Book Title: Bandhan se Mukti ki aur
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Shwetambar_Sthanakvasi_Jain_Sabha_Hirak_Jayanti_Granth_012052.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211460/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandhana se mukti kI ora yadyapi yaha satya hai AtmA ke pUrva karma saMskAroM ke kAraNa bandhana se bhI dUra nahIM hoyeNge| lekina saMvara kA yaha niSedhaka artha hI saba kI prakriyA avirAma gati se calatI rahatI hai| pUrva karma saMskAra apane kucha nahIM hai, varan usakA eka vidhAyaka pakSa bhI hai| zubha adhyavasAya vipAka ke avasara para AtmA ko prabhAvita karate haiM aura usake pariNAma bhI saMvara ke artha meM svIkAra kiye gaye haiM, kyoMki azubha kI nivRtti svarUpa mAnasika evaM zArIrika kriyA-vyApAra hote haiM, usa kriyA-vyApAra ke lie zubha kA aMgIkAra prAthamika sthiti meM Avazyaka hai| vRttike kAraNa navIna karmAsrava evaM bandha hotA hai| ata: yaha prazna upasthita zUnyatA ke abhyAsI ke lie prathama zubha vRttiyoM ko aMgIkAra karanA hotA hai ki isa bandhana se mukta kisa prakAra huA jaaye| jaina darzana hotA hai, kyoMki citta ke zubhavRtti se paripUrNa hone para azubha ke bandhana se bacane ke lie jo upAya batAtA hai, unheM saMvara aura nirjarA lie koI sthAna nahIM rahatA hai| azubha ko haTAne ke lie zubha Avazyaka kahate haiN| hai| dUsare zubha ko haTAnA to itanA susAdhya hotA hai ki usakA sahaja nirAkaraNa ho jAtA hai| ata: saMvara kA artha zubha vRttiyoM kA abhyAsa saMvara kA artha bhI hai| yadyapi vahA~ zubha kA vaha artha nahIM hai, jise hama puNyAsrava tattvArthasUtra ke anusAra Asrava-nirodha saMvara hai| dUsare zabdoM yA puNyabandha ke rUpa meM jAnate haiN| me karmavargaNA ke pudgaloM kA AtmA meM Ane kI kriyA kA ruka jAnA saMvara hai| vahI saMvara mokSa kA kAraNa tathA naitika sAdhanA kA prathama jaina paramparA meM saMvara kA vargIkaraNa sopAna hai| saMvara zabda 'sama' upasarga pUrvaka 'vR' dhAtu se banA hai| vR (a) jaina darzana meM saMvara ke do bheda hai-1. dravya saMvara aura dhAtu kA artha hai rokanA yA nirodha krnaa| isa prakAra saMvara zabda kA 2. bhAva sNvr| dravyasaMgraha meM kahA gayA hai ki karmAsrava ko rokane artha kiyA gayA hai- AtmA ko prabhAvita karane vAle karmavargaNA ke meM sakSama AtmA kI caittasika sthiti bhAvasaMvara hai, aura dravyAsrava ko pudgaloM ke Asrava ko roka denaa| sAmAnya rUpa se zArIrika, vAcika rokane vAlA usa caitasika sthiti kA jo pariNAma hai vaha dravyasaMvara evaM mAnasika kriyAoM kA yathAzakya nirodha karanA (rokanA) saMvara kahA kahA jAtA hai| jAtA hai, kyoMki kriyAe~ hI Asrava kA AdhAra haiN| jaina paramparA meM (ba) sAmAnya rUpa se saMvara ke pA~ca aMga yA dvAra batAye gaye saMvara ko karma paramANuoM ke Asrava ko rokane ke artha meM aura bauddha haiM-1. samyaktva-yathArtha dRSTikoNa, 2. virati-maryAdita yA saMyamita paramparA meM kriyA ke nirodha ke artha meM svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki jIvana, 3. apramattatA-Atma cetanatA, 4. akaSAyavRtti-krodhAdi bauddha paramparA meM karmavargaNA (paramANuoM) kA bhautika svarUpa mAnya nahIM manovegoM kA abhAva aura 5. ayog-akriyaa| hai, ataH ve saMvara ko jaina paramparA ke artha meM nahIM lete haiN| usameM (sa) sthAnAMgasUtra meM saMvara ke ATha bheda nimnAnusAra batAe gaye saMvara kA artha mana, vANI evaM zarIra ke kriyA-vyApAra yA aindrika haiM-1. zrota indriya kA saMyama, 2. cakSu indriya kA saMyama, 3. ghrANa pravRttiyoM kA saMyama hI abhipreta hai| vaise jaina paramparA meM bhI saMvara ko indriya kA saMyama, 4. rasa indriya kA saMyama, 5. sparza indriya kA saMyama, kAyika, vAcika evaM mAnasika kriyAoM ke nirodha ke rUpa meM mAnA 6. mana kA saMyama, 7. vacana kA saMyama aura 8. zarIra kA sNym| gayA hai, kyoMki saMvara ke pA~ca aMgoM meM ayoga (akriyA) bhI eka (da) prakArAntara se jaina Agama granthoM meM saMvara ke sattAvana bheda mAnA gayA hai| yadi hama isa paramparAgata artha ko mAnya karate hue bhI bhI mAne gaye haiN| jisameM pA~ca samitiyA~, tIna guptiyA~, dasa prakAra isase thor3A Upara uThakara dekheM to saMvara kA vAstavika artha saMyama kA yati dharma, bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~), bAIsa pariSaha aura sAmAyika hI mAnA jA sakatA hai| jaina paramparA meM bhI saMvara ke rUpa meM jisa Adi pA~ca caritra sammilita hai| ye sabhI karmAsrava kA nirodha kara AtmA jIvana praNAlI kA vivecana kiyA gayA hai vaha saMyamAtmaka jIvana kI ko bandhana se bacAte haiM, ata: saMvara kahe jAte haiN| pratIka hai| sthAnAMgasUtra meM saMvara ke pA~ca bhedoM kA vivecana pA~coM indriyoM yadi uparokta AdhAroM para hama dekheM to hameM yaha spaSTa ho jAtA ke saMyama ke rUpa meM kiyA gayA hai| uttarAdhyayanasUtra meM to saMvara ke hai ki saMvara kA tAtparya aisI maryAdita jIvana praNAlI hai jisameM viveka sthAna para saMyama ko hI Asrava-nirodha kA kAraNa mAnA gayA hai| vastutaH pUrNa AcaraNa (kriyAoM kA sampAdana), mana, vANI aura zarIra kI saMvara kA artha hai anaitika yA pApakArI pravRttiyoM se apane ko bcaanaa| ayogya pravRttiyoM kA saMyamana, sadguNa kA grahaNa, kaSToM, sahiSNutA saMvara zabda isa artha meM saMyama kA paryAya hI siddha hotA hai| bauddha aura samatva kI sAdhanA samAviSTa ho| jaina darzana meM saMvara ke sAdhaka paramparA meM saMvara zabda kA prayoga saMyama ke artha meM hI huA hai| dhammapada se apekSA yahI kI gaI hai ki usakA pratyeka AcaraNa saMyata evaM vivekapUrNa Adi meM prayukta saMvara zabda kA artha saMyama hI kiyA gayA hai| saMvara ho, cetanA sadaiva jAgrata ho, tAki indriyoM ke viSaya usameM rAga-dveSa zabda kA yaha artha karane meM jahA~ eka ora hama tulanAtmaka vivecana kI pravRttiyoM ko paidA nahIM kara skeN| jaba indriyA~ aura mana apane ko sulabha banA sakeMge vahI dUsarI ora jaina paramparA ke mUla Azaya viSayoM ke samparka meM Ate haiM to unake isa samparka se AtmA meM