoM ko hI kRtArtha kara detA hai| AcAryaratna jI 20-21 varSa kI umna meM akele dakSiNa bhArata se zrI sammedazikhara jI kI saMghayAtrA meM sAdhuoM ko AhAradAna dekara aura zrI sammedazikhara jI kI talahaTI meM eka sAtha pAMca muniyoM ko par3agAha kara apane ko dhanya samajhate the aura Aja bhI zraddhA se prApta AhAradAna ko grahaNa kara apane ko kRtArtha mAnate haiN| vAstava meM AhAradAna hI eka aisI prakriyA hai jisane sAdhu evaM zrAvaka ke saMbaMdhoM ko zatAbdiyoM se jor3a rakhA hai| apanI sAdhanA ke carama sopAnoM ko prApta karane ke lie mahAmuniyoM ko bhI zarIra kI sthiti ko kAyama rakhane ke lie zrAvakoM kA Azraya lenA par3atA hai| yahI kSaNa kisI bhI zrAvaka ke jIvana ke svarNima evaM preraNAdAyI kSaNa hote haiM / AcArya zrI ne eka zrAvaka evaM sAdhu ke rUpa meM ina kSaNoM ko bhogA hai| samrATa bharata ne apanI dUradarzitA se yaha anubhava kiyA ki dharma ke zAsana kI sthApanA ke lie sampUrNa pRthvI maNDala ko eka dhvaja ke nIce saMgaThita karanA caahie| rAjatantra kI sukha-suvidhAoM ko tyAgakara usane bhAratIya itihAsa meM sampUrNa pRthvI maNDala ko eka zAsana ke antargata lAne kA sarvaprathama vijaya abhiyAna kiyaa| apane isa vijaya abhiyAna meM usane pRthvI ke samasta rAjAoM ko vijita kara cakravartI samrATa kA viruda grahaNa kiyaa| usakI isa vijayagAthA ke kAraNa hI usake nAma para isa deza kA nAma bhAratavarSa par3a gyaa| vijaya abhiyAna meM usakA mAnavocita udAra dRSTikoNa dekhakara adhikAMza rAjA svayaM hI gauravAnubhUti karate hue usakI zaraNa meM pahuMca ge| usake vijaya abhiyAna meM zAlInatA evaM mAnavIya garimA thii| ata: parAjita athavA zaraNa meM Ae hue rAjAoM ko bhI glAni kA anubhava nahIM huaa| samrATa bharata ne apane vijaya abhiyAna kA prayojana batAte hue vijita mAra bAmara se kahA thA aDigera sikoMba teja oNdllde| voDaveyAseye ckrdhrge| oDanidda naparella talegu vaMtatra / guDugore vitta mannisidA // arthAt cakravartI rAjA kevala yahI abhilASA rakhate haiM ki anya rAjasamUha Akara hamAre caraNoM meM mastaka navAveM / zeSa dhanadhAnyAdi se prayojana nahIM rkhte| upasthita rAjAgaNa Azcarya meM par3e isa nimitta se una logoM ke sAmane hI bharata ne yatheSTa satkAra mAgadhAmara kA kiyaa| mAgadhAmara dvArA AtmasamarpaNa evaM vinaya bhAva dikhAne para bhAratIya saMskRti ke dizAnirdhAraka samrAT svayaM hI kaha uThe hogu ninnaya nAllinavana karedu koMDu / sAgara dolage teppigaru / Agale saMditennolaga vedanu / mAgapeMdrage rAya mecci // arthAt bharata jI mAgadhAmara para saMtuSTa hokara kahane lage ki mAgadha jAo, aneka rAjAoM ko vaza meM karake AnandapUrvaka raho / merA kArya to usI dina ho gyaa| aba tuma svataMtra hokara raha sakate ho| isa prakAra ke gauravazAlI vijaya abhiyAna meM kauna vijetA aura kauna vijita? donoM hI apane ko dhanya anubhava karate haiN| isa prakAra kI rAjanIti ko bhAratIya itihAsa meM AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI ke preraka mahApuruSa samrATa bharata ne sthApita kiyA thaa| samrATa bharata digvijaya abhiyAna meM eka raNapriya yoddhA ke pariveza meM rahakara bhI apane dainika, dhArmika, sAmAjika evaM pArivArika jIvana ke prati sajaga the / cakravartI rAjA ke rUpa meM sampUrNa pRthvI maMDala ko dharmazAsana ke antargata saMgaThita karane kI bhAvanA se dI rAjAoM ke mAnamardana evaM Azrita rAjAoM ko