Book Title: Bandhswamitva
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229067/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bandhasvAmitva' viSaya-mArgaNAoM meM guNa sthAnoM ko lekara bandhasvAmitva kA varNana isa karmagrantha meM kiyA hai| arthAt kisa-kisa mArgaNA meM kitane-kitane gaNasthAnoM kA saMbhava hai aura pratyeka mArgaNAvattoM jIvoM kI sAmAnya rUpa se tathA guNasthAna ke vibhAgAnusAra karma-bandha saMbandhinI kitanI yogyatA hai isakA varNana prastuta grantha meM kiyA hai| mArgaNA, guNasthAna aura unakA pArasparika antara (ka) mArgaNA-~-saMsAra meM jIva-rAzi ananta hai| saba jIvoM ke bAhya aura aAntarika jIvana kI banAvaTa meM judAI hai / kyA DIla-Daula, kyA indriyaracanA, kyA rUpa-raGga, kyA cAla-DhAla, kyA vicAra-zakti, kyA manobala, kyA vikArajanya bhAva, kyA cAritra ina saba viSayoM meM jIva eka dUsare se bhinna haiN| yaha bheda-vistAra karmajanya-audayika, aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikabhAvoM para tathA sahaja pAriNAmika bhAva para aklambita hai / bhinnatA kI gaharAI itanI jyAdA hai ki isase sArA jagat zrApa hI ajAyabaghara banA huA hai| ina ananta bhinnatAtroM ko jJAniyoM ne saMkSepa meM caudaha vibhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| caudaha vibhAgoM ke bhI avAntara vibhAga kiye haiM, jo 62 haiN| jIvoM kI bAhyaAntarika-jIvana-saMbandhinI ananta bhinnatAoM ke buddhigamya ukta vargIkaraNa ko zAstra meM 'mArgaNA' kahate haiM / (kha) guNasthAna-moha kA pragAr3hatama AvaraNa, jIva kI nikRSTatama avasthA hai| sampUrNa cAritra-zakti kA vikAsa nirmohatA aura sthiratA kI parAkASThA-----jIva kI uccatama avasthA hai| nikRSTatama avasthA se nikalakara uccatama avasthA taka pahu~cane ke lie jIva moha ke parade ko kramazaH haTAtA hai aura apane svAbhAvika guNoM kA vikAsa karatA hai / isa vikAsa-mArga meM jIva ko aneka avasthAe~ taya karanI par3atI haiN| jaise tharamAmITara kI nalI ke aGka, uSNatA ke parimANa ko batalAte haiM vaise hI ukta aneka avasthAe~ jIva ke AdhyAtmika vikAsa kI mAtrA ko janAtI haiM / dUsare zabdoM meM ina avasthAoM ko zrAdhyAtmika vikAsa kI parimApaka rekhAe~ kahanA cAhie / vikAsa-mArga kI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNA aura guNasthAna 253 inhIM kramika avasthAoM ko 'guNasthAna' kahate haiM / ina kramika saMkhyAtIta vasthAnoM ko jJAniyoM ne saMkSepa meM 14 vibhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / yahI 14 vibhAga jaina zAstra meM '14 guNasthAna' kahe jAte haiM / vaidika sAhitya meM isa prakAra kI AdhyAtmika avasthAoM kA varNana hai / 'pAtaJjala yogadarzana meM aisI AdhyAtmika bhUmikAtroM kA madhumatI, madhupratIkA, vizokA aura saMskArazeSA nAma se ullekha kiyA hai / yogavA - siSTa meM ajJAna kI sAta aura jJAna kI sAta isa taraha caudaha citta-bhUmikAoM kA vicAra zrAdhyAtmika vikAsa ke AdhAra para bahuta vistAra se kiyA hai / (ga) mArgaNA aura guNasthAna kA pArasparika antara - mArgaNAtroM kI karma paTala ke taratamabhAva para avalambita nahIM hai, kintu jo zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika bhinnatAe~ jIva ko ghere hue haiM vahI mArgaNAtroM kI kalpanA kA AdhAra hai / isake viparIta guNasthAnoM kI kalpanA karmapaTala ke, khAsa kara mohanIya karma ke, taratamabhAva aura yoga kI pravRtti para avalambita hai / kalpanA mArgaNAe~ jIva ke vikAsa kI sUcaka nahIM haiM kintu ve usa ke svAbhAvikavaibhAvika rUpoM kA aneka prakAra se pRthakkaraNa haiN| isase ulaTA guNasthAna, jova ke vikAsa ke sUcaka haiM, ve vikAsa kI kramika avasthAtroM kA saMkSipta vargIkaraNa haiM / mArgaNAe~ satra saha bhAvinI