vikAra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jaina vidyA ke AyAma khaNDa - 6 yA vAsanA utpanna hone kI sambhAvanA uTha khar3I hotI hai ataH sAdhanA-mArga ke pathika ko sadaiva hI jAgrata rahate hue, viSaya sevanarUpa chidroM se Ane vAle karmAsrava yA vikAra se apanI rakSA karanI hai| sUtrakRtAMgasUtra meM kahA gayA hai ki kachuA jisa prakAra apane aMgoM ko andara meM sameTa kara khatare se bAhara ho jAtA hai, vaise hI sAdhaka bhI adhyAtma yoga ke dvArA antarmukha hokara apane ko pApa vRttiyoM se surakSita rkhe| mana, vANI, zarIra aura indriya vyApAroM kA saMyamana hI sAdhanA kA lakSya mAnA gayA hai| sacce sAdhaka kI vyAkhyA karate hue dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai ki jo sUtra tathA usake rahasya ko jAnakara hAtha, paira, vANI tathA indriyoM kA yathArtha saMyama rakhatA hai (arthAt sanmArga meM vivekapUrvaka lagatA hai), adhyAtma rasa meM hI jo masta rahatA hai aura apanI AtmA ko samAdhi meM lagAtA hai vahI saccA sAdhaka hai| nirjarA kA artha 10 AtmA ke sAtha karma-pudgala kA sambandha honA bandha hai aura AtmA se karmavargaNA kA alaga honA nirjarA hai| saMvara navIna Ane vAle karma-1 - pudgala kA rokanA hai, parantu mAtra saMvara se nirvANa kI prApti sambhava nahIM / uttarAdhyayanasUtra meM batAyA gayA hai ki jaise kisI bar3e tAlAba ke jala srotoM (pAnI ke Agamana ke dvAroM) ko banda kara diyA jAe aura usake andara rahe hue jala ko ulIcA jAya tathA tApa se sukhAyA jAe to vaha vistIrNa tAlAba bhI sUkha jaayegaa| prastuta rUpaka meM AtmA hI sarovara hai, karma pAnI hai, karma kA Asrava hI pAnI kA Agamana hai usa pAnI ke Agamana ke dvAroM ko niruddha kara denA saMvara hai aura pAnI kA ulIcanA aura sukhAnA nirjarA hai| yaha rUpaka yaha batAtA hai ki saMvara se naye karma rUpI jala kA Agamana (Ava) to ruka jAtA hai lekina pUrva meM bandhe hue, sattArUpa karmoM kA jala to AtmA rUpI tAlAba meM zeSa rahA huA hai jise sukhAnA hai| yaha karma rUpI jala ko sukhAnA nirjarA hai| dravya aura bhAva nirjarA nirjarA zabda kA artha hai pUrNata: jarjarita kara denA, jhAr3a denA arthAt Atmatattva se karma-pudgala kA alaga ho jAnA athavA alaga kara denA nirjarA hai| jainAcAryoM ne yaha nirjarA do prakAra kI mAnI hai| AtmA kI vaha caitasika avasthA jisake dvArA karma-puTrala apanA phala dekara alaga ho jAte haiM, bhAva nirjarA kahI jAtI hai| bhAva nirjarA AtmA kI vaha vizuddha avasthA hai, jisake kAraNa karma-paramANu AtmA se alaga ho jAte haiM yahI karma-paramANuoM kA AtmA se pRthakkaraNa dravya nirjarA hai| bhAva nirjarA kAraNa rUpa hai aura dravya nirjarA kArya rUpa hai| sakAma aura akAma nirjarA punaH nirjarA ke do anya prakAra bhI mAne gaye haiM- 1. karma jitanI kAla maryAdA ( avadhikAla) ke sAtha ba~dhA hai, usake samApta ho jAne para apanA vipAka (phala) dekara AtmA se alaga ho jAtA hai, yaha yathAkAla nirjarA kahI jAtI hai| ise savipAka, akAma aura anaupakramika nirjarA bhI kahate