puraskAra ityAdi se unheM puraskRta karanA par3atA hai| vijaya abhiyAna kI abAdha gati, sainikoM kI manasthiti aura sAtha meM cala rahe parivArajanoM kI sukha-suvidhA kA bhI unheM dhyAna rakhanA par3atA thaa| digvijaya abhiyAna kI sAMskRtika garimA ko sthApita karane ke lie unhoMne eka Adarza saMhitA kA nirmANa kiyA thaa| vijita rAjyoM ke nAgarikoM kI bhAvanAoM aura unakI saMskRti kA saMrakSaNa kara vaha jana-jana kI bhAvanAoM ke samAdaraNIya bana gae the| isIlie janasAmAnya ne zraddhA se abhibhUta hokara unake nAma 'bharata' ke nAma se apane deza kA nAma 'bhArata' rakha diyaa| kahanA na hogA ki AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja bhI yathAnAma tathAguNa ke nyAya se samagra bhArata ke 'dezabhUSaNa' haiM aura zabdAntara se 'bhAratabhUSaNa' bhI / Aja sAre deza ko aise bhAratabhUSaNa AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja para mahAn garva hai / unake pAvana vyaktitva ke samakSa pratyeka janamAnasa kA mastaka svayameva zraddhA se nata ho jAtA hai| lekhaka ko AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne yaha batAyA thA ki bhagavAn vRSabhadeva ne apane agraja putra kA nAma bharata sRjana-saMkalpa 27
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isalie rakhA thA kyoMki usameM samasta pRthvI maMDala ke prANiyoM ke bharaNa-poSaNa kI kSamatA thii| isa deza ko 'bhAratavarSa' kA rUpa dene vAlA samrAT bharata vAstava meM eka asAdhAraNa puruSa thA / vaha divya guNoM kA puMjIbhUta rUpa thA / samagra mAnavatA kA pratIka thaa| vaha isa mahAn deza kI sAMskRtika AtmA kA pratinidhi thaa| vaha zaktisampannatA evaM vikAsa kI eka amara gAthA thaa| vaha cakravartI samrAT thA aura cakravartI sampadA ke aparimita vaibhava kA svAmI thA / cakravartI rAjA ke rUpa meM vaibhava kA upabhoga karane kI usameM advitIya kSamatA thii| vaha suhRdaya kavi evaM lalita vidyAoM kA niSNAta paMDita thA / ataH gRhasthAzrama meM rahate hue usane dhArmika rItiyoM ke nirvAha ke sAtha-sAtha kalAoM ko kRtArtha karane ke lie jIvana kA bharapUra Ananda liyaa| bhAratIya nArI ke Adarza guNoM kI pratIka rAnI kusamA jI ke hAtha se susvAdu rasapUrNa bhojana grahaNa karane, rAjaprAsAda ke ratnajaTita khaMDa meM nArI kusamA jI ke mana ko vibhora kara dene vAle nRtya kA avalokana karane, sneha ke dIpaka ko prajjvalita kara tAmbUlapatroM ke sauhArdapUrNa AdAna-pradAna karane aura zarIra ko sAMsArika sukhoM ke sindhu meM nimagna karane ke uparAnta cetanA ke lauTane para cakravartI bharata kA virakta mana zarIra kI paridhiyoM ko bhedakara antatogatvA Atmarasa meM hI AnandAnubhUti kA anubhava karatA thA / nannAtma vareba vareMdra va mucci / tanna tAnolage niTTata || manneya rovana je kavi amma sauni nasuni // arthAt zrI bharateza jI zayana karate hue AMkha banda kara ke vicAra karane lage ki merI AtmA kSudhA se pIr3ita nahIM hai| yaha saba kucha zarIra ke lie karanA Avazyaka hai| isa prakAra vicAra magna hote hue bhI anna kI uSNatA se unheM nidrA A gaI / 1 samrAT bharata bhakti evaM adhyAtma kA yugadraSTA mahApuruSa thA / yuddhabhUmi ke kolAhalamaya vAtAvaraNa meM bhI vaha nirmANa ke gIta gAtA thaa| apane putra arka kIrtikumAra ko pyAra se goda meM lekara manovinoda meM samrAT bharata nimnalikhita zabdoM kA uccAraNa karavA rahe the 'Adi tIrthaMkara', 'cidambara puruSa' evaM 