haiM para guNasthAna krama - bhAvI / isI kAraNa pratyeka jIva meM eka sAtha caudahoM mArgaNAe~ kisI na kisI prakAra se pAI jAtI haiM-- sabhI saMsAra jIva eka hI samaya meM pratyeka mArgaNA meM vartamAna pAye jAte haiM / isase ulaTA guNasthAna eka samaya meM eka jIva meM eka hI pAyA jAtA hai-- eka. samaya meM saba jIva kisI eka guNasthAna ke adhikArI nahIM bana sakate, kiMtu una kA kucha bhAga hI eka samaya meM eka guNasthAna kA adhikArI hotA hai / isI bAta ko yoM bhI kaha sakate haiM ki eka jIva eka samaya meM kisI eka guNasthAna meM hI vartamAna hotA hai paraMtu eka hI jIva eka samaya meM caudahoM mArgaNAtroM meM vartamAna hotA haiM / pUrva- pUrva guNasthAna ko chor3akara uttarottara guNasthAna ko prApta karanA adhyAtmika vikAsa ko bar3hAnA hai, paraMtu pUrva-pUrva mArgaNA ko chor3akara uttarottara mArgaNA na to prApta hI kI jA sakatI haiM aura na inase AdhyAtmika vikAsa hI siddha 1 pAda 1 sU. 36, pAda 3 sU. 48 - 46 kA bhASya pAda 1 sUtra 1 kI TIkA / 2 utpatti prakaraNa - sarga 117-118-126, nirvANa 120-126 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jaina dharma aura darzana hotA hai / vikAsa kI terahavIM bhUmikA taka pahu~ce hue---kaivalya-prApta-jIva meM bhI kaSAya ke sivAya saba mArgaNAe~ pAI jAtI haiM para guNasthAna kevala terahavA~ pAyA jAtA hai / aMtima-bhUmikA-prApta jIva meM bhI tIna-cAra ko chor3a saba mArgaNAe~ hotI haiM jo ki vikAsa kI bAdhaka nahIM haiM, kiMtu guNasthAna usameM kevala caudahavA~ hotA hai| pichale karmagranthoM ke sAtha tIsare karmagrantha kI saMgati-duHkha heya hai kyoMki use koI bhI nahIM cAhatA / duHkha kA sarvathA nAza tabhI ho sakatA hai jaba ki usake asalI kAraNa kA nAza kiyA jaae| duHkha kI asalI jar3a hai karma (vAsanA ) / isalie usakA vizeSa parijJAna saba ko karanA cAhie; kyoMki karga kA parijJAna binA kie na to kama se chaTakArA pAyA jA sakatA hai aura na duHkha se| isI kAraNa pahale karmagrantha meM karma ke svarUpa kA tathA usake prakAroM kA buddhigamya varNana kiyA hai| karma ke svarUpa aura prakAroM ko jAnane ke bAda yaha prazna hotA hai ki kyA kadAgrahI-satyAgrahI, ajitendriya-jitendriya, azAnta-zAnta aura capala-sthira saba prakAra ke jIva apane-apane mAnasa-kSetra meM karma ke bIja ko barAbara parimANa meM hI saMgraha karate aura unake phala ko cakhate rahate haiM yA nyUnAdhika parimANa meM ? isa prazna kA uttara dUsare karmagrantha meM diyA gayA hai / guNasthAna ke anusAra prANIvarga ke caudaha vibhAga karake pratyeka vibhAga kI karma-viSayaka bandha-udaya-udIraNA-sattA'saMbandhI yogyatA kA varNana kiyA gayA hai| jisa prakAra pratyeka guNasthAna vAle aneka zarIradhAriyoM kI karmabandha Adi saMbandhI yogyatA dUsare karmagrantha ke dvArA mAlUma kI jAtI hai isI prakAra eka zarIradhArI kI karmabandha-zrAdi-saMbandhI yogyatA, jo bhinna-bhinna samaya meM AdhyAtmika utkarSa tathA apakarSa ke anusAra badalatI rahatI hai usakA jJAna bhI usake dvArA kiyA jA sakatA hai / ataeva pratyeka vicAra-zIla prANI apane yA anya ke AdhyAtmika vikAsa ke parimANa kA jJAna karake yaha jAna sakatA hai ki mujha meM yA anya meM kisa-kisa prakAra ke tathA kitane karma ke bandha, udaya, udIraNA aura sattA kI yogyatA hai| ukta prakAra kA jJAna hone ke bAda phira yaha prazna hotA hai ki kyA samAna guNasthAna vAle bhinna-bhinna gati ke jIva yA samAna guNasthAna vAle kintu nyUnAdhika indriya vAle jIva karma-bandha kI samAna yogyatA vAle hote haiM yA asamAna yogyatA vAle ? isa prakAra yaha bhI prazna hotA hai ki kyA samAna guNasthAna vAle sthAvara-jaMgama jIva kI yA samAna guNasthAna vAle kintu bhinna-bhinna