haiN| yaha savipAka nirjarA isalie kahI jAtI hai ki isameM karma apanA vipAka dekara alaga hotA hai arthAt isameM phalodaya (vipAkodaya) hotA hai ise akAma nirjarA isa AdhAra para kahA gayA hai ki isameM karma ke alaga karane meM vyakti ke saMkalpa kA tattva nahIM hotA hai| upakrama zabda prayAsa ke artha meM AtA hai, isameM vaiyaktika prayAsa kA abhAva hotA hai, ataH anaupakramika bhI kahA jAtA hai| 2. dUsare jaba tapasyA ke mAdhyama se karmoM ko unake phala dene ke samaya ke pUrva arthAt unakI kAla sthiti paripakva hone ke pahile hI pradezodaya ke dvArA bhogakara balAt alaga-alaga kara diyA jAtA hai to aisI nirjarA ko sakAma nirjarA kahA jAtA hai, kyoMki nirjarita hone meM samaya kA tattva apanI sthiti ko pUrI nahIM karatA hai| ise avipAka nirjarA bhI kahate haiM, kyoMki isameM vipAkodaya yA phalodaya nahIM hotA hai, mAtra pradezodaya hotA hai| vipAkodaya aura pradezodaya meM kyA antara hai, ise nimra udAharaNa se samajhA jA sakatA hai| jaba klorophArma suMghAkara kisI vyakti kI cIra-phAr3a kI jAtI hai to usameM use asAtAvedanIya ( duHkhAnubhUti) nAmaka karma kA pradezodaya hotA hai lekina vipAkodaya nahIM hotA hai| usameM du:khada vedanA ke tathya to upasthita hote haiM lekina duHkhada vedanA kI anubhUti nahIM hai / isI prakAra pradezodaya karma ke phala kA tathya to upasthita ho jAtA hai, lekina usakI phalAnubhUti nahIM hotI hai| ataH yaha avipAka nirjarA kahI jAtI hai| ise sakAma nirjarA bhI kahA jAtA hai, kyoMki isameM karma - paramANuoM ko AtmA se alaga karane kA saMkalpa hotA hai| yaha aupakramika nirjarA bhI kahI jAtI hai kyoMki isameM upakrama yA prayAsa hotA hai| prayAsa pUrvaka, taiyArI sahita, karmavargaNA ke pugaloM ko AtmA se alaga kiyA jAtA hai| yaha karmoM ko nirjarita (kSaya) karane kA kRtrima prakAra hai| anaupakramika yA savipAka nirjarA anicchApUrvaka, azAnta evaM vyAkula cittavRtti se pUrva saMcita karma ke pratiphaloM kA sahana karanA hai jabaki avipAka nirjarA icchApUrvaka samabhAvoM se jIvana kI AI huI paristhitiyoM kA mukAbalA karanA hai| jaina sAdhanA meM aupakramika nirjarA kA sthAna jaina sAdhanA kI dRSTi se nirjarA kA pahalA prakAra jise savipAka yA anaupakramika nirjarA kahate haiM, adhika mahattvapUrNa nahIM hai| yaha pahalA prakAra sAdhanA ke kSetra meM hI nahIM AtA hai, kyoMki karmoM ke bandha aura nirjarA kA yaha krama to satat rUpa se calA A rahA hai| hama pratikSaNa purAne karmoM kI nirjarA karate rahate haiM lekina jaba taka navIna karmoM kA sRjana samApta nahIM hotA aisI nirjarA se sApekSika rUpa meM koI lAbha nahIM hotA / jaise koI vyakti purAne RNa kA bhugatAna to karatA rahe, lekina navIna RNa bhI letA rahe to vaha RNa mukta nahIM hotA hai| . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandhana se mukti kI ora 409 jaina vicAraNA ke anusAra yaha savipAka nirjarA to AtmA rahe to bhI vaha zAyada hI mukta ho sake, kyoMki jaina mAnyatA ke anusAra anAdikAla se karatA A rahA hai, lekina nirvANa kA lAbha prApta nahIM prANI ke sAtha bandha itanA adhika hai ki vaha aneka janmoM meM hI zAyada kara skaa| AcArya kundakunda kahate haiM- yaha cetana AtmA karma ke isa karma bandha se svAbhAvika nirjarA ke mAdhyama se mukta ho ske| lekina vipAka kAla meM sukhada aura duHkhada phaloM kI anubhUti karate hue puna: itanI lambI samayAvadhi meM saMvara se skhalita hokara navIna karmoM ke duHkha ke bIja rUpa ATha prakAra ke karmoM kA bandha kara letA hai, kyoMki bandha kI sambhAvanA bhI to rahI huI hai| ata: sAdhanA-mArga ke pathika karma jaba apanA vipAka dete haiM to kisI nimitta se dete haiM aura ajJAnI ke lie jo mArga batAyA gayA hai, vaha hai aupakramika yA avipAka AtmA zubha nimitta para rAga aura azubha nimitta para dveSa karake navIna nirjarA kaa| mahattva isI tapa janya nirjarA kA hai| RSibhASitasUtra12 bandha kara letA hai| meM RSi kahatA hai ki saMsArI AtmA pratikSaNa nae karmoM kA bandha aura ata: sAdhanA-mArga ke pathika ke lie pahale yaha nirdeza diyA purAne karmoM kI nirjarA kara rahA hai, lekina tapa se hone vAlI nirjarA gayA ki vaha prathama jJAna yukta ho karmAsrava kA nirodha kara apane Apako hI vizeSa (mahattvapUrNa) hai| bandha aura nirjarA kA pravAha avirAma gati saMvRta kre| saMvara ke abhAva meM jaina sAdhanA meM nirjarA kA koI mUlya se baha rahA hai kintu (jo) sAdhaka saMvara dvArA navIna Asrava ko niruddha nahIM, vaha to anAdikAla se hotI A rahI hai kintu bhava paramparA ko kara tapasyA dvArA purAtana karmoM ko kSINa karatA calatA hai, vaha samApta karane meM sahAyaka nahIM huii| dUsare yadi AtmA saMvara kA samAcaraNa anta meM pUrNa rUpa se niSkarma bana jAtA hai, mukti ko prApta kara karatA huA bhI isa yathAkAla hone vAlI nirjarA kI pratIkSA meM baiThA letA hai| 13 sandarbha saMketa 1. tattvArthasUtra, vive0 paM0sukhalAlasaMghavI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1976, 9/1 / / sthAnAMgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 1981, 5/2/427 / uttarAdhyayanasUtra, saMpA0 sAdhvI candanA, prakA0 vIrAyatana prakAzana, AgarA, 1972, 29/26 / dhammapada, anu0 paM0 rAhula sAMkRtyAyana, prakA0 buddhavihAra, lakhanaU, 390-393 / dravya sNgrh| 6. samavAyAMgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 1982, 5/5 / sthAnAMgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 1981, 8/3/598 / 8. sUtrakRtAGgasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 1982, 1/8/16 / 9. dazavaikAlikasUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 1985, 10/15 / 10. uttarAdhyayanasUtra, saMpA0 sAdhvI candanA, prakA0 vIrAyatana prakAzana, AgarA, 1972, 30/5-6 / 11. samayasAra, kundakunda, prakA0 ahiMsA prakAzana mandira, dariyAgaMja, dehalI, 1959, 389 / 12. RSibhASita, saM0 mahopAdhyAya vinayasAgara jI, prakA0 prAkRta akAdamI, jypur| 13. jainadharma, muni suzIla kumAra, prakA0 zrI a0bhA0zve sthAnakavAsI, jaina kAnpharensa, dehalI, pR0 87 /