'nirajaMna siddha' bAlaka tutalAhaTa meM kaha rahA thA Adikara, vivaesa' evaM 'nija siddha pArivArika pariveza saMskAroM kA nirmANa karate hue arkakIrtikumAra kI tutalAhaTa kA jo rasAsvAda rAjA bharata ne kiyA thA, vaha zabdoM kI sImAoM meM nibaddha nahIM kiyA jA sktaa| isa laukika evaM alaukika Ananda ko anubhava karane ke lie rASTra ko AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI jaise sAhitya manISI kI niraMtara apekSA rhegii| samrAT bharata isa sanAtana rASTra kI sAMskRtika sampadA - Atma-vaibhava ke siddha puruSa the / isIlie anuzrutiyoM meM unheM 'rAjA yogI' ke nAma se sambodhita kiyA jAtA rahA hai| bheda vijJAna dvArA unhoMne AtmA evaM pudgala ke pArthakya kA alpavaya meM hI parijJAna kara liyA thA / ataH eka kuzala zAsaka hote hue bhI unakA hRdaya santa samAgama ke lie Akula rahatA thA / indriyajanya sukhoM kA upabhoga karate hue unakA Antarika mana sAMsArikatA se sarvathA virakta thA / samrAT bharata kI sAMsArika bhogoM ke prati aruci ko tatkAlIna samAja ne bhI kiyA anubhava thaa| isIlie usa yuga ke pramukha kavi divija kalAdhara ne samrAT bharata kA kIrtigAna karate hue kahA thA -- horagellava torevollage nalAgi mereva lokabolu // I horagela biholagena villene bacca parivAdara nimnate // arthAt he rAjan ! loka meM aise bahuta-se yogI hoMge jo sampUrNa bhoga kA tyAga kara antaraMga meM nirmala AtmA kA darzana karate haiM parantu atula aizvarya rakhate hue bhI aMtaraMga meM akiMcana tulya nirmohI hokara AtmAnubhava karane vAle Apa sarIkhe kitane haiN| nirmala AtmA ko hI samayasAra svIkRta karane ke kAraNa samrAT bharata dharma kA hI mUrtimAna vigraha ho gayA thaa| cakravartI ke rUpa meM 66 hajAra rAniyoM se sevita hone para bhI vaha bhogavimukha thA aura jIvana kI kSaNabhaMguratA se paricita hone ke kAraNa bhogoM ko saMsAra cakra kA kAraNa mAnatA thA dharma didAdudu siriyeMdu sukhisutta / dharmava mareyarUttamaru // dharma vaMtaradaMdu bhoga ke marulAgi / kamiMgalA varisubaru // arthAt saMpatti dharma se hI prApta hotI hai aisA nizcaya kara hamezA dharma meM utsuka rahane vAlA puruSa dhanya hai / kisakA dharma, kaisA dharma aisA hI kahakara bhoga meM hI rata hokara dharma ko tiraskRta karane vAle mUrkha loga satata saMsAra rUpI samudra meM magna hokara duHkha rUpI samudra meM gotA khAte rahate haiN| eka prazAsaka ke dAyitvoM kA nirvAha karate hue bhI usakI dRSTi saMsAracakra ke bandhanoM se mukta hone ke lie nirantara Atura rahatI thI / mahAkavi ratnAkara varNI ne usake manobhAvoM kA citraNa karate hue kahA hai gANa maddale tAlalayake nati mada / yAnege zirada dhyAna vigyate dhyAnadolita dhAnola kuMbhadolu / / nimnanena / arthAt jisa prakAra eka nartakI apane mastaka para ghar3e ko rakhakara nRtya kara rahI ho aura nRtya karate samaya gAyana tAla laya Adi ko bhaMga na hone dekara ye saba bAteM hote hue bhI usakI mukha kI dRSTi isI para kendrita rahatI hai ki mastaka para rakhA huA ghar3A gira na par3e, 28 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra he rAjan samasta rAja-yoga ko samhAlate hue bhI ApakI mukha kI dRSTi mokSa mArga kI ora hai| samrAT bharata kI dRSTi dharmazAsana kI sthApanA ke sAtha-sAtha mokSasukha kI AkAMkSA kI ora bhI kendrita thii| usakI sAdhanA itane utkarSa para pahuMca gaI thI ki rAjA bharata evaM yogI bharata meM bheda