Book Title: Bhagwat Prapti ka Sarvottam Sadhan Janseva
Author(s): Radheshyam Mishr
Publisher: Z_Jain_Vidyalay_Hirak_Jayanti_Granth_012029.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211486/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAdhezyAma mizra bhagavatprApti kA sarvottama sAdhana : janasevA bhagavatprApti ke aneka sAdhana haiM-- karma, jJAna, bhakti, prapatti Adi / parantu sarvottama sAdhana hai janasevA, dIna dukhiyoM kI sevaa| jana sevA ke aneka rUpa haiM, aneka prakAra haiM aura haiM aneka kSetra dIna-dukhiyoM kI sevA suzruSA hI sabase bar3I upAsanA hai| viyogI hari ne likhA haidInana dekha ghinAta je nahiM dInana so kAma / , kahAM jAni ve leta haiM dInabandhu ko nAma / / zrI madbhAgavata meM sthAna-sthAna para isakA ullekha milatA hai| zrI nAbhAdAsajI ne 'bhaktamAla' meM aneka aise bhaktoM ke caritroM ko darzAyA hai jo dina-rAta janasevA meM hI lage rahate the aura isI ko bhagavatprApti kA sarvottama sAdhana samajhate the aura jo isI ke dvArA kRta kRtya bhI hue| isake sAkSya kI koI AvazyakatA nhiiN| jaba Apa kisI dukhI manuSya kI kucha madada karate haiM taba Apa socate haiM ki mere isa kArya se bhagavAna khuza hoMge, ApakI AtmA praphullita aura romAMcita ho uThatI hai| janatA meM janArdana kA nivAsa hai| calatI-phiratI nArAyaNa kI mUrtiyoM kI arcanA, sevA kA mahatva bhakti se bahuta bar3hakara hai| viyogI hari ne kahA hai-- maiM khojatA tujhe thA jaba kuMja aura vana meM, tU DhUMDhatA mujhe thA taba dIna ke vatana meN|... tU Aha bana kisI kI mujhako pukAratA thA maiM thA tujhe rijhAtA saMgIta meM, bhajana meN| hIraka jayantI smArikA Izvara ko pAnA, usakI mahimA ko jAnanA, usake Adi anta ko jAnanA vAstava meM bar3A kaThina hai| yadi 'ekai sAdhe saba sadhe, saba sAdhe saba jAya' vAlI ukti ko caritArtha karake mAtra janasevA hI lakSya ho jAya to bhagavatprApti sunizcita hai prazna hai kyA bhagavAna kI prApti sambhava hai? yadi hai to jo bhI sAdhana zAstroM meM varNita haiM karma, jJAna, bhakti, vairAgya Adi una sabhI meM unheM kahAM khojA jAya ? Izvara nirAkAra hai yA sAkAra ? anekAneka prazna sAmane Ate haiM aura unake anekAneka samAdhAna aura mata veda, purANa aura dharma granthoM meM varNita haiN| gItA ke aThArahaveM adhyAya ke chiyAlisaveM zloka meM to yahAM taka kahA gayA hai. Izvara sabhI prANiyoM ke hRdaya meM nivAsa karatA hai-- IzvaraH sarvabhUtAnAm haddeze arjuna tiSThati / bhrAmayan sarva bhUtAni yantra rUDhAni mAyayA / isalie gItA ne "samatvaM yoga ucyate" kI ghoSaNA kI hai| gItA kA sAmyadarzana gaNita kA samIkaraNa nahIM hai, na rekhAgaNita kA sAdhya hI hai jahAM eka tribhuja ko dUsare ke barAbara siddha karane hetu donoM tribhujoM ko isa prakAra rakhA jAtA hai ki unakI bhujAyeM eka dUsare para phiTa A jaay| hAM, gaNita ke anusAra usake pAsa eka Izvara hai aura eka