yoga-yukta jIva kI yA samAna guNasthAna vAle bhinna-bhinna liMga (veda) dhArI jIva kI yA samAna Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bandhasvAmitva 255 guNasthAna vAle kintu vibhinna kaSAya vAle jIva kI bandha-yogyatA barAbara hI hotI hai yA nyUnAdhika ? isa taraha jJAna, darzana, saMyama Adi guNoM kI dRSTi se bhinnabhinna prakAra ke parantu guNasthAna kI dRSTi se samAna prakAra ke jIvoM kI bandhayogyatA ke saMbandha meM kaI prazna uThate haiM ! ina praznoM kA uttara tIsare karmagrantha meM diyA gayA hai / isameM jIvoM kI gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya Adi caudaha avasthAtroM ko lekara guNasthAna-krama se yathA-saMbhava bandha-yogyatA dikhAI hai, jo AdhyAtmika dRSTi vAloM ko bahuta manana karane yogya hai / dUsare karmagrantha ke jJAna kI apekSA-dUsare karma-graMtha meM guNasthAnoM ko lekara jIvoM kI karma-bandha-saMbandhinI yogyatA dikhAI hai aura tIsare meM mArgaNAoM meM bhI sAmAnya rUpa se bandha-yogyatA dikhAkara phira pratyeka mArgaNA meM yathAsaMbhava guNasthAnoM ko lekara vaha dikhAI gaI hai| isIlie ukta donoM karmagranthoM ke viSaya bhinna hone para bhI unakA Apasa meM itanA ghaniSTha saMbaMdha hai ki jo dUsare karmagraMtha ko acchI taraha na par3ha le vaha tIsare kA adhikArI hI nahIM ho sakatA / ataH tIsare ke pahale dUsare kA jJAna kara lenA cAhie / prAcIna aura navIna tIsarA karmagrantha-ye donoM, viSaya meM samAna haiN| navIna kI apekSA prAcIna meM viSaya-varNana kucha vistAra se kiyA hai| yahI bheda hai| isI se navIna meM jitanA viSaya 25 gAthAoM meM varNita hai utanA hI viSaya prAcIna meM 54 gAthAoM meM | graMthakAra ne abhyAsiyoM kI saralatA ke lie navIna karmagraMtha kI racanA meM yaha dhyAna rakhA hai ki niSprayojana zabda-vistAra na ho aura viSaya pUrA Ae / isIlie gati Adi mArgaNA meM guNasthAnoM kI saMkhyA kA nirdeza jaisA prAcIna karmagraMtha meM bandha-svAmitva ke kathana se alaga kiyA hai navIna karmagraMtha meM vaisA nahIM kiyA hai; kintu yathAsaMbhava guNasthAnoM ko lekara bandha-svAmitva dikhAyA hai, jisase unakI saMkhyA ko abhyAsI Apa hI jAna le / navIna karmagraMtha hai saMkSita. para vaha itanA pUrA hai ki isake abhyAsI thor3e hI meM viSaya ko jAnakara prAcIna bandha-svAmitva ko binA TIkA-TippaNI kI madada ke jAna sakate haiM isI se paThana-pAThana meM navIna tIsare kA pracAra hai| gommaTasAra ke sAtha tulanA-tIsare karmagraMtha kA viSaya karmakANDa meM hai, para usakI varNana-zailI kucha bhinna hai / isake sivAya tIsare karmagraMtha meM jo-jo viSaya nahIM hai aura dUsare karmagraMtha ke saMbandha kI dRSTi se jisa-jisa viSaya kA varNana karanA par3hanevAloM ke lie lAbhadAyaka hai vaha saba karmakANDa meM hai| tIsare karmagraMtha meM mArgaNAoM meM kevala bandha-svAmitva varNita hai parantu karmakANDa meM bandha-svAmitva ke atirikta mArgaNAoM ko lekara udaya-svAmitva, udIraNA-svAmitva Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skUpha jaina dharma aura darzana aura sattA-svAmitva bhI varNita hai / [ isake vizeSa khulAse ke lie tIsare karmagraMtha meM pariziSTa (ka) naM0 1 dekho]| isalie tIsare karmagraMtha ke abhyAsiyoM ko use avazya dekhanA cAhie / tIsare karmagraMtha meM udaya-svAmitva Adi kA vicAra isalie nahIM kiyA jAna par3atA hai ki dUsare aura tIsare karmagraMtha ke par3hane ke bAda abhyAsI use svayaM soca le| parantu Ajakala taiyAra vicAra ko saba jAnate haiM; svataMtra vicAra kara viSaya ko jAnane vAle bahuta kama dekhe jAte hai / isalie karmakANDa kI ukta vizeSatA se saba abhyAsiyoM ko lAbha uThAnA cAhie / I0 1922] [ tIsare karmagrantha kI prastAvanA