karanA bhI janasAmAnya ke lie kaThina thA ghariyolellava saTuruMTalli bhasma ka / purra va suTTare bhasma butte|| naratati gAhAranihArabaMTemma / bharatezagilla nihaaraa|| arthAt jaise saMsAra meM sabhI padArtha jalAne se usakA bhasma taiyAra hotA hai, parantu kapUra jalAne se kabhI usakA bhasma taiyAra hotA hai ? usI prakAra sabhI manuSyoM ko AhAra aura nihAra prAyaH donoM hI dekhane meM Ate haiN| parantu rAjA bharata meM AhAra to hai lekina nihAra nahIM hai| kyA yaha alaukika vyakti nahIM hai| isI Adarza sthiti ke kAraNa cakravartI bharata kA Atmateja isa deza ke kaNa-kaNa meM vyApta ho gayA hai| samrAT bharata kI vairAgyajanya AtmasAdhanA itanI prakhara ho gaI thI ki mahAkavi ratnAkara varNI bhAvavihvala hokara kaha uThe-- muridu kaNNire kSaNake muktiya kAMba / bharata cakriya haillvne| arthAt vaha kSaNamAtra meM dRSTi banda kara mokSa ko prApta karane vAle una cakravartI bharata kA maiM kyA varNana karUM / mokSamArga ke adbhuta preraka siddha puruSa zrIbharata ke pAvana kathAnaka kA gaurava gAna karane meM sarasvatI bhI apane ko asamartha-sA mAnatI hai / isIlie AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahAkavi ratnAkara varNI kI manaHsthiti ke samAna hI kaha uThate haiM hadinAranemana prathama cakrezvara / sudati janake rAjamadana // cadurara talevaNi tadbhavamokSAsa / pavana vANisa lainna hvnne|| arthAt solahaveM manu, prathama cakravartI, antaHpuravAsiniyoM ke lie kAmadeva, vivekiyoM ke cUr3AmaNi evam tadbhava mokSagAmI bharata kA varNana karane meM maiM kahAM taka samartha ho sakatA huuN| AtmasAdhanA meM pravRtta AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne bhogavijaya, digvijaya, yogavijaya, mokSavijaya evaM arkakItivijaya nAmaka pAMca kalyANoM meM vibhakta, caurAsI saMdhiyoM aura caurAsI prakaraNoM meM gumphita evaM dasa hajAra se bhI adhika padyoM vAlI isa racanA ko apanI kAvyasAdhanA kA viSaya kyoM banAyA? isakA uttara AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI dvArA grantha ke prAraMbha meM kie gae maMgalAcaraNa se svayaM mila jAtA hai : bharatabhUpa kA yaha yazogAna / yaha hai tadbhava mokSa jAna / kaTe karmabhava bhava ke mahAn / Adiputra sama mile AtmajJAna / / mila jAe mukti pada mana meM ThAna / karU~ Arambha kathA suna lagA dhyAna / yaha hai bharatezavaibhava mahAn / bhavijana ko tAraNa taraNahi jAna // " yaha satya hai ki isa kAvya ke pratipAdya viSaya bhogoM se mukti kI tarapha le jAne vAle haiM aura pApakarmoM ko naSTa kara sanAtana sukha kI anubhUti karAne vAle haiM / isa sanAtana sukha se sAkSAtkAra karane ke lie hI AcArya ratna jI ne digambara pariveza grahaNa kiyA hai aura eka lambe kAlakhaMDa se vaha digambara santa ke rUpa meM AtmAnusaMdhAna meM nirantara saMlagna haiN| prAya: jaina dharma se sambandhita sAdhu-samAja para yaha Aropa lagAyA jAtA hai ki vaha vairAgyamUlaka nivRttipradhAna dharma kA pAlana karate hue saMsAra se sarvathA virakta rahate haiM / bharateza vaibhava kA kathAsAra manuSya meM brahmavidyA kI ruci to utpanna karatA hai kintu vaha palAyanavAdI dRSTikoNa se sarvathA dUra hai| AcArya zrI mAnava samAja ko apane jJAnAnubhava dvArA pichalI pA~ca dazAAbdiyoM se AsthA evaM racanA kA upadeza dete rahe haiN| jaina dharma ke AcAra graMthoM meM isa tathya para bala diyA gayA hai ki sAdhu ko