hI AtmA hai| Izvara hI AtmA banakara samAna bhAva se sabhI prANiyoM meM nivasatA hai| AtmA usa divya prakAza kA khaMDa hai jisako mAnasa meM mahAtmA tulasI ne bhI 'Izvara aMza jIva avinAzI' kahakara pratipAdita kiyA hai| isa prakAra hama yaha kaha sakate haiM ki nAma bhinna-bhinna hone para bhI vaha paramabrahma satya sanAtana, zAzvata, cirantana saba kucha hote hu jIvoM meM pradIpta hai, prakAzita hai ataH use khojane kI AvazyakatA nahIM hai / vaha to agocara hote hue bhI gocara hai aura sahaja prApya hai agara hama apanI dRSTi ko thor3A sA parivartita kara leM aura sarve bhavantu sukhinaH sarve santu nirAmayAH, sarve bhadrANi pazyantu mA kazcid dukha bhAga bhavet / isa vizva meM saba sukhI hoM, saba nIroga hoM, saba kalyANa - maMgala kA darzana kareM, koI bhI lezamAtra dukha kA bhAgI na ho / sarvestaratu durgANi sarvo bhadrANi pazyatu / sarva sadabuddhimApnotu sarvaH sarvatra nandatu / / kaThinAiyoM se, vipattiyoM se saca trANa pAyeM saba maMgala kA darzana kareM, saba sadabuddhi ko prApta hoM aura saba sarvadA sarvatra Ananda lAbha kareM, aisI hamArI bhAvanA hai| yadi hamArI bhAvanA aisI hogI to hamArA AcaraNa bhI hogA isI ke anurUpa / hama apane una bandhuoM para mAnava mAtra yA jIva mAtra para prema aura kRpA kI varSA kreNge| dayA, karuNA, dAna, sevA, maitrI Adi bhAva hI kramazaH bhagavatprApti meM sahAyaka siddha hote haiM vaise sabhI guNa kramazaH eka dUsare ke paraspara sahayogI haiM aura kisI eka ke Ane se hI sAre ke sAre guNa kramazaH Ane lagate haiN| devarSi nArada ne yuddhiSThira ke dvArA pUche jAne para manuSya mAtra ke tIsa dharmoM adhyApaka khaNDa / 12 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vivecana kiyA thA magara una sabhI dharmoM kA sAra uparokta guNoM meM hI sannihita hai| unhoMne tIsa lakSaNoM meM satya, dayA, tapasyA zauca, titikSA, Atma-nirIkSaNa, bAhya indriyoM kA saMyama, Antara indriyoM kA saMyama, ahiMsA, brahmacarya, tyAga, svAdhyAya, saralatA, saMtoSa, samadRSTi, sevA, durAcAra se nivRtti, logoM ke viparIta ceSTAoM ke phala kA avalokana, mauna, AtmavicAra, prANiyoM ko yathA yogya annAdi dAna, samasta prANiyoM meM vizeSakara manuSya meM Atmabuddhi, iSTa devabuddhi, bhagavannAma smaraNa, kIrtana, sevAyajJa, namaskAra, sAkhya, dAsya aura Atmanivedana Adi ko pratipAdita kiyA hai| parantu ina sabhI kA mUla hai prajApati kA zikSA mantra- "da" "da" "da" - dAna, dayA aura dmn| unhoMne kahA hai deva danuja mAnava sabhI lahai parama kalyANa / pAle jo "da" artha ko damana, dayA arU dAna || dayA, karuNA, sevA, dAna Adi samAnArthI zabda na hote. bhI mUla hue meM eka haiN| mAnava sevA se bar3hakara koI dUsarI sevA nhiiN| isake vibhinna rUpa haiM, zArIrika, Arthika aadi| isake lie loga bahujana hitAya, bahujana sukhAya kI bhAvanA se devAlaya vidyAlaya, auSadhAlaya, bhojanAlaya, anAthAlaya, gauzAlA, dharmazAlA Adi sarvajanopayogI sthAnoM kA nirmANa binA kisI yaza kAmanA se bhagavatprItyartha karate haiN| vastutaH ye sevAyeM mAnava kalyANakArI haiM ataH ye hameM Izvara ke kAphI karIba lA detI haiM zrImadbhAgavata meM apane dvArA kamAye gaye dhana ke dazamAMza ko loka-kalyANa meM lagAne kA spaSTa vivecana hai, kintu yaha sAdhAraNa Aya vAloM ke lie hai| vaibhavazAlI, udAracetA aura uccakoTi ke logoM ke lie pAMca bhAgoM meM hI dhana bAMTane kA vidhAna hai-- dharmAya yazase arthAya kAmAya svajanAya ca / paMccadhA vibhajana vittamihAmutra ca modate / / 1 dharma, yaza, artha (vyApAra Adi AjIvikA ) kAma (jIvanopayogI bhoga) svajana ( parivAra) ke lie- isa prakAra pAMca prakAra ke dhana kA vibhAjana karane vAlA isa loka aura paraloka meM bhI AnandaprApta karatA hai, aisA varNana hai| binA dAna diye paraloka meM bhojana nahIM milatA aisI kiMvadanti hai| kahA jAtA hai ki vidarbha deza meM veta nAmaka eka rAjA rAjya karate the ve satarka hokara rAjya kA saMcAlana karate the| unake rAjya meM prajA sukhI thii| kucha dinoM bAda unake mana meM vairAgya AyA / ve apane bhAI ko rAjya sauMpakara bana meM tapasyA karane cale gye| unhoMne jisa lagana se rAjya kA saMcAlana kiyA usI lagana se hajAroM varSa taka tapasyA kii| uttama tapasyA ke bala para unheM brahmaloka kI prApti huI / vahAM unheM saba taraha kI suvidhA milI, kintu bhojana kA kucha prabaMdha na thaa| bhUkha se pIr3ita unakI indriyAM zithila par3a gaIM, vikala ho giiN| unhoMne brahmAjI se pUchA, pitAmaha yaha loka bhUkha-pyAsa rahita mAnA jAtA hai phira kisa karma ke vipAka se maiM bhUkha se satata pIr3ita ho rahA huuN| brahmA jI ne kahA, 'vatsa tumane mRtyuloka meM kucha dAna nahIM kiyA, kisI ko kucha khilAyA pilAyA nhiiN| vahAM binA kucha diye hIraka jayantI smArikA paraloka meM bhI khAnA nahIM miltaa| bhAva yaha hai ki manuSya ko apanI zakti sAmarthya ke anusAra mAnava sevA hetu tana, mana, dhana arpaNa karanA caahie| sabhI dAnoM meM vidyA dAna kA vizeSa mahatva hai| yaha aisA dAna hai jo baccoM ko zikSita kara svAvalambI banA detA hai| pUrNa zikSA vahI hai jo mAnava ko mAnava banane kI zikSA de| skUla, kAleja, vizvavidyAlaya ke nirmANa meM sahayoga dekara sAtha-sAtha unake dainika kArya praNAlI meM yogadAna dekara hama mAnava sevA kara sakate haiN| vidyAlayoM meM saMskAra naitika zikSA' cAritrika zikSA aura mUla meM dayA, sevA aura paropakAra kI bhAvanA kA bIjAropaNa hI saccI zikSA hogI jo phalavatI hogI bhaviSya meM auSadhAlaya (aspatAla) ke nirmANa meM sahayogI hokara bhI, hama jana sevA ke kArya meM bhAgIdAra bana sakate haiM, yaha cAhe zArIrika ho yA Arthika / mUla meM isakA uddezya yahAM bhI pIr3ita, mAnavatA, dukhI, rogI aura asAdhyoM kI sevA hI hai| Services to mankind is sevices to God ko bAibila bhI svIkAra karatA hai| usameM eka kathA varNita hai, eka ghAyala rogI asahAya sar3aka para par3A thaa| vaha cillA rahA thA, dayA kI yAcanA kara rahA thA ki koI bhI use aspatAla pahuMcA de| udhara se anekAneka saMbhrAnta loga nikale magara kisI ne usakI na sunii| kisI ko carca jAne kI jaldI thI to kisI ko mandira yA masjida, magara unhIM meM eka aisA bhI vyakti thA jo thA to sAdhAraNa magara usane use uThAyA, prAthamika upacAra jo kara pAyA kiyA aura use nikaTastha aspatAla phuNcaayaa| use na carca, nahIM mandira kI cintA huI varan usane mAnava pIr3A, usakI antarAtmA kI AvAja ko bhagavAna kI pukAra mAnA aura usakI madada kI / vAstava meM yahI saccI Izvara sevA hai| kabIra ne bhI mAnava sevA ko sarvopari batAyA hai aura Izvara ko dIna, dalita, dukhI aura asahAyoM meM hI dekhA hai| unhoMne kahA hai 'kavirA soI pIra hai jo jAne para piir|' unhoMne bhagavAna ko mandira, masjida aura girajAgharoM meM kaida nahIM mAnA paropakAra ko unhoMne sabase Upara maanaa| tulasI ne bhI kahA hai parahita basa jinake mana mAhIM / tinakahaM jaga durlabha kachu nAhIM // maharSi vyAsa ne bhI-- aThArahoM purANa kA nicor3a paropakAra, parasevA ko hI batAyA hai| aSTAdazapurANeSu vyAsasya bacanadvayaM, paropakArAya puNyAya pApAya paripIr3anam / vAstava meM janopayogI saMsthAyeM loka mAtAyeM hI haiM ye dIna dukhI, abhAvagrasta aura jana sAdhAraNa ko mAM kI sevA pradAna karatI haiM, mAM kI taraha hI bharaNa-poSaNa karatI haiN| hama yadi ina saMsthAoM kI hita rakSA meM apanA tana mana dhana arpita kareM to yahI hogI hamArI saccI jana sevA aura bhagavatprApti / kI anubhUti to use hI hotI hai jo use prApta karatA hai usakA varNana nahIM ho sktaa| rahIma kI ukti hai-- sacce sukha yoM rahIma sukha hota hai upakArI ke aMga / bAMTanavAre ko lage jyo mehadI ke raMga / / saccI ghaTanA hai grAmINa pAThazAlA kI / vidyAlaya ke prAthamika kakSA adhyApaka khaNDa / 13 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kucha chAtrAoM kI eka pratiyogitA rakhI gaI aura yaha ghoSaNA kI gaI ki jisakA bastA jo kapar3e kA banA hotA hai, sabase acchA hogA use puraskRta kiyA jaaegaa| sabhI ko pratiyogitA meM bhAga bhI lenA hai| tithi taya huI aura sabhI bacce apane acche baste (thaile) ke sAtha vidyAlaya aae| kevala eka hI aisI baccI thI jo binA thaile ke vidyAlaya A gaI thii| zikSakoM ne use khUba DAMTA aura phaTakArA, anta meM eka zikSaka ne use dulAra kara pUchA, 'beTI tumane aisA kyoM kiyA? tumane isakI carcA kyA apane abhibhAvakoM se nahIM kI?' baccI ne kahA, 'mahAzaya maiM bhI baste ke sAtha hI vidyAlaya A rahI thI, magara mArga meM eka kuSTha rogI apane ghAvoM ke kAraNa bAra-bAra cillA rahA thA, koI ise Dhaka de aura ina makkhiyoM se merI rakSA kre| usakA dukha mujhase bardAzta nahIM huaa| maiM bhUla gaI pratiyogitA aura maiMne apanA bastA phAr3akara usake ghAvoM ko Dhaka diyaa'| isa ghaTanA ko sunakara sabhI stabdha raha gae aura jAkara dekhe ki vaha rogI ghAvoM ko Dhakane ke kAraNa caina se so rahA hai| aba zikSakoM ke hRdaya meM bhI parivartana huA jo use DATa phaTakAra rahe the, usakI dayA ke Age natamastaka hue| una logoM ne socA, hama bhI udhara se hI nikale the, cIkha aura pukAra bhI sunI thI magara hamalogoM para usa karuNa pukAra kA kyA koI prabhAva par3A? isa bAlikA se hameM sIkha lenI caahie| puraskAra kI ghoSaNA prAcArya ne kI aura sabase acchA bastA kA puraskAra usa bAlikA ko milA jisane apane thaile ko phAr3akara kuSTha rogI ke ghAvoM ko Dhaka diyA thaa| apane samApana bhASaNa meM unhoMne chAtroM se nivedana kiyA ki usa bAlikA se sabhI sIkha leM aura parasevA vrata kA pAlana kreN| uparokta sabhI ghaTanAoM kA eka hI makasada hai jana sevA, mAnava sevA aura yaha sambhava hai sAmUhika rUpa meM virATa stara para aura vyaktigata rUpa meM choTe-choTe stara pr| sAmAjika saMsthAeM sevA kArya meM aham bhUmikA kA nirvAha kara rahI haiN| ve sevA ke nita naye AyAmoM ko kAryAnvita kara rahI haiN| jisa taraha jaise bhI ho "sarve bhavantu sukhinaH" ko sAkAra karane hetu aharniza sevAmahe ko caritArtha kara rahI hai| Self Employment (svarojagAra) hetu mahilA gRha udyoga, kuTIra udyoga, pustaka vitaraNa, auSadhi vitaraNa, bhojana vyavasthA, chAtroM ke lie karmakArI zikSA (Vocational Education) Adi meM saMsthAeM rata haiN| vibhinna skUla, kaoNleja, auSadhAlaya, bhojanAlaya, anAthAlaya, zizu niketana Adi kisI na kisI rUpa meM jana sevA meM nitya kAryarata haiN| inako hama puSpita-pallavita kareM, yahI saMkalpa ho hmaaraa| inheM hama kisI bhI rUpa meM nukasAna, kSati na pahuMcAyeM na bAdhaka bneN| eka mahAtmA eka gAMva meM pdhaare| unake sammukha kucha grAmavAsI ikaTThe hue aura kahA, 'mahArAja kisI ne dveSa aura IrSyAvaza mere khalihAna meM Aga lagA dI, jahAM mere parizrama dvArA ekatrita sArI kI sArI annarAzi thii| kAphI kSati huii|' mahAtmA ne kucha dera taka socA phira bole, 'vyaktigata dveSa ke kAraNa usane kevala tumhArA hI nukasAna nahIM kiyA, usane kIr3e-makor3e, pazu-pakSI, sAdhu-saMtoM aura anyAnya ke hisse meM prApta annarAzi ko naSTa kiyA hai| yaha vyaktigata nukasAna, hAni nahIM hai yaha hai sAmUhika kSati / nukasAna aura jo sAmAjika kSati karatA hai usakI dazA zAstroM meM bar3I kaThora varNita hai| khaira, Izvara sAkSI hai karmaphala avazya prApta hogaa| tAtparya yaha hai ki vyaktigata dveSa Adi ko sAmAjika saMsthAnoM para na thopeM aura na hI usake calate use naSTa kreN| apane bala, paurUSa aura zakti ke anusAra use puSpita aura pallavita kareM, yahI hogI saccI sevA prANimAtra kI aura yahI hogA bhagavatprApti kA saccA sAdhana kAmaye du:khataptAnAM prANinAmArti nAzanam saha zikSaka, zrI jaina vidyAlaya, kalakattA hIraka jayantI smArikA adhyApaka khaNDa / 14