zrAvaka se bheMTavArtA karate hue sarvaprathama zrAvaka ko muni banane kI preraNA evaM AzIrvAda denA caahie| AcArya zrI dezabhUSaNa jI kA divya vyaktitva zrAvaka samAja ko dharma para calane kI preraNA detA hai| eka digambara santa ke rUpa meM kaThora tapazcaryA karate hue bhI vaha apane sAmAjika dAyitva se mukta hone ke lie nirantara karmazIla rahate haiN| unake gauravazAlI caritra meM nivRtti evaM pravRtti kA maNikAMcana-saMyoga hai| indriyoM ko saMyamita karane ke lie vaha kaThora tapa ke sAtha-sAtha adbhuta vratavidhAna bhI karate rahe haiN| kolhApura ke prAraMbhika cAturmAsoM meM unhoMne sarvatobhadravrata, mahAsarvatobhadra vrata, basantabhadravrata, trilokasAra-vrata, brajamadhya vidhi vrata, mRdaMgamadhyavidhi vrata, murajamadhya-vidhi vrata, muktAvalI-vrata evaM ratnAvalI-vrata kA vidhAna karate hue 604 dinoM meM 471 upavAsoM ko karate hue 133 pAraNAeM kI thIM / sAdhanA kAla evaM upavAsoM meM bhI vaha niraMtara karmarata rahate haiM / mUlAcAra meM sAdhu ke lie niyata niyamAvalI kA pAlana karate hue vaha zAstrAbhyAsa meM saMlagna rahate haiN| kaThora niyamAvalI kA pAlana karate hue bhI unake mana meM santa hRdaya kI komalatA evaM karuNA prAyaH sAkAra ho uThatI hai| ata: zrAvaka samAja ke uddhAra evaM dharma ke unnayana kI bhAvanA se vaha sAhitya ke praNayana vItarAga sRjana-saMkalpa 266
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAna ke kendra zrI jina mandiroM ke nirmANa evaM tIrtha kSetroM kI saMracanA evaM vikAsa meM svayaM karmarata ho jAte haiN| vAstava meM isa prakAra kA karma AcArya zrI kI pravRttimArgI vicAradhArA kA pratiphala hai| unake karmapradhAna pauruSa se rASTrIya ekatA ko bala milA hai aura jaina dharmAnuyAyiyoM meM abhUtapUrva AtmavizvAsa jAgRta huA hai| eka santa ke rUpa meM sAdhanA karate hue cakravartI bharata ke Atmavaibhava se gauravamaMDita hote hue unhoMne zatAdhika mahattvapUrNa dharmagraMthoM kA anuvAda, praNayana evaM sampAdana kara eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| eka zramaNarAja ke rUpa meM prAyaH bhArata ke sabhI pramukha khaMDoM meM vicaraNa karate hue unhoMne vizAla mandiroM ke nirmANa se Atma sAdhanA ke kendroM ko vikasita karate hue lokopakAra ke lie dharmazAlAoM, auSadhAlayoM, pustakAlayoM, vidyAlayoM ityAdi kA nirmANa karAkara jaina dharma kI udAra evaM lokopakArI cetanA ko sAkAra rUpa pradAna kiyA hai| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI kA preraNAsrota cakravatI bharata kA pAvana caritra rahA hai| isIlie unakA kathana hai ___ hasivu tRSayu nidre modalAda duHkhava / hase geDisuva zaktiyulla // asamavaibhavane nannede yolagiru mokss| rasika cidaMbara puruSA / / arthAt bhUkha, pyAsa, nidrA ityAdi duHkhoM kA nAza karane kI zakti ko dhAraNa karane vAle asIma puNya vaibhavazAlI mokSa rasika, he cidaMbara puruSa, siddha paramAtman ! mere hRdaya meM hamezA rahakara merI rakSA karo! grantha ke samApana para AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja bhavya jIvoM ko sambodhita karate hue kahate haiM ki he bhavya jIvo ! yadi Apa loga zarIra va AtmA ko abheda jAnakara paramAtmA kA ciMtana karate rahoge to Apa loga bhI bharata jI ke samAna isa loka va paraloka ke sukha ko bhogakara anta meM mokSa kI prApti kara skoge| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha